Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

arxeologiya  terminləri 
sırasına  daxil  olsa  da,  ermənilər,  gürcülər,  yunanlar,  adətən,  həmin 
abidələri  Azərbaycan  dilində  «tikmədaş»,  «tikildaş»  adlandırırdılar». 
M.Xəlilov buna misal olaraq erməni alimi Levon Melikset-Bekovun 1947-
ci ildə Moskvada nəşr olunmuş  məqaləsini
86
 oxumağı tövsiyə edir.
87
 Qeyd 
edək ki, əski türklər bu sütunları «balbal» adlandırardılar. Cənubi Qafqazda 
(Qərbi Azərbaycanda, Naxçıvanda) və Anadoluda  isə «çobandaşı», «hörük-
daş», «başara» (əzəli, ilkin), «daşbalıq», «daşmaral», «qoşun daşı», «daşba-
ba» və s. adlarla da tanınırdı. Ermənilər Qərbi Azərbaycanda və Naxçıvanda 
olan bu qədim abidələrin bir hissəsini dağıtmış, qalanlarını isə gizli şəkildə 
85 
 «Армянские  ковры», http://hayodz.blogspot.com/2012/05/100-110.html
86  
Л.Меликсет-Беков. «Вишапы и вишапоиды Грузии». - КСИИМК, вып. XV. Москва, 1947.
87  
М.Халилов. «Древние каменные изваяния Южного Кавказа», http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-
200416.shtml

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 242 -
Ermənistana aparmışlar. Məsələn, Naxçıvanın Batabat yaylağındakı abidənin 
taleyi də belə acınacaqlı olmuşdur. 
Ermənistan Respublikası ərazisində aşkar olunmuş vişapların bir hissəsi 
sal daşlardan yonulmuş balıq (naqqa balığı) təsvirləridir. Bunun da öz izahı 
vardır.  Uzunluğu  bəzən  5  metrə,  çəkisi  isə  400  kiloqrama  çatan  naqqa  ba-
lığı şirin su hövzələrinin ən qorxulu yırtıcı canlısı sayılır. Günü bu gün də 
nəhəng naqqa balıqlarının ev heyvanlarını, hətta insanları yaxalayıb su altına 
çəkmələri barədə qorxunc faktlar vardır. Baykal gölünün sahillərində yaşayan 
bəzi xalqlarda bu balıq əcdad, totem varlıq hesab olunmaqdadır.
88
 
Ermənilərin  «vişap»  adı  altında  təqdim  etdikləri  digər  abidələr  isə  əsas 
etibarilə öküz, at və qoç heykəlləridir. Bu isə regionda türk etnosunun mövcud-
luğunun izlərini gizlətmək, o cümlədən Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətlərinə 
aid qədim məzar daşlarını erməniləşdirmək məqsədilə edilən növbəti saxta-
karlıq səyidir. Təsadüfi deyildir ki, tanınmış şərqşünas və arxeoloq Nikoloy 
Marr  1910-cu  ildə Alagöz  dağındakı  «Əjdəha  yurdu»  deyilən  ərazidə  yerli 
əhalinin  (etnik  azərbaycanlıların)  vişapları  «oğuz  qəbrləri»  adlandırdığını 
qeyd etmişdir.
89
 
