Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

«Damğa» sözünün etimoloji izahı 
«Damğa»  (tamqa,  tanma,  tanqa,  tanqama,  tanba,  takma,  tamğa, 
tuğra)  sözü  birmənalı  olaraq  türk  mənşəlidir.  Bu  söz  Göytürk  mətnlərində 
  kimi  yazılır  və  «tamka»  kimi  oxunurdu.  Damğa/tamğa/tamka 
sözünə  Orxon  epiqrafik  abidələrindəki  yazılarda  da  rast  gəlinir: 
«Yerdeki 
tamkalıg  yılkı»  (Yerdeki  damgalı  ilxı).
9
  Başqa  bir  misal.  1949-cu  ildə 
A.Okladnikov tərəfindən Monqolustanın Cənubi Xankay aymakında tapılmış 
daş abidə üzərində hündürlüyü 18 santimetrə çatan damğa təsviri   altında 
Orxon-Yenisey işarələri ilə 
«Tuğçi borqıçı Yağış çor tuğrağı» («Yağış» adlı 
bayraqdar-şeypurçu/boruçalanın damğası) sözləri yazılmışdır.
10
 Qeyd edək 
ki,  «Tuğra»  kəlməsi  ilk  dövrlərdə  «damğa»  sözünün  sinonimi  kimi  işlənsə 
də, orta əsrlərdə ərəb-türk xəttatlıq sənətində yazı ornamenti nümunəsi kimi 
hökmdarın imzasını, möhürünü və gerbini əvəz etmişdir. Tanınmış türk alimi 
Əhməd  Cavad  Əmrənin  qənaətinə  əsasən,  «damğa»  sözünün  kökündə  əski 
türkcədə  «yandırmaq»,  «dağlamaq»,  «qızdırmaq»  anlamı  verən  «tam»  feli 
dayanır.
11
 Fransız tədqiqatçısı Jan Pol Rou isə onun daha qədim, protoaltay 
mənşəli  olan,  «bir  heyvanın  üzərinə  basmaq»  kimi  yozulan  «taq»  felindən 
törəndiyini iddia edir və misal olaraq «damğa» sözünün sinonimlərindən birini 
- «taqma» kəlməsini göstərir.
12
 Oljas Süleymenov isə «tamqa/damğa» sözünün 
etimologiyasını daha qədim dövrlərlə, Şumer mədəniyyəti ilə bağlayır. Onun 
qənaətinə görə, bu kəlmə öz genezisini protoşumerlərin dilində «gil lövhə», 
«yazılı  material»  anlamını  verən  «tup»  sözündən  götürmüşdür.  Sonralar 
akkadların, elamların və huritlərin dillərinə «tupp» və «tuppi», avropalıların 
dillərinə  isə  «tipus»  (latın),  «tipros»  (yunan),  «tippe»  (fransız)  və  «tayp» 
8   «Bursa çevresinde kayi boyu ve karakeçili damgalari», http://timeoutbursa.blogspot.com/2012/04/bursa-cevresinde-
kayi-boyu-ve.html
9   Aysu Ata. «Orhun türkçesi». Anadolu Üniversitesi, 2011.
10  Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazısı abidələri», I cild. Bakı, 2009.
11 
 Emre Ahmet Cevat. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1954.
12  Funda Toprak, «Defter-i Çengiz-nāme’de boy nişanlari ve damgalar», Turkish Studies- International Periodical For 
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 23 -
(ingilis) kimi daxil olmuşdur. Şumer əsilli «tup» sözü türk dillərində yazı, yazı 
lövhəsi, surətçıxarma, möhür, perqament, fərman və s. yozumlarda işlədilən 
«tumar»,  «tapu»,  «tap»,  «tabla»  və  ən  nəhayət,  «tamba»,  tamqa»,  «tabqa» 
kəlmələrinin yaranmasında iştirak etmişdir.
13
 
