Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

«Çünki İsveç dilində «vent» kəlməsi 
«külək» bildirir. Məlumdur ki, coğrafi adı bu sözdən törəyə bilən Van gö-
lünün də üzərində arabir güclü küləklər əsir». Elm bu cür məntiq qarşısında 
yalnız başını aşağı sala bilər! 
Məlumdur  ki,  erməni  tarixçiləri  öz  paranoik  ideyalarını  gerçəkləşdirmək, 
ermənilərin Cənubi Qafqaz regionunda məskunlaşmasını az qala Nuh peyğəmbərin 
dövrü ilə bağlamaq üçün ən müxtəlif üsullara əl atırlar. Məsələn, Ermənistan Milli 
Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutu Göyçə, Geğam, Dəvəboynu (indiki «Ux-
tasar»)  piktoqrafik  rəsmlərini  vaxt  itirmədən  erməniləşdirmək,  onları  «erməni 
xalqının qədim maddi-mənəvi irs nümunəsi kimi» qələmə verib UNESCO-nun 
siyahısına daxil etmək məqsədilə «ARARAT» adlı yeni ictimai təşkilat (Qayaüs-
tü Təsvirlərin Öyrənilməsi üzrə Erməni Birliyi) yaratmışdır. İnstitutun əməkdaşı 
və bu birliyin sədri Karen Toxatyan bildirir: 
«Ermənistan yaylasının qayaüs-
tü  incəsənətinin  ənənələri,  semantikası  və  təkrarolunmazlığı  bu  ərazinin 
qədim sivilizasiya mərkəzi olmasını və mədəniyyətlərin həmin mərkəzdən 
ətrafa yayılmasını təsdiqləyir. Çoxsaylı arxeoloji, etnoqrafik, astronomik və 
kulturoloji faktlar qədim dünyanın sivilizasiyalarının təşəkkülündə erməni 
46 
 С.Айвазян. «История России. Армянский след». Москва, 1998.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 226 -
mədəniyyətinin aparıcı rolunu göstərir».
47
 Bu qurumla əməkdaşlıq edən alimlər, 
məsələn,  tarix elmləri doktoru, professor V.Vaqanyan sanballı ada malik «Qədim 
ermənilərin digər xalqların – iranlıların, hindlilərin misirlilərin və Köhnə Avro-
panın  sakinləri  ilə  dünyagörüşü  mübadiləsi  və  mədəni  əlaqələri»  məqaləsində 
Geğam qayaüstü rəsmlərinin birində mifik Haykın Babil hökmdarı Bel üzərində 
qələbəsinin təsvir olunduğunu iddia edir. Halbuki, qaya üzərində iki insanın - qa-
dın və kişinin rəqsi həkk olunmuş bu təsvir adı bəlli, soyu naməlum Haykın öz 
tayfasının Babilistan ərazisindən Ağrı dağı ətəklərinə gətirməsindən ən azı 2500 
il əvvəl çəkilmişdir. Əlbəttə, belə «xırda xronoloji detal»  məhdud erməni fanta-
ziyası üçün ciddi maneə ola bilməzdi! Ona görə «məhdud» deyirik ki, Vaqanyan 
kimilər əllərinə düşmüş real şansı - həmin təsviri «dünyanın ilk erməniləri», yəni 
Adəm və Həvva ilə bağlamaq imkanını əllərindən qaçırmışlar. V.Vaqanyan sonra 
yazır: 
«Döyüş səhnəsini canlandıran təsvirdə qəbilə başçısı (hökmdar) nəhəng 
oxunu nəhəng yayına qoyaraq düşmən üzərinə atır. Yay çox böyük olduğu 
üçün aşağı hissəsi ştativə (?) bərkidilmişdir. Bu qədim dövr üçün qeyri-adi 
olan  mühəndis  yanaşması  idi.  Solda  isə  «müqəddəs  kərtənkələnin»  (Belin 
rəmzinin
) təsvirini görürük».
48
 Beləliklə, qəhrəman Hayk erməni dilində «lay-
naliç», yəni «göl kimi geniş» adlandırılan və təbii ki, dünyada analoqu olmayan 
yayının bir ucunu «müqəddəs erməni torpağına» dayayaraq əzazil Beli nişan alır, 
onu məhv edir və bununla da erməni xalqının özgə torpaqlarında xoşbəxt və fira-
van gələcəyinin təməlini qoyur. 
Ardıcıllıqla: Geğam petroqliflərindəki rəqs edən insanların və ya 
«ştativli yayı çəkən Haykın» təsviri: Pazırıq xalçasındakı yəhər təsvirində analoji rəmz. Bu 
işarə qırğız xalçaçılığında  «kosmüyiz» (qoşa buynuz) adlanır.
49
 