Hündürlüyü  (əslində,  uzunluğu)  bəzən  üç-dörd  metrə  çatan,  uzunsov  sal 
qaya daşlarından müxtəlif canlılar, o cümlədən balıq şəklində yonulan həmin 
sütunlar eramızdan əvvəl II minilliyə - Kür-Araz mədəniyyətinə aid edilsə də, 
zənnimizcə, onların bir hissəsi bilavasitə saka-skif, digərləri isə türk tayfala-
rının  mədəniyyəti və mifik təsəvvürləri ilə əlaqəlidir. Antik müəlliflər saka-
skiflərin  yer  altında  yaşayan,  torpağı  bellərində  saxlayan  nəhəng  əjdahalara 
(əjdaha-balıqlara) sitayiş etdiklərini, sancaq və bayraqlarını onun təsvirləri ilə 
bəzədiklərini bildirmişlər. Saka-skiflərin inanclarına əsasən, onların ilkin anaları 
torpaq ilahəsi, ilan quyruqlu Api (əski türk dillərində: api, ama – ana) olmuşdur. 
Heredot da skiflərin əjdaha-ilahə Ari və Herakl arasında izdivacdan törəndiyini 
yazırdı. Su əjdahası obrazı türk xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların xalça 
motivlərində və folklorunda özünə möhkəm yer tutmuşdur. 
Qaraçay-Çərkəz Dövlət Texnoloji İnstitutunun professoru Qazi Laypanov və 
tanınmış balkar alimi İsmayıl Miziyevin birgə qənaətinə görə, «nəhəng balıqlar 
haqqında rəvayətləri eramızdan əvvəl VII əsrdə regiona – Ön Asiyaya, Cənubi 
Qafqaza, o cümlədən onlaradək ayrı-ayrı türk tayfalarının yaşadıqları Qafqaz 
Albaniyasına yürüşlər etmiş saka-skiflər gətirmişdir. XII əsrdə yaşamış yunan 
filoloqu  İoan  Setses  yazır  ki,  skiflər Azov  dənizini  (digər  ehtimallara  görə, 
88  
А.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков»,  http://libbabr.com/?book=4872
89  
http://ru.wikipedia.org/wiki/Вишапы  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 243 -
Qara  dənizi  –  A.Q.)
  «Karbalıq»  adlandırırdılar.  Bundan  başqa,  rusların 
«polovets» adlandırdıqları qıpçaq tayfalarının nüfuzlu nəsillərindən biri 
də belə adlanırdı. Bu söz qədim və müasir türk dillərində «böyük, güclü, 
nəhəng balıq» kimi izah olunur. Əksər türk xalqlarının, o cümlədən Sayan-
Altay türklərinin mifoloji təsəvvürlərinə əsasən, Torpaq (Yer) üç nəhəng 
balığın – «karbalıqların» belində qərar tutmuşdur».
90
 Əlavə edək ki, əski 
türklərdə «balıq» sözü həm də «şəhər»,  «əsas», «baş» anlamını verirdi. Bu ba-
xımdan, Çinin Yuan imperiyasının paytaxtının, indiki Pekin şəhərinin qədim 
adının «Xanbalıq» olduğunu yada salmaq kifayətdir. Yeri gəlmişkən, hazırda 
Qazaxıstanın  Kostanay  vilayətində  Karabalık  rayonu,  Rusiyanın  Kemerovo 
vilayətinin Taştaqol rayonunda eyni adlı göl və qəsəbə vardır. 
Göyçə dağlarındakı İmirzək düşərgəsində aşkar olunmuş balıq-vişap.
 
Altaydakı İkinci Pazırıq kurqanında (e.ə.  IV əsr) tapılmış saka tayfa başçısı mumiyasının 
sağ ayağındakı döymənaxış (tatu) təsviri vişap – su əjdahası haqqında miflərin həqiqi etnik  
mənşəyinin göstəricisidir. 
90 
К.Лайпанов, И.Мизиев. «О происхождении тюркских народов», http://do.rulitru.ru

