D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

7.4-rasm, Xaridorlarga qarab bozorni segmentatsiyalash mezonlari
130

---

Geografik tamoyil orqali bozoming joylashuvi, aholi soni va 
zichligi, 
tijorat 
faoliyatining 
tuzilishi, 
mintaqaviy 
rivojlanish 
dinamikasi, 
inflatsiya 
darajasi, 
huquqiy 
cheklashlar 
hisobga 
olinadi.Psixografik tamoyil natijasida hayot tarzi, shaxsning tipi, 
jam oat holati kabi hisobga olinib, turmush tarzi shaxsning o ‘z faoliyati, 
qiziqishlari, qat’iyati va e ’tiqodlarida o ‘z aksini topadi. Shaxsning turi 
esa hayotdan mamnun, melanxolik, o ‘zgalardek ish ko‘ruvchi, 
o ‘zbilarmon va boshqa xislatlarda b o iish i mumkin. Demografik 
tamoyillarda oilani soni va sifat tarkibi, oilaning hayotiylik davri 
bosqichi, daromadlilik darajasi, m ashg‘ulot turi, m a’lumoti, millati 
kabilar inobatga olinadi hamda bozor segmentatsiyasining asosiy 
tamoyillaridan biri hisoblanadi. Xulq-atvor tamoyili orqali xarid 
qilishga y o i , foydalanuvchi maqomi, iste’mol jadalligi, b o g ian ib
qolish darajasi, tovar haqida m aiu m o t berish, tovarga b o ig a n
munosabati hisobga olinadi. Segmentatsiya jarayonining muhim 
bosqichi bozoming maqsadli segmentini tanlash hisoblanadi. M aqsadli 
segmentni tanlash muammosi yetarli darajada murakkab b o iib , uni hal 
etish uchun quyidagi ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi: - segment 
o ic h a m i va uning o ‘zgarish (o‘sish, kamayish) tezligini o ‘matish; - 
segmentning jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish - o ‘zlashtirayotgan 
segment maqsadi va tashkilot resurslarini aniqlash. Segment o ic h a m i 
uning miqdoriy oicham lari va birinchi navbatda sig‘imi bilan 
tavsiflanadi. Segment sig im in i aniqlash uchun tovarlar hajmi, ushbu 
segmentda ulami umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda 
yashovchi ushbu tovam ing potensial iste’molchilari sonini aniqlash 
zarurdir. 
Bozor 
sig im ini 
o ‘rganish 
asosida 
ishlab 
chiqarish 
quvvatlarini shakllantirish uchun va tovar sotish bo‘yicha taqsimlash 
tarm o g i tuzilishi uchun asos hisoblanuvchi uning o ‘sish dinamikasi 
baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, ya’ni bozor faoliyati 
natijalarini q o ilash , bozorda ishlash b o g iiq xarajatlami qoplab, 
rejalashtirilgan foydani olishga kafolat berishi kerak. Segmentning jalb 
etuvchanligi tuzilishni tadqiq etish raqobat darajasini o ‘rganish, 
mavjud mahsulotlar raqobatbardoshligi, xaridorlarga munosabati, taklif 
etilayotgan va mavjud tovarlarga b o ig a n segment ehtiyoji barqarorligi, 
mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlaqo yangi mahsulotni 
bozorga 
kiritish zarurligi 
va 
imkoniyatini o ‘z 
ichiga 
oladi.
131

---

0 ‘zlashtirayotgan 
segment 
maqsadlariga 
erishish 
uchun 
zarur 
tashkilotning maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim 
ahamiyatga ega b o iib , tashkilotning uzoq muddatli maqsadlariga mos 
holda joriy maqsadlari bilan amalga oshirish hamda shunga mos holda 
maqsadli bozorda ishlash uchun potensial imkoniyat resurslarini 
yetarlimi yoki y o ‘qIigini o ‘matish uchun zarurdir. Buning uchun 
tavakkalchilikni 
hisoblash 
maqsadga 
muvofiq. 
Tashkilotning 
tavakkalchiligini hisoblash uchun maxsus marketing, konsalting 
kompaniyalarini taklif qilish mumkin. Maqsadli segmentlami tanlashda 
quyidagi strategiyalardan foydalanish mumkin: - differensiallanmagan 
m arketing strategiyasi;
- differensiallangan marketing strategiyasi; - konsentrlangan 
marketing 
strategiyasi. 
Amaliy ot 
shuni 
k o ‘rsatadiki, 
bozor 
munosabatlari tiklanishi va shakllanishi davrida tadbirkorlik tuzilishida 
ko ‘plab korxonalar differensiallanmagan marketing strategiyasini 
saqlab turdi. Bu strategiya firmaning xaridorlami xarid jarayoni va 
tovarga munosabat hamda motivatsiyasidagi turli-tumanlikka emas, 
balki xaridor ehtiyojlarida qiziqish umumiyligini ko‘zlaydi. Bunday 
tovarlar va marketing dasturlarini ishlab chiqish orqali firma o ‘z 
m aqsadiga xaridorlami o ‘rtacha massasini qondirib erishishi mumkin. 
Strategiyadan foydalanuvchi firmalar muvaffaqiyatining muhim omili 
standartlashtirish va tovar ishlab chiqarish umumiyligi hisoblanadi. 
Differensiallanmagan marketing strategiyasi mahsulot ishlab chiqarish 
va 
sotishda 
kam 
xarajatlami 
ta’minlaydi. 
Biroq 
X.Meffert 
ta ’kidlaganidek, «bu strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga 
qarama-qarshi turadi». M arketingning zamonaviy konsepsiyasida 
ikkita strategiya ko‘riladi: differensiallangan va konsentrlangan 
m arketing strategiyasi. Differensiallangan marketing strategiyasida 
kichik biznes korxonasidan uning faoliyatini bir necha segmentda ular 
uchun maxsus ishlab chiqarilgan tovarlar va marketing dasturlari 
b o iish in i talab qiladi. Bu strategiya xaridorlaming motivlari va 
tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlarga 
m o ijallan g an marketingning asosiy tam oyiliga mos keladi. Bu 
strategiya xaridom ing bozordagi holatini to iiq ifodalaydi, shuning 
uchun, odatda, yuqori sotish hajmi va konsentrlangan marketing 
strategiyasiga nisbatan kichik tavakkalchilik darajasini ta ’minlaydi.
132

---

Differensiallangan marketing strategiyasi yuqori investitsiya, ishlab 
chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning uchun u yirik 
korxonalar uchun zarurdir.
Mahsulot differensiatsiyasi turli bozorga chiqishning keyingi 
imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimoti diversifikatsiya 
strategiyasini olib borishga asoslanadi. Konsentrlangan marketing 
strategiyasi korxonalardan bozom ing foyda segmentiga, ya’ni bitta 
yoki bir necha segmentiga e ’tibor qaratishni talab etadi. Bu bozor 
segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda maqsadli 
marketing dasturi bilan yondashadi. 0 ‘z mazmuniga ko ‘ra bu 
strategiya bozor chuqurchasi konsepsiyasiga mos keladi, y a ’ni shunday 
bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning yetkazib 
berish imkoniyatlari uchun ko ‘proq mos keluvchi hisoblanadi. 
Konsentrlangan marketing strategiyasi k o ‘proq kichik va o ‘rta 
korxonalarga mos keladi, chunki bozom ing barcha segmentlarida 
ishlash uchun yetarli moliyaviy vositalar bo‘lishi talab etilmaydi.