Başqırd xalq tətbiqi sənətində «kuçkar» ornamenti 
50
47  «Мессиджи далеких предков», «Голос Армении», 6 ноябрь, 2011, No 127
48  В. Ваганян. «О мировоззренческих и культурных связях древних армян с предками иранцев 
и индийцев, египтян и жителями Старой Европы (о рождении мотива борьбы Митры с быком)», 
http://grishashax.livejournal.com/31874.html
49  И.Раимбердиева. «Таинственный мир кыргызских узоров», http://www.akipress.org/comments/news
50  http://www.myshared.ru/slide/400487/#

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 227 -
İndi isə erməni salnaməçilərinə müraciət edək. Movses Xorenatsiyə  (ya-
şadığı dövr də yaradıcılığı kimi müəmmalıdır: VI əsrdən IX əsrə kimi) görə, 
igid Hayk zavallı erməni xalqının düşməni olan Belə üçyeləkli
 (dəmrəsi/uclu-
ğu üçpərli olan)
 ox atmışdır. Bu ox Babil hökmdarının çiynini deşib keçərək 
yerə sancılmışdır. Yepiskop Sebeos (VII əsr) isə Movsesin bəsit fantaziyası 
ilə razılaşmır və and içir ki, 
«Bir ucu yerə bərkidilmiş nəhəng yaydan çı-
xan dəmrəsi ÜÇPƏRLI ox əvvəlcə Belin mis qalxanını, sonra DƏMİR 
ZİREHİNİ,  daha  sonra  isə  bədənini  də  deşib  keçmiş  və  xeyli  aralıda 
yerə düşmüşdür». Burada diqqəti qədim atıcı silahların təsnifatı baxımın-
dan bir neçə məqam cəlb edir. Əvvəla, İ.Dyakonov, M.Piatrovski, E.Tompson, 
O.Maenxen-Gelfe, Y.Xudyakov kimi nüfuzlu alimlər arxeoloji materiallar və 
qədim mətnlər əsasında müəyyən etmişlər ki, mifik Haykın yaya qoyub at-
dığı  üçyeləkli  və  ya  dəmrəsi  üçpərli  ox  tarixən  saka-skiflərə,  samatlara  və 
kimerlərə məxsusdur, onlar tərəfindən regiona gətirilib və absurd «erməni ox-
çuluq sənəti» ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu isə erməni mətnlərinə inansaq, 
«babilistanlı Heraklın» - Haykın qəhrəmanlığından nə az, nə də çox – düz 
3.500 - 4 min il sonra baş vermişdir. Bundan başqa, «Kitabi-Dədə Qorqud» 
dastanında «üçyeləkli» adlandırılan belə oxlar oğuz və qıpçaq tayfaları ara-
sında da geniş yayılmışdır. Digər tərəfdən, həmin dövrlərdə dəmir nadir və 
qızıla bərabər tutulan metal olduğu üçün hətta hökmdarların zirehli geyimləri 
mis və bürüncdən olurdu, ən yaxşı halda isə qızıl təbəqə ilə örtülürdü. Bunu 
Yaxın Şərqdə, Ön Asiyada aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticələri də təsdiq 
edir. Üçüncü məqam isə «etnik erməni yayının» forma və ölçüləri, ox atışı 
texnikası ilə əlaqədardır. Müasir erməni alimləri «laynaliçin» ölçülərini real-
lıqla bağlamaq üçün onu kiçildib-kiçildib hündürlüyünü 2 metr səviyyəsində 
saxlamaqla  kifayətlənmişdilər.  Əvəzinə  isə  heç  bir  tarixi  mənbəyə  istinad 
etmədən oxun ölçülərini artırmışdılar: «
Erməni oxları o dərəcədə böyük idi 
ki, düşmən onları yerdən yığaraq nizə kimi istifadə edirdi».
51
 Qədim si-
lahlar üzrə ixtisaslaşmış mütəxəssislər və tarixçilər bu iddia ilə razı deyillər. 
Əvvəla, silahşünaslıqda  «erməni yayı» və ya «erməni oxu» deyilən anlayış-
lar yoxdur.  Dünya oxçuluq sənətində tarixən ən hündür yayların ölçüləri isə 
belədir: Qərbdə - ingilis yayı (lonqbou) - 2 metr; Orta əsr alman piyada ox-
çusunun yayı – 2 metr; Yapon yayı (yumi) – 2 - 2,2 metr. Ən nəhayət, Vol-
qaboyu qıpçaq piyada oxçularının yayı - 1,8 metr. İlkin orta əsrlərə təsadüf 
edən qıpçaq yayının dartım qüvvəsi zəif, cəmi 13-14 kiloqram (Azərbaycan 
və Osmanlı yaylarında – 80 kiloqram), oxun uçuş məsafəsi isə 90 metr (ana-
51  
В.Ваганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, Нжар, 2006