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 244 -
Həmin  saka-skif  rəvayətinin  işartılarına  bəzi Altay  xalqlarının,  xakas-
ların şamanizmə və tanrıçılığa söykənən miflərində də rast gəlirik. Onlar-
dan birində Humay Ananın və ya Ak Enenin (Ağ Ana) hökmü ilə baş ilahi 
Tenqri  xan  və  ya  Ülgen  (Azərbaycan  mifologiyasında  –  «Öləng»)  sonsuz 
dənizin ortasında Yeri xəlq edir. Torpağın yenidən dənizin dibinə batmaması 
üçün onu «ker palıq» adlandırılan üç nəhəng balığın belləri üzərinə qoyur. 
Noqay və tatarların «Temir biy» qəhrəmanlıq eposunda bu balıqlar bulud-
ları su yerinə içir, nəfəs aldıqca Yer üzünə qışda şaxtalı havanı, yayda isə 
bürküləri göndərirdilər. Balıqlar başlarını tərpədəndə Yer titrəyir, zəlzələ və 
subasmalar baş verirdi. Lakin nəhəng varlıqlar daim Tenqri xanın (Ülgenin) 
iradəsi altında idilər. Dünyanı bellərində daşıyan valıqlardan birinin başına 
keçirilmiş  kəməndin  ucu  Göydə,  baş  ilahinin  əlində  idi.  «Maaday  Kara» 
dastanında  deyilir: «
Yerin və Göyün qovuşduğu məkanda, yetmiş çayın 
mənbəyində, Toybodım (əski türkcə – «Doymayan») körfəzində, doxsan 
arşın dərinlikdə Yeri bellərində saxlayan iki nəhəng balıq yaşayır». Tan-
rıçılıq inancının təsəvvürlərinə əsasən, ruhlar dünyasının hakimi Erliyin (Yer 
xan) səltənəti yerin altında, qara suları olan dibsiz gölün qarşı tayındadır. 
Ölmüş insanların ruhları oraya çatmaq üçün at tükündən nazik olan körpünü 
keçməlidirlər.  Körpünü  isə  nəhəng  əjdaha-balıqlar  qoruyur.  Bu  rəvayətdə 
ruhlar dünyası haqqında Şumer əsatirinin və islam dinində Sirat körpüsü-
nün mötivləri aydın şəkildə hiss olunmaqdadır. Onu da xatırladaq ki, saka-
skiflərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına yürüşlərindən sonra bu inanc midi-
yalılar arasında da geniş yayılmışdır. Erməni tarixçisi Movses Xorenatsi də 
Midiya dövlətinin sonuncu hökmdarı Astiaq (e.ə. 585-550-ci illər) haqqında 
yazarkən midiyalıların ilana (əjdahaya) sitayiş etdiklərini xüsusi qeyd etmiş-
dir. Tanınmış rus linqvisti, arxeoloqu İvan Meşaninov «Qafqazda və bəzi əski 
türk tayfalarının məskunlaşdığı Şimali Monqolustanda daş balıq heykəlləri 
– vişaplar» adlı məqaləsində həmin monumental abidələr arasında bənzərlik 
olduğunu qeyd edir.
91
  Maraqlı məqam budur ki, Altay və Mərkəzi Asiya-
da yaşayan türk xalqlarının «maral daşları» adlandırdıqları
 bu monumental 
abidələrə Azərbaycan, Anadolu və indiki Ermənistan ərazilərindən savayı, 
Gürcüstanda,  İranda  və  Şimali  Qafqazda  (Armavir,  Qızburun),  Rusiyanın 
91  
B.Мещанинов. «Каменные статуи рыб — вишапы на Кавказе и в Северной Монголии», Записки 
Коллегии Востоковедов, I, Ленинград, 1926

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 245 -
cənub hissəsində, Şərqi Sibirdə, Şərqi Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Monqo-
lustanda və s. rast gəlinir.
92
 Tuva Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun 
professoru 
 və Tuva Hökuməti yanında Humanitar Tədqiqatlar İnstitutunun 
qocaman  əməkdaşı,  tanınmış  arxeoloq  və  etnoqraf  Monquş  Mannay
-ool 
kimi alimlər birmənalı olaraq, vişap/maral daşlarını Qafqaz və Altay-Sayan 
regionlarını vahid etnomədəni məkan çərçvəsində bir-birinə bağlayan skif-
Altay  mənşəli  monumental  əsərlər  olduqlarına  əmindirlər.Burada  erməni 
saxtakarlıqları  ilə  bağlı  bir  məqama  xüsusilə  toxunmaq  istərdik.  Belə  ki, 
erməni  mənbələrinə  istinadən,  Qərbi Azərbaycan, Anadolu  ərazilərindəki 
bütün meqalit abidələr – daş sütunlar məlum səbəblər üzündən «ajdaxak» 
(əjdaha),  «vişap»  adları  altında  birləşdirilərək,  «erməni  xalqının  maddi-
mədəni irsinin nümunələri», hətta «xristian abidələri» kimi təqdim olunur. 
Lakin bir sıra tədqiqatçılar,
 xüsusilə qədim region dövlətlərinin tarixi üzrə 
mütəxəssislər
 (onların arasında erməni alimləri də vardır) fərqli düşünürlər. 
Onların qənaətlərinə əsasən, «vişap» kəlməsi yalnız üfiqi vəziyyətdə qoyu-
lan balıq təsvirli qədim abidələrə şamil edilməlidir və «vişapların» erməni 
etnik mədəniyyəti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 
Daha bir sübut: Ermənilərin kollektiv yaddaşının təzahürü olan salnamə 
və  kilsə  ədəbiyyatında  insanlıq  iki  qismə  –  «nəcib  özününkülərə»  və 
«düşmən özgələrə» bölünür. Vaxtilə «əzabkeş xalqın» özünə əcdad saydı-
ğı mifik Haykı Babilistandan didərgin salan qəddar hökmdar Bel və digər 
mifik qəhrəmanın - Tiqranın döyüşdüyü «işğalçı» Midiya hökmdarı erməni 
rəvayətlərində «Əjdaha» adı ilə xatırlanır.
93
  Belə olan təqdirdə, ermənilərin 
«düşmən özgələrə» abidə ucaltmaları hansı məntiqə sığır?  Bundan başqa, 
vişaplarla  bağlı  əfsanələrə  «vişapsəng»  (farsca:  vişap  daşı)  deyilməsi  də 
bəzi qaranlıq mətləblərə işıq salır. Belə əfsanələrin birində «erməni» epik 
qəhəmanı 
ASLAN AĞA (!) insanlara ölməzlik bəxş etmək üçün əzazil vi-
şapların  hakimi  mələk  Cəbrayıl  (Qabriel  Xreştak)  ilə  vuruşur  və  məğlub 
olur. O da maraqlıdır ki, «Vişapsəng»in bu süjeti eynilə «Kitabi-Dədə Qor-
qud» eposundakı beşinci boyun qəhrəmanı Duxa Qoca oğlu Dəli Domrulun 
mələk Əzrayıl ilə görüşməsi və onunla ölüm-dirim savaşına çıxması süjetini 
heyrətamiz şəkildə xatırladır.
92  
Д.Савинов. «Оленные камни в культуре кочевников Евразии».// СПб: СПбГУ. 1994. 
93 
 «Армянская мифология», http://www.simbolarium.ru/simbolarium/sym-uk-cyr/cyr-a/ar/armian-mith.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 246 -
 