   Bəzi türk dillərində eləcə də orta əsrlər Azərbaycanında «tamğa», tamqa» 
və  ya  «damğa»  sözü  ilkin  mənasından  savayı,  «möhür»,  «hərf»  və  «durğu 
işarəsi»  (məsələn,  qazax  dilində  -  «tendik  tamqası»)  anlamında  bu  gün  də 
işlədilir. Xatırladaq ki, qədim Şumerdə satışa çıxarılan malların üzərinə öz 
möhürünü  (damğasını)  vurmaq  səlahiyyətinə  malik  olan,  Ön Asiya,  Misir 
və  Hindistanla  alış-veriş  edən  hərbiləşdirilmiş  iri  tacirlərə  «tamkar»  və  ya 
«damkar»  deyilirdi.  Etimologiyasına  gəldikdə  isə  onun  qədim  dövrlərdə 
«takma»  (taxma),  «tanqa»,  «tanma»  adlandırılması  damğanın  «tanınma 
işarəsi»  kimi  yaranması  ehtimalını  irəli  sürməyə  əsas  verir.  Çində,  Tibet 
dağlarının  ətəklərində  yaşayan  sarıq  yuqurlar  (sarı  uyğurlar)  bu  günədək 
qədim inanclarını – qam-şaman dinini mühafizə edərək tanrılarını «As tamqa», 
«Yaq  tamqa»,  «Sun  tamqa»  adlandırırlar.  Bəzi  ehtimallara  görə,  qədim 
türklərin inanclarında «Tenqri» və «tamqa» (damğa) kəlmələri ilk vaxtlar eyni 
mənanı bildirmişdir. Azərbaycanda müxtəlif tarixi dövrlərdə «damğa» sözünə 
sinonim olaraq «bilgə» və ya «bəlgə», «nişan», «möhür», «tuğra», «kərtik» 
kəlmələri işlədilirdi. Hazırda ölkəmizin Qərb hissəsində «ənə» sözündən də 
istifadə olunur. D.Nemetin fikrincə, «ənə» və ya «ene» qədim kökə malikdir 
və «etibar etmək», «etibarlı» anlamını verir.
14
 Orta əsrlərdə Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq, Şərqi Avropa türkləri, eləcə də 
onlarla sıx təmasda olmuş şərqi slavyanlar «damğa» sözünə sinonim qismində 
«yasaq»,  «tavro»  kəlmələrindən  də  istifadə  etmişlər.  Lakin  həqiqətdə  bu 
sözlərin  hər  biri  damğanın  ayrı-ayrı  qədim  funksiyalarını  ifadə  edirdi. 
Məsələn, adından göründüyü kimi, «tavro» (tavra) kəlməsi ev heyvanlarının 
– davarın bədəninə, qulaqlarına dağlanan damğaları, «yasaq» - girişi kənar 
şəxslər  üçün  qadağan  olunan  binaların  divarlarına,  eləcə  də  «yasamal» 
(hökmdar  fərmanı  ilə  qorunan  yasaq  ərazi,  qoruq)  elan  edilən  torpaqların 
hüdudlarındakı ağac və ya daş sütunlara vurulan rəmzləri bildirirdi. Üst geyim 
və inanc yerlərinin giriş qapılarını bəzəyən «bilgə» isə şəxsin etnik və dini 
mənsubiyyətini, ibadətgahın hansı inanca məxsus olduğunu göstərirdi. Bu gün 
arxaizmə çevrilən «bilgə» sözünün keçmiş dövrlərdə paralel olaraq «nikah», 
13 
 О.Сулейменов. «Аз и Я. Книга благонамеренного читателя». М.: изд. Грифон, 2005.
14 
 Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 24 -
«izdivac» anlamında da işləldilməsi onun məna çalarlarında «nişan», «əlamət» 
məhfumunun dayandığını təsdiqləyir. Məsələn, ulu ozan aşıq Qurbanidən bir 
bəndi yada salaq: 
  