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 228 -
loji olaraq, 350-800 metr) olduğu üçün geniş yayılmamış və hərb sənətindən 
çıxarılmışdır. Bir «xırda» məsələni də vurğulayaq. Professor Vaqanyan pro-
to-ustadları M.Xorenatsi və yepiskop Sebiosun yazdıqlarından fərqli olaraq, 
Haykın elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən bəhrələnərək daha innova-
tiv yol seçməsini, «yayın ucunu üçayağa – ştativə» bərkitdiyini bildirmişdir. 
Əgər «təkrarolunmaz erməni oxatma üsulu» budursa, onun geniş şərhə ehti-
yacı yoxdur. Tarix və qədim atıcılıq vasitələrindən, elementar fizika qanun-
larından məlumatsız olan, qaya üzərindəki ibtidai kişi təsvirini «yay+ştativ» 
kimi yozmağa çalışan professor V.Vaqanyan bu iddiaları ilə nəinki Geğam qa-
yaüstü təsvirlərinin ermənisayağı semantikası, o cümlədən «erməni oxçuluq 
sənəti» üzərindən qalın xətt çəkir. Çünki kirişin dartılması nəticəsində istər 
yayın, istərsə də arbaletin qollarına fiziki enerjinin bərabər şəkildə toplanma-
sı və oxa ötürülməsi üçün ən vacib şərtlərdən biri həmin qolların tamamilə 
sərbəst, maneəsiz və dayaqsız olmasıdır. Əks-təqdirdə, belə silahdan, xüsusilə 
«erməni yayından» ox atmaq qeyri-mümkündür. 
Ermənistan  tarixşünaslığında  saxtakarlığın  paranoya  həddinə  çatdırıl-
masına  dair  başqa  bir  misal.  Bir  vaxtlar  hətta  Ayın  görünməyən  tərəfinin 
və  Mars  səthinin  ən  qədim  xəritələrinin  Matenadaran  kitabxanasında  və 
Eçmiədzin arxivlərində saxlanıldığını iddia edən akademik Suren Ayvazyanın 
həmkarları tarixi Azərbaycan torpaqları – Göyçə və Zəngəzur ərazilərindəki 
qayaüstü təsvirlərin mənimsənilməsi üçün bu gün dəbdə olan paleoəlaqələr 
–  yadplanetlilərlə  qədim  əlaqələr  mövzusundan  da  bəhrələnməkdədirlər. 
Belələri Göyçə, Geğam, Dəvəboynu piktoqrafik rəsmlərinin semantikasının 
erməni mifləri çərçivəsində yozumunun mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq, on-
ları hətta uzaq keçmişdə ulduzlardan gəlmiş astronavtların elmi təsəvvürləri ilə 
əlaqələndirməyə cəhdlər göstərirlər. Bu tipli «elmi məqalələrin birində bildiri-
lir: 
«Geoloqlar Q.Vartanov və O.Azizbekov bir sıra qayaüstü təsvirlərdə 
canlı  materiya,  həyatın  yaranışı  və  dezoksiribonuklein  turşusu  (DNT) 
haqqında  məlumatlara  rast  gəlmişlər. Təsvirlərin  isə  yeddi  min  il  yaşı 
vardır. Əlbəttə, o dövrdə «Ararat yaylasının» sakinləri belə biliklərə ma-
lik ola bilməzdilər… Geğam dağlarının yamaclarında robotları xatırla-
dan qayaüstü təsvirlər vardır. Onların hətta skafandrları da dəqiq gö-
rünür. Digər təsvirdəki robotun sinəsində isə monitor vardır. Bir neçə il 
bundan əvvəl erməni məktəbliləri Ararat dağının ətraflarında sinəsində 
ekran olan robotları və kosmik gəmiləri görmüşlər».
52
 Erməni alimlərinin 
52 
 М.Троицына. «У инопланетян время разбрасывать камни», http://othereal.ru/u-inoplanetyan-vremya-
razbrasyvat-kamni/