 
 
 
 
 
Fərqləri müəyyən edə bilərsinizmi? (ardıcıllıqla): Tuvada, Qırğızıstanın Çu vadisində, Altaydakı 
Arkamjı yaylasında, Krımdakı Baydar uva vadisində maral daş (daş maral) abidələri, İranın Ərdəbil 
ostanının Meşkin şəhəri yaxınlığındakı Şəhriyar kurqanlar düzündə Kür-Araz mədəniyyətinə aid daş 
sütunlar
94
 və nəhayət, Qərbi Azərbaycanda, Göyçə dağlarındakı «çoban daşları» (vişaplar).  
Azərbaycan alimi Mübariz Xəlilov da bildirir ki, bir sıra «vişap» sütunla-
rının məhz kilsələrdə salamat saxlanılması onların sonralar buraya daşınması-
nı və üzərlərinə xaç işarələrinin əlavə olunmasını təsdiqləyir. Məntiqi olaraq, 
xristianlığın bütpərəst inanclarla amansız mübarizə apardığı dövrlərdə «batil 
dinlərərə» aid elementlərin kilsələrdə qorunub-saxlanılması qətiyyən inandı-
rıcı deyildir. M.Xəlilov yazır: 
«Qədim abidələrə göstərilən belə «qayğı», 
görünür, başqa maraqlara söykənir. Diqqət yetirsək, bu abidələrin etnik 
azərbaycanlıların yaylaq yeri olan və toponimi Azərbaycan dili mənşəli 
bölgələrdə – Əjdaha yurdu, Göl yurd, Təkməqan göl, Cahangir ağa və 
s.  aşkar  edildiyini  müəyyənləşdirə  bilərik».
95
    Gürcüstandakı  erməni, 
yunan kilsələrinin həyətlərinə qoyulan «vişapların» - şaquli sütunların 
üzərindəki xristian xaçlarını, erməni və gürcü əlifba işarələrini və epiq-
rafik  mətnləri  öyrənən  akademik  Boris  Piotrovski  və  professor  Levon 
Melikset-Bekov  bu  qənaətə  gəlmişlər  ki,  həmin  abidələr  süni  şəkildə 
erməniləşdirilmiş,  xristianlaşdırılmış  və  onlara  yeni  ornamentlər,  yazı-
lar əlavə olunmuşdur. B.Piotrovski bu barədə yazır: «Açıq şəkildə görünür 
ki, Əjdaha yurdunda (Qərbi Azərbaycanda yaylaq adı) tapılmış vişaplar-
94  
М.Azarnoush, BHelwing . “Recent Archaeological Research in Iran – Prehistory to Iron Age”, 2005
95  
М.Халилов. «Древние каменные изваяния Южного Кавказа», http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-
200416.shtml