Qurbani der: «Bu dərdləri biləsiz,
   
Qohum-qardaş yığılıban gələsiz,
   
Adna axşamında 
bəlgə qoyasız,
   
Kəsilə qovğası-qalı qızların.
Bütün bunlardan başqa, orta əsrlərdə üzərində hökmdar möhürü (möhrü-
humayun) olan fərmanlara, sənətkarların (nəqqaş, zərgər, silah ustası, bənna, 
xalçaçı  və  s.)  müəlliflik  hüququnu  özündə  əks  etdirən  lakonik  ornamental 
nişanlara, gömrük rüsumuna, pul ilə ödənilən vergilərə də «damğa» deyilir, 
həmin  vəsaitləri  toplayan  məmurlar  isə  «damğaçı»  (orta  əsr  Rusiyasında  - 
tamqaç)  adlandırılırdı.  Bundan  başqa,  hökmdar  saraylarında  «möhrdar» 
vəzifəsi  də  mövcud  idi.  Mahmud  Kaşğariyə  görə,  Səlcuq  dövlətində 
«tuğralığ» (nişan/damğa vuran) adlı məmur vəzifəsi də mövcud olmuşdur.
15
 
Oğuz  yabqu  dövlətində  hökmdarın  möhür  və  fərmanlarına  «tuğrağ»  və  ya 
«tuğra» deyirdilər. Bu söz digər türklərə tanış deyildi. Oğuzlar bu kəlməni 
tarixi Azərbaycan və Anadolu ərazilərinə gətirmişdilər. 
Maraqlıdır  ki,  Çingiz  xanın  özünün  və  ailə  üzvlərinin,  sərkərdələrinin 
damğaları  olsa  da,  o  dövrdə  onların  da  «möhür»  və  ya  «tuğra»  anlayışları 
yox  idi.  Orta  əsr  Çin  mənbələrinə  görə,  xanı  möhür  ilə  əsir  götürdüyü 
uyğur əsilzadəsi Tatatuna tanış etmişdir. Çin dilində yazılmış «Men-da bey-
lu»  salnməsində  bildirilir  ki,  Çingiz  xan  ondan  möhurdən  nə  üçün  istifadə 
olunduğunu soruşmuş və Tatatuna cavab vermişdir: «
Möhür bütün işlərdə, 
vergi yığımında, insanları vəzifəyə təyin edəndə xanın əmrinin həqiqiliyini 
göstərmək üçündür. Çingiz xan bu sözləri bəyənmiş, fərmanlarını möhurlə 
təsdiqləməyi  əmr  etmiş,  Tatatunanı  tuğraçı  kimi  öz  əyanları  cərgəsinə 
qoşmuşdur».
16
 Sonrakı tarixi sənədlərə əsasən, xarəzmşahların «Mühür basdı 
buğdayğa»,  çingizilərin «Tamqa  daruba  buğdayda»  kimi  ideomatik ifdələri 
damğaların paralel olaraq möhür kimi istifadə olunmasına işarə edir.
Qızıl Orda dövlətinin öz ərazilərini Şərqi Avropaya, Qafqaza və Mərkəzi 
Asiyaya doğru genişləndirdiyi dövrdə «damğa» sözünün izahı daha iki anlamla 
– «xan möhuru olan sənəd» və «pul vergisi» yozumları ilə zənginləşmişdir. 
XIII  əsrdən  sonra  Rusiyada  ticarət  sövdələşmələrinin  rüsumu  belə 
15 
 Faruq Sümər. «Oğuzlar». Bakı: “Yazıçı”, 1992.
16  
В.Беляев, С.Сидорович. «Новая интерпретация иерогрифа «бао»  на монетах монгольских улу-
монетах монгольских улу-
сов», Эпиграфика Востока, XXIX, РАН, Институт Востоковедения, Москва, 2011.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 25 -
adlandırılırdı. Müasir rus dilində «gömrük» anlamı verən 
«таможня» sözü də 
qədim «tamqa» kəlməsindən törəyərək, orta əsrlər Rusiyasında «tacirlərdən 
damğanın (rüsumun) alındığı yer» mənasında işlədilirdi. Şərqşünas Kristian 
Frenin
  (1782-1851)  qənaətinə  görə,  qazax,  qaraqalpaq,  türkmən  dillərində 
«pul»  anlamını  verən  «tanqa»  və  «tenge»  kəlmələri  də  kökünü  «tamqa» 
sözündən götürmüşdür.
17
 XIV əsrdən etibarən «tenge» rus yazılı mənbələrinə 
daxil olmuş, sonralar fonetik təhrifə məruz qalaraq 
«denqi» şəklini almışdır. 
Bu kəlmə əvvəllər nominal dəyəri yarım qəpik olan metal sikkə, sonralar isə, 
ümumiyyətlə, «pul», «əskinas» anlamını vermişdir.
Damğa sahibinə itaət etməyən qulun, əsirin, ağır cinayətlərdə ittiham olunan 
məhkumun  bədəninə  də  vurulurdu.  Bu  söz Azərbaycan  xalq  poeziyasında, 
ideomatik ifadələrdə mənfi çalarlı məcazi məna daşıyaraq, «böhtana məruz 
qalmaq», «şərlənmək», «ləkələnmək» anlamını da verirdi. Ötən əsrin 30-cu 
illərində kütləvi bolşevik repressiyalarının qurbanı olmuş böyük Azərbaycan 
şairi Əhməd Cavad Sibir məhbəslərində qələmə aldığı son şeirində bunları 
yazırdı: 
«Damğa  vurub,  zəncirləyib  tullamışlar  zindana,  Qara-buzlu 
cəhənnəmlər məskən olmuşdur mana».
Damğa tarixi  yaddaş daşıyıcısı kimi
 