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 229 -
paleoəlaqələrə misal olaraq göstərdikləri təsvirlərdən biri də Zəngəzurda, mü-
asir Ermənistan Respublikasında, ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarınadək etnik 
azərbaycanlıların tarixən məskunlaşdıqları Sisyan rayonunun Şəki kəndi ya-
xınlığındadır. Dəvəboynu (indiki «Uxtasar») dağındakı qayaüstü təsvirlər era-
dan əvvəl III-I minilliklərə aid edilir. Mütəxəssislər onların üslub tərzini Qo-
bustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Urmiyə rəsmlərinin analoqu kimi dəyərləndirir 
və bəzi semantik elementlərini Kerç ətrafındakı Küloba arxeoloji mədəniyyəti, 
Qazaxıstan və Altay piktoqrafik rəsmləri ilə eyniləşdirirlər.
53
 Həmin oxşarlıq, 
xüsusilə qaya təsvirlərinin yaxınlığındakı Şəki kəndinin adının «saka» etnoni-
mi ilə bilavasitə bağlılığı, bu ərazinin Sünik vilayəti kimi Qafqaz Albaniyası 
ərazisinə  daxil  olması,  rəsmlərdə  saka-türk  mifik  təsəvvürlərinin  və  yaşam 
tərzlərinin inikası, arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan etnik maddi-mədəniyyət 
nümunələri, eləcə də üçyeləkli dəmrələr erməni tarixçilərini çətin vəziyyətə 
salsa da, çıxış yolu tapmaq üçün yenə də yadplanetlilərə üz tutmuşlar. Yeri 
gəlmişkən, qədim və orta əsr mənbələrində ermənilərin dəvəçiliklə məşğul 
olması  haqqında  məlumata  rast  gəlməzsiniz.  Odur  ki,  ötən  əsrin  sonların-
da  Dəvəboynu  dağının  adının  kalka  şəklində  «Uxtasar»  (ermənicə:  «Dəvə 
dağı») şəklində dəyişdirilməsi erməni məntiqsizliyinin və xəstə təfəkkürünün  
növbəti nümunəsidir. 
Dəvəboynu  təsvirlərindən  birinə  diqqət  yetirək.  Ortaq  türk  rəmzləri  və 
damğaları  kontekstində 
 
 
  işarələri  ayrı-ayrılıqda  Tanrı  (Tenqri)-
Günəş vəhdətini təcəssüm etdirsə də, qaya üzərində bu semantikanın deyil, adi 
təsərrüfat vasitəsinin – boyunduruqlu öküz arabasının təsvirini görürük. Əski 
mifik təsəvvürlərdəki Tenqri, Ana və Günəş obrazları isə araba təsvirindən 
aşağıdakı rəmz/damğa işarələri ilə 
 
 göstərilmişdir. Saka-skiflərdə və 
qədim türklərdə müqəddəs varlıq, totem sayılan təkə (koçkar, kaçkar, qoçqar, 
qoşqar və s.) erməni miflərində yeri olmayan varlıqdır.
1961-ci ildə Azərbaycan alimi Məşədixanım Nemət Qərbi Azərbaycanda 
- Zəngəzurun Qarakilsə (indiki «Sisyan») rayonunun Urud kəndində apar-
dığı  araşdırmalar  zamanı  burada  orta  əsrlərə  aid  edilən  sənduqə  tipli  və 
qoç  heykəlli  türk  məzar  daşları  üzərində  damğa  işarələri,  totem  təsvirləri 
ilə yanaşı, «min evladi ağvan» (alban övladı, alban nəslindən) sözlərini də 
aşkar etmişdir. Tədqiqatçı Vəfa Quliyeva həmin yazını şərh edərək bildi-
rir: 
«İndiyə kimi elmi ədəbiyyatda belə bir fikir hökm sürürdü ki, guya 
islam dini buraya nüfuz edildikdə dini etiqad baxımından xristian olan 
alban  tayfaları  gürcüləşmiş  və  ya  erməniləşmişdilər.  Urud  abidələri 
53 
 М. Urud. «Zəngəzur». Bakı, 2005