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 247 -
dakı  xaç  və  erməni  əlifba  işarələri  sonrakı  dövrlərə  aiddir».
96
  Yerevan 
sənətşünaslarının  materiallarına  görə,  «erməni  xalçalarında»  vişapı  təsvir 
etmək üçün müəyyən «etnik» rəmzlərdən, məsələn,   
   
 
 və s. 
işarələrdən istifadə olnmuşdur. Həmin işarələrin mənşəyi və semantikası haq-
qında bir qədər sonra ətraflı bəhs olunacaqdır. Hələlik isə erməni xalçaçılıq 
sənətinə dair materialların təhlilinə əsasən, onu deyə bilərik ki, «Vişapqork» 
ifadəsi  ilkin  olaraq  xalçalara  deyil,  ornamentlərə  şamil  edilmiş  və  «Vişap 
rəmzi» anlamını vermişdir. 
«Ermənilərin» XVIII əsrdə toxuduqları «Vişapqork» -  mənimsənilmiş 
Malıbəyli (Azərbaycan, Qarabağ) xalçası.
 
Yuxarıda  təsviri  verilən  «Vişapqorq»  xalçasının  toxunuşu  və  üzərindəki 
«qədim erməni ornamentlərinin» semantikası ermənilərin mənimsəmə iddia-
larının əsassızlığını göstərir. Xalçadakı naxışlara etnik yozum verə bilməyən, 
bəlkə də, bunu istəməyən, bəzi hallarda isə çıxış yolu kimi bu təsvirləri xristi-
an dini ilə bağlamağa cəhd edən erməni etnoqraflarının əksinə olaraq, həmin 
işarələri  ortaq  türk  mifik  təfəkkürü,  damğa  və  rəmzləri,  Göytürk  əlifbası 
qrafemləri kontekstində izah edək: 
  -  Ermənilər  bu  işarəyə  də  «vişap»  desələr  də,  ilkin  «kaçkar/xaçkar 
təsviri  olaraq,  qriqorian  məzhəbinin  kilsə  rəmzlərindən  biri  sayılır.  Lakin 
ermənilər onun qədim türk inancları və simvolizmi ilə təkzibolunmaz bağ-
96  
Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 248 -
lılığını  nəzərə  alaraq,  bu  barədə  susmağı  üstün  tuturlar.  Halbuki,  xristian 
dini  işarələri  təsnifatında  «erməni  xaçı  milrayn»  adı  ilə  də  tanınır.
97
  Digər 
tərəfdən, vişapın - şər qüvvələrin təcəssümünün dini rəmz kimi qəbul edilməsi 
məntiqə sığmır. Bu işarə xristianlıqdan öncəki ortaq türk damğa və rəmzləri 
sırasında Tenqri xan açası  (koçkar,  kaçkar,  koçkarok, qoçkar,  qoşqar  və s.) 
kimi məlumdur. Erməni-qriqorian kilsəsində bərabərtərəfli xaçın olmamasını 
nəzərə alsaq, analoji aça (xaç) işarəsi   və Göytürk əlifbasında «ər» kimi 
oxunan, damğa qismində ilahi rəmzi sayılan   nişanının birləşməsindən ya-
ranmışdır. Tenqri xanın dörd istiqamətə, dörd dünyaya yayılan hökmünü və 
ya iradəsi altında olan dörd ünsürü (torpaq, su, hava və od) simvolizə edir. Bu 
rəmzə Pazırıq kurqanında aşkar olunmuş cəsəd üzərindəki döymənaxış (tatu) 
təsvirlərində də rast gəlinir. Azərbaycan və Türkiyə əraziləri daxil olmaqla  
Ön  və  Mərkəzi Asiyada, Altaylarda,  Tatarıstan  və  Başqırdıstanda,  Krımda 
həmin sakral rəmz geniş yayılmışdır.
98
 
  və 
  -  Bu  işarənin  də  erməni  və  xristian  simvolizmində  se-
mantikası  yoxdur. Yozumunu  qədim  türk  mifik  təsəvvürləri  arasında  tapır. 
Azərbaycanda,  Qafqazda,  Mərkəzi Asiyada, Altaylarda  «bitik»  (yazı,  dua),
 