Azərbaycanın zəngin etnoqrafik materialları, maddi-mədəni irs nümunələri, 
xüsusilə bu gün «milli ornamentlər» kimi tanıdığımız unikal rəmzləri arasında 
yer alan damğa işarələrinin tədqiqi üçün kifayət qədər mənbə vardır. Lakin 
«rasional» tənqid uzun müddət sosial yaddaşı üstələmiş, bu nişanlar xronoloji, 
tarixi-coğrafi və etnoloji aspektdə kompleks şəkildə araşdırılmamışdır. Tarixi 
məsələlərə, bir qayda olaraq, daha geniş müstəvidə yanaşan rasionallıq üçün 
bu işarələr «xırda təfərrüatlar», əlavə tədqiqat vaxtı tələb edən «əhəmiyyətsiz 
detallar» olmuşlar. Xalq yaddaşı isə sintezə meyillidir, «kiçik təfərrüatları» 
bir  araya  gətirərək  onların  əsasında  tarixi  hadisələrin  ümumi  mənzərəsini 
bərpa  etməyi  bacarır.  Bu  baxımdan,  damğa  və  rəmzlərin  öyrənilməsi  üçün 
rasional  tarixşünaslıqla  xalq  yaddaşının  bir  araya  gəlməsi,  onlar  arasında 
sağlam rabitənin yaradılması olduqca vacibdir. Çünki yuxarıda vurğulandığı 
kimi, əsrlər boyu geniş tətbiq funksiyaları ilə seçilən qədim damğa işarələri 
bu  gün  təkcə  tarixşünaslıq  baxımından  deyil,  xalqımızın  etnogenezinin, 
etnomədəniyyətinin,  etnopsixologiyasının,  onun  ərazi  mənsubiyyətinin, 
17 
 M.Fraehn. «De origine vocabuli rossici - denqi». Kазань, 1815.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 26 -
məskunlaşma  dövrünün,  dövlətçilik  ənənələrinin,  hərb  sənətinin,  ibtidai 
mülkiyyət  və  müəlliflik  hüququnun  və  s.  öyrənilməsi  üçün  də  müstəsna 
əhəmiyyətə malikdir.
Şəki xan sarayının (XVIII əsr) divar rəsmlərində döyüş səhnəsi. Bayraqlar  üzərindəki  aypara 
və qılınc təsvirləri qədim türk hərb sənətində populyar tanınma-fərqləndirmə  nişanları olan    
(Ay, Aypara, yay) və 
  (qılınc) işarələri  etnik damğalar arasında da yer almışdır.
Yer  üzündəki  etnik  mədəniyyətlərin  hər  biri  bənzərsizdir.  Məhz  bu 
rəngarənglik  bütövlükdə  ümumbəşəri  sivilizasiyanın,  ortaq  mədəni  və 
mənəvi dəyərlərin formalaşdırılmasında, zənginləşməsində, mədəniyyətlərin 
mübadiləsində müstəsna rol oynayır.  Eyni zamanda, hər bir etnik mədəniyyət 
məxsus olduğu xalqın etnogenezinin, tarixinin, yaşam tərzinin, inanclarının, 
adət və ənənələrinin aynasıdır. Bu baxımdan, qədim və müasir türk xalqlarının 
ortaq  etnik  mədəniyyətinin  «nəzərə  çarpmayan»  fraqmenti  olan  və  kökləri 
minilliklərə  uzanan  damğa  işarələrinin  tədqiqi  bir  tərəfdən  ümumtürk 
etnomədəni və etnocoğrafi məkanının öyrənilməsində, digər tərəfdən isə bu 
məkana  daxil  olan  çoxsaylı  xalq  və  millətlərin  tarixinin,  mədəniyyətinin, 