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 230 -
isə  albanların  hələ  islamdan  öncə  türk  etnomədəni  məkanına  daxil 
olmasını  əyani  şəkildə  göstərir.  Bu  nadir  tapıntı  erməni  tarixşünaslı-
ğında formalaşan və türk elementinin Qafqaza gəlmə oldugunu iddia 
edən konsepsiyasını alt-üst edir və azərbaycanlıların (etnik türklərin – 
A.Q.)
 Qafqazın avtoxton əhalisi olduğunu sübuta yetirirdi. Ermənilər 
buna  cavab  olaraq  həmin  nekropolu  məhv  etmiş,  1988-ci  ildə  bütün 
azərbaycanlıları bu ərazilərdən didərgin salmış, dağıda bilmədiklərini 
isə erməniləşdirmişlər».
54
 
 
 
 
Ardıcıllıqla: Zəngəzurda, Dəvəboynu dağındakı  bu təsviri  erməni tarixçiləri qədim 
«ulduz müharibələri» ilə əlaqələndirirlər; Qobustandakı Yazılıdaş ərazisindəki 55-ci daş 
üzərində araba rəsmi;
55
 Qazaxıstanın Eşkiölmes dağ silsiləsində saka-skiflərin at arabası 
təsviri (e.ə.VII–VI əsrlər);
56
  3.Saymalıtaş Qırğızıstan) - eramızdan əvvəl III minilliyə və II 
minilliyin əvvəllərinə aid edilən araba rəsmi.
57
Bütün bunlara baxmayaraq, erməni həmkarı akademik Suren Ayvazya-
nın  «elmi  axtarışlarından»  bəhrələnən  ukraynalı  Anatoli  İvanov  «Qədim 
əcdadların  mesajları»  məqaləsində  yuxarıda  göstərilən  Dəvəboynu  qa-
yaüstü  təsvirini  «qədim  ermənilərin  bəşər  tarixində  kosmosdan  gəlmiş 
yadplanetlilərlə ilk əlaqə qurmasının qrafik təcəssümü» kimi dəyərləndirir. 
O  yazır:
  «Ermənistan  qədim  dövrlərdə  «Nemizida»  adlanan  qoşa  ul-
duz  sistemindən  uçub  gələn  astronavtların  Yer  üzündə  yaratdıqları 
ən qədim sivilizasiyanın bizə gəlib çatan bir parçasıdır. Ermənistanın 
müxtəlif guşələrində aşkar olunmuş on minlərlə qayaüstü təsvir ulduz-
lararası səfərlər edən astronavtların planetimizə enmələrinin sübutları-
dır. Qədim rəssamlar - ermənilərin əcdadları qayalar üzərində çəkilmiş 
bu  təsvirlərlə  həmin  ulduz  sistemlərinin,  qalaktikaların  funksiyaları, 
orada gedən fiziki proseslərlə bağla elmi informasiyanı gələcək nəsillərə 
54  
V.Quliyeva. «Azərbaycan memarliğinin şah əsərlərinin durumu», Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür 
Eğitim Dergisi Sayı: 1/4 2012.
55  
И.Джафарзаде. «Гобустан. Наскальные изображения». Баку, 1973.
56  
http://www.uralrockart.ru/p1_gl4_1.html#
57 
 А.Мартынов. «Археология» // Искусство бронзового века Евразии, М., 2013.   