«tumar», «tumarça», «tumarşa», «nəzərlik», «tilsim»  kimi tanınır.
 İslamdan 
əvvəlki  inanclarla  bağlı  olan  bu  rəmz  körpələrin,  qadınların,  döyüşçülərin 
himayəçisi olan Humay Ananın rəmzidir. Türk xalqlarının xalçalarında ən sox 
işlənən bəzək elementlərindəndir;
 - Damğa işarəsi kimi «ney», «kuray» adlanır. Əsas etibarilə qıpçaq tay-
faları arasında yayılmışdır; 
  -  Naxçıvanın  Gəmiqaya,  Qərbi  Azərbaycanın  Abaran,  Dəvəboynu, 
Mərkəzi Asiyanın Saymalıtaş, Tamqalıtaş qayaüstü təsvirlərində, Krım, Vol-
qaboyu tayfalarının tanınma-fərqləndirmə nişanları arasında geniş rast gəlinir. 
Ortaq  türk  simvolizminə  əsasən,  solyar  işarə  olaraq,  «Tanrı-Günəş»
,  «iki-
başlı qartal» anlamını verən qədim dövlətçilik rəmzlərindəndir. Azərbaycan, 
kumık,  balkar,  türkmən,  başqırd,  tatar  və  Krım  xalçalarının  populyar 
ornamentlərindəndir;
 - Hun və xəzərlərə məxsus damğalardandır. Qafqaz Albaniyası, Qı-
zıl Orda nəsil-tayfa işarələri kimi maddi irs nümunələri üzərində rast gəlinir. 
Məskunlaşmanı, binə salmağı, çadır qurmağı simvolizə edir. Mərkəzi Asiyada 
97  О.Ширяев. « Крест – знак знаков», http://www.protos7.ru/Forma/Glava07.pdf ; И.Смирнова. « Тай-
ная история креста. Все о древнем мистическом символе человечества». Москва: «ЭКСМО», 2006.
98  А. Мальчик. «Роль орнамента в формировании архитектуры Кыргызстана (Генезис, эволюция, национальные 
традиции)». Бишкек, 2010.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 249 -
«barxan» adı ilə də tanınır; 
 - Oğuzun
 bəydili boyunun damğasıdır. Türk tayfalarının rəmzləri ara-
sında onun müxtəlif variantları vardır. E.Triarskinin damğa təsnifatında sırf 
türk tanınma-fərqləndirmə nişanı kimi təqdim edilir;
99
 - Oğuzların əfşar
 boyuna daxil olan nəslin damğası,    həm də 
Göytürk əlifbasında «d» səsini ifadə edir;
  -  Xristianlıqdan  öncəki  rəmzdir.  Qədim  türk  mifik  təfəkküründə 
bərabərtərəfli xaç Tenqri xan və Humay Ana obrazları ilə bağlıdır. Qədim ad-
ları «aça» (haça, xaç), «açamay» (aça Umay), «elşən», «sarkay», «koçkar», 
«qoşqar» və s.-dir. Azərbaycan xalça ornamentləri arasında «göz» adlanır və 
nəzərlik xarakteri daşıyır. Krım xalq tətbiqi sənətində «qabaq tumu» kimi də 
tanınır;
 - Tanrı-Günəş rəmzinin 
 stilizə olunmuş variantlarındandır. Xal-
çaçılıqda «gül» ornamenti kimi tanınsa da, ilkin semantikası səkkizguşəli ul-
duz (Günəş) işarəsi   ilə bağlıdır. İslam simvolizmində müsəlmanın səkkiz 
əməlinin, cənnətin səkkiz qapısının və Əhli-Beytin təcəssümüdür.  
Beləliklə, qeyd olunduğu kimi,
 Azərbaycan, Anadolu, Dağıstan, turkmən, 
özbək, qaşqay, kumık, qazax, qırğız, uyğur xalçaçılıq məktəblərinin fonunda 
erməni xalça sənəti, təbii olaraq, öz yerini və etnik simasını tapa bilmirdi. Əsas 
səbəb isə sənətşünaslıqda «erməni xalçaçılığı» adlanan müstəqil cərəyanın və 
ya  üslubun  olmaması,  dini  mövzularda  toxunmuş  təsvirlər  istisna  edilərsə, 
erməni ustalarının əl işi olan xalçaların süjet, rəng seçimi və ornament baxı-
mından Azərbaycan, Anadolu və Qafqaz xalçalarını birə-bir təkrarlamasıdır. 
Belə olan təqdirdə etnik natamamlıq kompleksindən əziyyət çəkən Ermənistan 
sənətşünasları və tarixçiləri erməni xalçaçılığının əhəmiyyətini qaldırmaq və 
əlahiddə məktəb, «xalçaçılıq sənətinin tarixi vətəni» kimi tanıtmaq məqsədilə 
strategiya hazırlamış və onun mərhələli tətbiqinə başlamışlar. Ötən əsrin 80-
ci  illərinin  əvvəllərinədək  bu  mövzuda  dərc  olunan  materialların  təhlilinə 
əsasən, bu strategiya ikili xarakter daşıyırdı. Yəni bütün səylər bir tərəfdən 
region  xalqlarının  xalçaçılıq  ənənələrinin  simasızlaşdırılmasına,  bu  sənətin
 