inteqrasiyasının tədqiqində böyük əhəmiyyətə malikdir. Qeyd edildiyi kimi, 
qədim damğa işarələri və onların əsasında yaranan rəmzlər də ilk dövrlərdə 
məlumatın mnemonik tərzdə işarələnməsi, ötürülməsi və saxlanılması vasitəsi 
kimi  yaransalar  da,  indiki  halda  saxtalaşdırılmalara  və  mənimsəmələrə 
dayanıqlı olan qiymətli etnik şəhadətnamələrdir. Damğaların bu xüsusiyyətinə 
söykənən  qazax,  tatar,  başqırd,  noqay,  kumık,  qaraçay  və  qırğız  alimləri 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 27 -
XX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  həmin  işarələr  vasitəsilə  «kodlaşdırılmış» 
etnotarixi  məlumatların  «deşifrəsi»  ilə  ciddi  məşğul  olmuş,  öz  xalqlarının 
tarix  və  mədəniyyətinin,  etnogenezinin,  qədim  dini  təsəvvürlərinin,  təbii 
miqrasiya  və  inteqrasiya  proseslərinin  araşdırılması  istiqamətində  böyük 
uğurlar qazanmışlar. 
Digər xalqların analoji işarələri kimi qədim türk damğaları da ilk dövrlərdə 
sakral inanc rəmzləri və ibtidai mülkiyyət nişanları kimi yaranmışdır. Lakin 
zaman  keçdikcə  onlardan  fərqli  olaraq,  daha  geniş  tanınma-fərqləndirmə 
funksiyaları ilə zənginləşmişlər. Orta əsrlərdə yaşamış dövlət xadimi, ensiklo-
pedist alim Fəzlullah Rəşidəddin (1247-1318) «Cami ət-Təvarix» əsərində ya-
zırdı ki, Oğuz xanın vəsiyyətinə əsasən, onun ölümündən sonra oğlu Gün xan 
taxta əyləşmiş və yetmiş il hökmdarlıq emişdir. Salnaməçi damğa işarələrinin 
qədim oğuzların dövlətçilik atributları və mülkiyyət hüququ ilə bağlılığına to-
xunaraq bunları bildirir: 
«Günlərin birində xanın müşaviri İrkil Xoca üzü-
nü Gün xana tutub bunları dedi: Oğuz xan böyük hökmdar idi, dünyanı 
fəth  etmişdi,  saysız-hesabsız  sərvətini,  mülkünü,  mal-qarasını  sizə  -  öz 
oğlanlarına miras qoymuşdu. Tanrının köməyi ilə hər birinizin də dörd 
ləyaqətli  oğlu  dünyaya  gəlmişdir.  Onlara  rütbə,  ad  və  ləqəbdən  başqa 
DAMĞA da verilmişdir ki, öz əmrlərini, xəzinələrini, ilxı və sürülərini bir-
birindən ayıra bilsinlər, mal-mülk üstündə aralarında heç vaxt mübahisə 
düşməsin».
18
  Bu  gün  türk  xalqları  arasında  ciddi  mal-mülk  mübahisələri 
yoxdur. Çünki hər birinin başı daha mürəkkəb problemlərlə qarışıb. Onların 
sərvətlərinin, rütbələrinin, adlarının, ümumiyyətlə, tarix və mədəniyyətlərinin 
bölüşdürülməsi uğrunda isterik çəkişmələr isə başqaları arasında gedir. Odur 
ki, mənimsənilməyə iddialı qədim maddi-mədəniyyət nümunələri, məsələn, 
qayaüstü təsvirlər, xalçalar, silah və məişət qabları, tikililər, məzar daşları və 
s. üzərində həkk olunan, ilk baxışda əhəmiyyətsiz, lüzumsuz görünən kiçi-