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 231 -
çatdırmağa  çalışmışlar.  Onların  bu  proseslər  haqqında  məlumatları 
müasir elmin bilgilərindən qat-qat çox idi». Sonra A.İvanov Hollivudun 
məşhur «Ulduz müharibələri» üslubunda Dəvəboynu təsvirinə belə drama-
tik şərh verir: «
Burada (araba təsviri nəzərdə tutulur - A.Q.) qədim rəssam 
Nemezida  qoşa  ulduz  sistemini  həkk  etmişdir.  Ulduzların  arasından 
start götürən kosmik gəmi Günəş sisteminə doğru səmt götürmüşdür. 
Qoşa  ulduzların  qarşılıqlı  fiziki  əlaqələrini  qədim  rəssamlar  həmişə 
düz  xətlə  (şəkildə:  araba  oxu  və  qolu)  təsvir  etmişlər.  Bundan  başqa, 
Ermənistanın  qədim  sakinləri  kosmik  gəmiləri,  adətən,  oval  şəklində 
təsvir etmişlər (şəkildə: boyundurq və ya xamut). Gəmi ulduzların cazibə 
qüvvəsindən uzaqlaşmaq üçün böyük enerji sərf edir. Qayaüstü rəsmdə 
Günəş çoxqollu rəmz, Yer planeti isə xaç kimi göstərilmişdir. Günəş sis-
teminin yanındakı keçilər isə xaçın həqiqətən də Yer planeti olduğunu 
təsdiqləmək üçün çəkilmişdir».
58
 
Ermənilərin abidələr vasitəsilə əcdad axtarışını daha bir sensasiyalı «faktla» 
zənginləşdirmək istərdik. Ötən əsrin ortalarında erməni antropoloqu Andro-
nik Caqayan Qərbi Azərbaycan – indiki Ermənistan Respublikası ərazisindəki 
köhnə məzarlıqda guya yaşı iki min ilə çatan insan kəlləsi aşkar etmişdir. İx-
tisasca plastik cərrahlıq üzrə mütəxəssis olan A.Caqayan kəlləni «armenoid» 
tipi adlandırdıqdan sonra doktor Frankenşteyn məharəti ilə «ermənilərin ulu 
əcdadının» xarici görkəmini bərpa etməyə çalışmışdır. Alınan portret dünya 
anropoloqlarının gülüşünə səbəb olmuşdur. Bərpaçı bütün istəyinə baxmaya-
raq, sanballı erməni burnunu qıpçaq türkünün almacıqlı sifətinə qətiyyən uy-
ğunlaşdıra bilməmişdir.
59
 
Aşağıda erməni saxtakarlığının daha bir klassik nümunəsini təqdim edirik. 
Van gölündəki Ağtomar adasındakı məbəd üzərindəki bir barelyef (1) haq-
qında erməni tarixçiləri bilərəkdən susmağı üstün tuturlar. Onun təsvirlərinə 
«qədim  erməni  memarlığına»  dair  kitablarda  da  rast  gəlməzsiniz.  Əslən 
istanbullu  olan  tarixçi  Sirapi  Ter-Nersesyan  «Ermənistan,  məişəti,  dini, 
mədəniyyəti»  adlı  əsərində  barelyefdəki  atlı  döyüşçü  təsvirinin  ünvanını 
göstərmədən onu 
«XIV əsrdə yaşamış erməni əmiri II Asanın» (Həsənin - 
A.Q.) 
barelyefi» olduğunu iddia edir.
60
 Burada istənilən oxucunun diqqətini 
çəkən məqam müəllifdə «vicdan hissinin» oyanması,  «Ermənistanın əmiri» 
ifadəsini işlətməkdən çəkinməsidir.
 