etnik  mənsubiyyət,  milli  mədəniyyət  üzrə  bölünməsinə  yol  verilməməsinə, 
digər tərəfdən isə yaranmış boşluqdan bəhrələnərək «Ermənistanın ən qədim 
xalçaçılıq  mərkəzi  olmasına»  dair  iddiaların,  saxtalaşdırılmış  materialların 
99 
 И.Баски. «Тамги и этнические названия. Вклад тамга-знаков в этногенез татар». // Татарская 
археология, 1997, №1.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 250 -
ictimai  rəyə  nüfuz  edilməsinə  yönəldilmişdir.  Məsələn,  sənətşünas  Manya 
Kazaryan təkidlə bildirirdi ki, xalçaçılıq sənəti ümumbəşəri dəyərdir və ay-
rı-ayrı  xalqların  etnik  mədəniyyət  nümunəsi  kimi  öyrənilməməli,  müxtəlif 
millətlərin, o cümlədən ermənilərin də daxil olduğu «subetnik tarixi-mədəni 
rayonların»  maddi-mədəni  irsi  çərçivəsində  tədqiq  olunmalıdır.  Xalçaçılı-
ğın bəşər mədəniyyətinin bir parçası olmasına heç kəsin etirazı yoxdur. La-
kin nədənsə M.Kazaryanın təkidlə tövsiyə etdiyi regional «subetnik rayon-
lar» əsas etibarilə Azərbaycan və Türkiyə ərazilərini, ermənilərin iddia irəli 
sürdükləri torpaqları əhatə edirdi. Ötən illərin təcrübəsi göstərdi ki, belə psev-
dokosmopolit yanaşma taktikası təkcə ayrı-ayrı xalqların xalçaçılıq sənətini 
milli köklərdən ayırmaq cəhdləri ilə kifayətlənməmişdir. Paralel olaraq, mil-
li  mədəni  irs  nümunələrinin  kütləvi  erməniləşdirilməsi  son  nəticədə  qonşu 
dövlətlərə ərazi iddialarının ödənilməsinə yönəldilən separatçı fəaliyyət, işğal 
aktları  üçün  bəraətverici  «tarixi  sübutların»  uydurulmasına  şərait  yaratmış-
dır. Eyni zamanda, akademik səviyyələrdə xalçaçılıq sənətinin yalnız oturaq 
əkinçiliklə  məşğul  olan    xalqlara  aid  olan  məşğuliyyət  olduğu  bildirilir  və 
mənimsəmələr üçün zəmin hazırlanır: 
«Çünki köçəri xalqların həyat tərzi 
onlara bir yerdə çox qalmağa, beləliklə, xalça toxumaq üçün vaxt ayır-
mağa imkan vermir. Bundan başqa, ağır dəzgahı (hana) bir yerdən başqa 
yerə daşımaq da çətindir. Ən qədim erməni xalçalarından biri 1202-ci 
ildə Qanzak (Gəncə) vilayətində toxunmuşdur».
100
M.Kazaryan  «subetnik  rayonların»  vacibliyi  və  xalçaçılıq  sənətinin  et-
nik  köklərdən  ayrılmasının  əhəmiyyəti  haqqında  1983-cü  ildə  dərc  etdiyi 
məqalədə bunları etiraf edirdi: 
«Problemin (xalçaçılıq sənətinin milli qrup-
lara bölünməsinin – A.Q.) 
mürəkkəbliyinə baxmayaraq, «erməni xalçası»