cik bir damğa nişanı əslinə qalsa, təhriflərə qarşı böyük maneəyə çevrilə, bu 
dəyərlərin həqiqi sahiblərinin etnik kimliyini sübuta yetirə bilər. Və o da sirr 
deyildir ki, bu gün iştahlı tərəflər müqavimətədavamlı həmin səddləri də ara-
dan qaldırmaq üçün etnomədəni qəsbin yeni mərhələsinə - ortaq türk damğa-
ları və rəmzlərinin özünküləşdirilməsi prosesinə başlamışlar.
İlk vaxtlar tanınma-fərqləndirmə, mülkiyyət nişanı, nəzərlik (gözqaytar-
ma) xarakteri daşıyan, böyük hissəsi isə Göytürk əlifbası qrafemlərinin pro-
18 
 F.Rəşidəddin. «Oğuznamə». Bakı, 1992.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 28 -
totipi sayılan bu nişanlar zaman keçdikcə ilkin semantikasını itirmiş, türk 
xalqlarının tətbiqi sənətində «xalı-keçə kriptoqramları» ənənəsinin əsasını 
qoymuşdur. Çünki üzərinə damğa işarələri toxunan qədim xalçalar, kilimlər, 
palazlar  və  s.  sənət  əsərləri  məişət  avadanlığı  olmaqdan  savayı  təkcə  ay-
rı-ayrı sosial qrupların – ailənin, nəslin, tayfanın deyil, bütöv xalqın etnik 
tarixinin daşıyıcılarıdır. Bir zamanlar hər bir tayfa, nəsil toxuduqları xalça 
məmulatında yaşanan tarixi sonsuz qayğı və ehtiramla ilmələrə köçürmüş, 
həmin  informasiyaları  gələcək  nəsillərə  çatdırmışlar.  Demək  olar  ki,  türk 
xalqlarına məxsus çoxsaylı damğa işarələrinə və onların yüzlərlə variantı-
na qədim və müasir tətbiqi sənət nümunələrində rast gəlmək mümkündür. 
Üzərində inanc rəmzinin, nəzərliyin, tayfanın və ya nəslin damğasının təsviri 
olan xalçalar yerə sərilmirdi, evin, alaçığın divarlarından asılırdı. Bu baxım-
dan,  Göytürk  əlifbasını,  ortaq  damğa  işarələrinin  semantikasını  bilmədən 
qədim tayfa və tayfa birliklərinin yaranma tarixini, onların əski inanclarını 
və yaşam tərzlərini, mifoloji təsəvvürlərini «deşifrə etmək» olduqca çətindir. 
Qədim Azərbaycan nağıllarından birinin süjetini yada salaq. Folklorumuzun 
müsbət qəhrəmanlarından sayılan Şah Abbas Cənnətməkan quldurlara əsir 
düşərkən  xalça  toxumuş,  nağılda  deyildiyi  kimi  «gizli  işarələr»  vasitəsilə 
məhbəsin yerini ömür-gün yoldaşına çatdıra bilmişdir. Odur ki, bu gün bir 
çox hallarda yozumu təhrif edilən etnik xalça  naxışlarının arxasında qədim 
sakral rəmzlərin, damğa işarələrinin dayanması şəksizdir. Məsələn, qədim 
türk ənənələrinə uyğun olaraq, totem canlının – qoçun (əslinə qalsa, dağ qo-
çunun, arxarın) stilizə edilmiş təsviri olan, «qoşqar», «koçkar», «kaçkar», 
koçmüyüz, «sınık müyüz», «qoç buynuzu» və ya «koçkorok», qədim erməni 
mənbələrində isə «kaçkar» kimi tanınan və sonralar «xaçkar» şəklində təhrif 
edilən damğanın 
 
