D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

7.3. Kichik biznes korxonalarida mahsulot raqobatbardoshligini
ta’minlash va sifatni boshqarishda marketing tadqiqotlarining
maqsadi va vazifalari
M arketing tadqiqotlarining asosiy maqsadi, uning vujudga kelish, 
shakllanish va rivojlanishning obyektiv sabablari, zarurati bilan 
belgilandi, hamda uning maqsadi nihoyatda keng va murakkab 
masalalami hal qilishga qaratilgan. U ishlab chiqarishni xaridor 
ehtiyoj iga moslashtirib, talab va taklifning muvozanatiga erishgan 
holda, uni tashkil etgan korxona, tashkilotlarga yuqori foyda 
keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing quyidagi muhim 
vazifalami hal etishi lozim: - xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini 
o ‘rganish; - tovarlarga ichki va tashqi talablami o ‘rganish; - korxona 
faoliyatini xaridorlar ehtiyoj iga moslashtirish; - talab va taklif 
to‘g ‘risidagi olingan m a’lumotlar asosida bozomi o ‘rganish; - tovarlar 
reklamasini tashkil etish, xaridorlaming tovarlami sotib olishga 
qiziqishini oshirish; - tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona 
tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma’lumotlar to ‘plash va tahlil 
qilish; - tovami bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to‘g ‘risida
133

---

m a’lumotlar olish; - to id iru v ch i tovarlar va o ‘mini bosuvchi tovarlar 
to ‘g ‘risida axborotlar y ig ‘ish. Tovarlarga talabni istiqbollash, ulam i 
amalga oshirishni nazorat qilishdan iborat.
G.L. Bagiyev va boshqalar “Zamonaviy marketing tadqiqotlari, 
tadbirkorlik tizimidagi axborot topish, to ‘plash, qayta ishlash va joriy 
hamda strategik qarorlar qabul qilish jarayoni”7- deb ta ’rif bergan. 
M arketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning 
taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz esa sotishning 
maqbul darajasini belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, 
minimum, 
maksimum oralig‘ida hisoblab chiqiladi. 
M arketing 
maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi 
mavjud bozor segmentini mustahkamlash, yangi xaridorlami jalb etish, 
yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy 
xususiyati - uzluksiz ta ’sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga 
xaridor psixologiyasi tovar va firma markasiga b o g ian ib qolish 
xususiyati (imidj)ga ham egadir. Marketing tadqiqotlarining eng 
muhim bosqichlaridan biri tadqiqot rejasini ishlab chiqish hisoblanadi. 
Bunda tadqiqot uchun zarur m a’lumotlar va axborotlami to‘plash 
manbalari, uslublari, qurollari, tanlov o‘tkazish tartiboti va rejalari 
tuziladi. Tadqiqot asoslanadigan m a’lumot va manbalardan bir necha 
marotaba tegishli sohalarda foydalanish, ulami qayta ishlash mumkin. 
M arketing tadqiqotida kuzatish, eksperiment, so‘rov, guruhli bahs eng 
k o ‘p q oilaniladigan uslublar hisoblanadi. Har bir uslub tadqiqotning 
tegishli bosqichlarida samarali axborot to‘plash, uni qayta ishlash, 
texnika vositalaridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, 
uyali telefon qurilmasi va bort-kompyuterli avtomobilga boshlang‘ich 
talabni baholash tadqiqotini olib ko‘raylik. Kuzatish uslubi vositasida 
xaridorlaming joriy davrda va avtomobil bozoridagi munosabatlari, 
ko‘nikmalarini baholash mumkin. So‘rov uslubida esa aniq bir 
xaridom ing «yangi jihozlarga» qiziqishlari, ularga q o ‘yadigan talab va 
istaklami baholash mumkin. Eksperiment uslubida esa sinov tarzida 
avtomobillaming kichik partiyasini bozorda sotib, xaridorlar holatlarini 
kuzatish mumkin. M arketing tadqiqotlari rejasini ishlab chiqishda 
uslubiy jihatdan o ‘zaro b o g iiq lik , aniqlik, takrorlanmaslik, davriy 
uzluksizlik ta’minlanishi lozim. Tuzilgan reja mohiyatan quyidagi 
savollarga javob berishi lozim.
134