58  
А.Иванов. «Армения – наследница древних цивилизаций», http://voskanapat.info/?p=4293
59 
 А.Гурбанов. «Сказки армянских мудрецов». Баку, 2005. 
60 
 С.Тер-Нерсесян. «Армения, быт, религия, культура». М., Центрополиграф, 2008.  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 232 -
1.
  2.  
Ağtomar məbədinədə «erməni əmiri II Asanın» təsviri (Foto İ.Heydərlinindir). Orijinalı 
(1) və Yerevan tarixçilərinin qəsdən təhrif etdikləri variant (2).
Həmin  kitabdakı  qrafik  şəkildə  isə  (2)  orijinal  təsvirə  ciddi  və  kobud 
düzəlişlər  edilmiş,  qıpçaq  döyüşçüsünün  qıyıq  gözləri,  almacıq  sümükləri, 
yəhərin  quşqunundan  (atın  quyruğunun  altından  keçən  qayış)  asılan  aypa-
ra ornamenti, uzunboğaz çəkmələri, kiriş çəkən barmaqlarının vəziyyəti, ən 
nəhayət, qədim türk savaş sənətində şəhidlik rəmzi sayılan düyünlənmiş at 
quyruğu (qədim türk hərb ənənələrində ölümə hazır olan döyüşçünün rəmzi, 
buna «atı çərlətmək» deyirdilər) tamamilə silinmişdir. Bundan başqa, at quy-
ruğu ilə bəzədilmiş tuğulğası (dəbilqəsi) Avropa tacı, üstü metal lövhəli zireh-
li sırıqlısı rahib çuxası ilə əvəz olunmuş, kompozit saka-hun yayı isə Avropa 
tipli kamana dəyişdirilmişdir. Bununla belə, hətta S.Ter-Nersesyanın saxtalaş-
dırdığı təsvirin əsas elementləri - qədim silahlar üzrə ekspertlərin «türk qay-
dası» adlandırdıqları yayçəkmə tərzi (kirişi baş barmaqla dartmaq), xüsusilə 
mütəxəssislər arasında «skif metodu», «türk oxçuluq qaydası» kimi tanınan 
arxaya ox atma üsulu («Koroğlu» dastanında - «qıyqacı») Ağtomar məbədi 
qurucularının «erməni mənşəyi» barədə mifi şübhə altına alır. Maraqlıdır ki, 
ermənilərin bu cür sərsəm fikirləri avrosentrizm tərəfdarları üçün keçərlidir. 
Beləliklə, türk xalqlarının bu ərazilərdə tarixən yaşamış əcdadları ilə ge-
netik rabitəsi məqsədli şəkildə kəsilir, sahibsiz qalan zəngin maddi-mədəni 
irsin iddialılar tərəfindən mənimsənilməsinə başlanılır. Lakin arxeoloq və et-
noloqlara tədqiqat istiqamətlərini və metodologiyaları təkidlə diqtə edən av-
rosentrizm nəzəriyyəsinin, Hind-Avropa xalqlarının «mədəni üstünlüyü» kon-
sepsiyasının bütün imkanlarına baxmayaraq, onun da həssas cəhətləri vardır. 
Onların ən başlıcası maddi-mədəni irsin mənimsənilməsi səylərinin obyek-

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 233 -
tiv və hamı tərəfindən qəbul edilən elmi bazaya söykənməməsidir. Belə olan 
təqdirdə, arxeoloji və etnoqrafik materiallar arasında yer alan etnik rəmz və 
damğa işarələri daha güclü toxunulmazlıq immunitetinə, kompilyasiyaya qarşı 
ciddi müqavimətə malikdirlər. Və bu işarələri özünküləşdirmədən bütöv etnik 
mədəniyyət qatını, onun daşıyıcılarının etnomədəni xüsusiyyətlərini, inanc-
larını, adət və ənənələrini mənimsəmək mümkün deyildir. Belə olan təqdirdə 
iddiaçıların çıxış yolu ya həmin sübutları gizlətmək, ya da məhv etməkdir. 
     
      
    
    
     
     
Ardıcıllıqla: Ərzincanın (Türkiyə) Kamaliyyə bölgəsi Dilli vadisindəki qayaüstü təsvirdə 
geriyə ox atan döyüşçü.
61
 Kimer oxçusu (antik qab üzərində təsvir); Qədim türk döyüşçüsü 
(Sülek, Altay); Xakasiyanın Konen kəndində tapılmış Saka oxçusunun metal təsviri;
62
 Avar im-
periyasının bayrağı; Çin rəsmində Göytürk atlı oxçusu; Avropa qravyürasında hun oxçusu;
63
 
Qıyqacı ox atan səfəvi oxçusu «hilal» tipli yay ilə (XVII əsr miniatürlərindən fraqmentlər).
 
Yuxarıdakı təsvirləri Ağtomar barelyefi ilə müqayisə edin. Ortaq türk hərb 
sənətinin ayrı-ayrı dövrlərini əhatə edən rəsmlərlə «erməni əmiri II Asanın»
 
61  
Osman Mert. «Kemaliye’de  eski türk  izleri: Dilli vadisindeki  petroglif ve damgalar», A.Ü. Türkiyat 
AraştırmalarıEnstitüsü Dergisi Sayı 34 Erzurum, 2007.
62 
 Т. Гриц.  «Меткие стрелки», Москва, 1956.
63 
 А. Баяр. «Тайная история татар», http://kitap.net.ru/bayar4.php