 və digər variantlarının Azərbaycan, Anado-
lu, türkmən, qazax, qırğız, uyğur, tatar, özbək, qaraçay, kumık, balkar xalq 
tətbiqi sənətində bərabərtərəfli xaç 
     işarəsində əks olunması nəsil 
və tayfanın vahid inanc, vahid kök ətrafında birliyini bildirirdi. Azərbaycan 
və Anadolu  xalçaçılıq  sənətində  «qoç»  ornamenti  kimi  tanınan,  Mərkəzi 
Asiyada  «koçmüyüz»  (qoç  buynuzu),  Şimali  Qafqazda  «qoçqar»,  Krımda 
isə  «öküz  gözü», Azərbaycan  və Anadoluda  «qoç  başı»,  «əlibelində»  və 
«bərəkət»  adlanan bu sakral türk rəmzinin 
 ən qədim təsvirinə Qərbi 
Azərbaycan  qayaüstü  rəsmlərində 
,  «Kül  tigin»  abidələrində    rast 
gəlirik.  Erməni  tarixçiləri  rəmzin  semantikasını  və  mənşəyini  dəyişmək 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 29 -
üçün bəzən onu üzüaşağı şəkildə   təqdim etməkdən də çəkinmirlər. Lakin 
belə olan təqdirdə də işarə yenə də ortaq türk damğası olaraq qalır və Göy-
türk əlifbasında və damğa təsnifatında «ev» anlamını verən işarəyə çevrilir. 
Bu işarənin Azərbaycanla bilavasitə əlaqəsini sübut edən amillərdən biri də 
onun Abxaziyada  hökmranlıq  etmiş  məşhur  Şervaşidze  knyaz  sülaləsinin 
damğası   olmasıdır. Təqribən 700 il yaşı olan bu sülalənin nümayəndələri 
bu  gün  də  özlərini  Şirvanşahlar  dövləti  hökmdarları  nəslinin  davamçıları 
hesab edirlər.
19
  