---

1. Qanday m a’lumotlar to ‘planishi kerak?
2. M a’lumotlami kim to ‘playdi?
3. Kim va nima xususida izlanish olib borishi lozim?
4. M a’lumotlami to‘plashda qanday uslublar qo‘llaniladi?
5. M a’lumotlar qanday shaklda va qanday muddatlarda taqdim 
etiladi?
6. M a’lumotlami to‘plash qachon va qayerda amalga oshiriladi?
7. M a’lumotlami to‘plash uchun qanday xarajatlar ko‘zda tutiladi? 
Ushbu savollarga javob topish asosida tadqiqot rejasining izchilligi, 
mazmunan va mantiqan bog‘liqIigi ta’minlanadi. Bu, o ‘z navbatida, 
tadqiqotning keyingi bosqichlarida sodir boMishi mumkin bo ‘lgan 
kamchilik va xatoliklaming vujudga kelishiga y o ‘l q o ‘ymaydi. 
M a’lumotlam i to ‘plash bosqichi tasdiqlangan reja asosida amalga 
oshirilishi bilan bir qatorda texnik vositalar yordam ida ulami qayta 
ishlash, tayinli tartibga solish vazifasini ham bajaradi. Chunki 
jam lanadigan m a’lumotlar qayerda va qachon amalga oshirilishiga, 
ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga katta 
e ’tibor beriladi. Tor m a’noda marketing dasturi (biznes reja) hujjat 
bo‘lib, korxonaning bozorda aniq faoliyat ko‘rsatish tamoyilini 
ifodalaydi. 
Marketing 
dasturi 
kengroq 
m a’noda esa korxona 
imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirishga y o ‘naltirilgan tahlil, 
rejalashtirish va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. Marketing 
dasturlari qisqa muddatli(bir yilgacha), o ‘rta muddatli (5 yilgacha) va 
uzoq muddatli (10 yilgacha va undan ko‘proq) bo‘ladi. Ular umumiy 
shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga moMjallangan bo‘lishi 
mumkin. M arketing dasturi bu korxonani um umxo‘jalik faoliyatini 
direktiv rejasini tuzish uchun strategik tavsiyanomadir va yuqori 
boshqarish bo‘g‘ini uchun qaror qabul qilish asosidir. M arketing 
dasturining asosiy mazmuni korxonani o ‘tgan davrdagi faoliyat 
natijalari bo‘lib, unda maqsadli bozor rivojlanishining qisqa tahlili va 
bashorati, firma rivojlanishining asosiy maqsadi, bozordagi xulq- 
atvorining strategik y o ‘li, tovar, narx, sotish va rag‘batlantirish 
siyosatlarining chora-tadbirlarini, marketing tadqiqotlari mazmuni, 
xarajatlar smetasi, marketing harakatlari samaradorligini oldindan 
baholash, marketing dasturini amalga oshirish bo‘yicha nazorat chora- 
tadbirlari va harakatlari beriladi. Marketing dasturi marketing
135

---

kompleksi tadqiqotlari va firmaning imkoniyatlarini baholash asosida 
tuziladi. Dastur tavsiyali xarakterga ega b oisa-da, kompaniyani 
strategik rejalashtirishda zarur bosqich sifatida ko'riladi. Firmalar 
faoliyatining zamonaviy sharoitda marketing dasturi kompaniyaning 
yuqori boshqaruv bo ‘g‘ini (joriy rejalashtirish, direktiv rejalar, 
strategik 
dasturlar, 
strategiyani 
tanlash) 
darajasida 
asoslanib, 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir. 
Marketing 
dasturining strategik y o ‘nalishi bozordagi mavqeyi va korxona 
holatining bog‘lig‘iga ko‘ra, o ‘z ichiga turli variantlami oladi. 
Strategiyalar diversifikatsiyasi, tadbirkorlik faoliyatini segmentlash, 
hujum va ximoya strategiyalari boMishi mumkin.
136

---