Bakı xalçaçılıq  məktəbi nümunəsi üzərində bəzi ortaq türk damğa 
işarələri            
   və qoç rəmzləri     
Qədim türk damğa işarələri sırasında Humay Ananın rəmzlərindən sayı-
lan «tumar», «tumarça», «bitik» (pitik – qədim türkcə «yazı») anlamını verən 
digər işarə   və onun çoxsaylı variantlarının, məsələn, 
     
 
 
 qədim adları dəyişərək müasir xalçaçılıq sənətində «tilsim», «nəzərlik» 
kimi qalmışdır. Bu işarə   və onun çoxsaylı bədii variantları Mərkəzi Asiyada 
«kos tumarşa» (qoşa tumar), Anadoluda isə həm damğa, həm də xalça or-
19  «
Род князей Шервашидзе (историко-генеалогическое исследование)»,  http://www.nplg.gov.ge/
dlibrary/collect/0001/000263/KNIGA-SHERVASHIDZE-1.pdf

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 30 -
namenti kimi «saçbağı», müasir anlamda desək, «qız-gəlinlərin hörüklərinin 
ucuna  vurulan  bant»  adlanır.  Azərbaycan  və  Anadolu  xalçaçılıq  sənətində 
bu rəmz Cənnət bağını simvolizə edir. Vaxtilə əski türk inanclarında Tenqri 
xanı və Humay Ananı simvolizə edən, sonralar Hun dövlətinin bayraqlarını 
bəzəyən bərabərtərəfli «aça» və ya «haça» işarəsi də         islam dini-
nin yayılmasından sonra ilkin semantikasını itirmiş, Azərbaycan xalçaçılığın-
da «nəzərlik», «göl» elementinə, Qazaxıstanda isə hətta «dördqulaq» adlandı-
rılan ornamentə çevrilmişdir. «Əli belində» kimi tanınan tərtibat elementi   
 və onun stilizə edilmiş variantlarının kökündə, əslinə qalsa, həm damğa, 
həm də Göytürk əlifasında «ər» qrafemi kimi tanınan işarə   dayanır. Bun-
dan başqa, «Ay-Günəş» (Ay-ulduz) rəmzi       
   Mərkəzi Asiyada 
«balalı Ay» naxışına, bəzi oğuz və qıpçaq tayfalarının tanınma-fərqləndirmə 
nişanı olan   işarəsi milli xalçaçılıqda «bərəkəti, bolluğu və gücü ifadə edən 
heyvan motivinə»   transformasiya olunmuş «ikibaşlı qartal» (dünyəvi və 
dini hakimiyyətin birliyi) mifologeminin təcəssümü olan işarəsi isə 
 damğa 
nişanı kimi «qazan» və «qumquma» (döyüşçünün kəmərindən və ya çiyindən 
asılan dəri su qabı) adlarını qazanmışdır.
Başqa  bir  misal.  Qarabağ  xalçaçılıq  məktəbinin  Cəbrayıl  qrupuna  aid 
edilən xovlu xalçaların «hərsin» adlanan ornamentinin   müxtəlif variantla-
rına, məsələn,         işarələrinə Ön və Mərkəzi Asiyada, Şimali Qafqaz-
da, Sibirdə, Krımda və Şərqi Avropada aşkar olunmuş qədim və orta əsr türk 
damğaları arasında, xalça, keçə və zərgərlik məmulatında geniş rast gəlinir. 
Bu  işarə  eyni  zamanda  Krımda  məskunlaşmış  onqurların 
    tanınma-
fərqləndirmə nişanları
20
 və Kuşan hökmdarı I Kadfizin damğası ilə   yaxın 
təsvirə və eyni semantikaya malikdir.
21
 Bir sıra nüfuzlu türkoloq və qafqaz-
şünaslar,  o cümlədən Vitali Butba onqurları mənşə baxımından türk 
- «uy-
ğur tayfaları və ya onlarla eyni etnik kökə malik tayfalar» adlandırır.
22
 
Bu damğa iki seqmentdən  – «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda «Qaba Ağac», 
Altaylarda «Töz Ağac», Mərkəzi Asiyada «Bayterek» (Baş Ağac, Baş Dirək 
və s.) adlanan Dirilik Ağacı rəmzindən   və əski Şumer simvolizmində 
 
«gəmi», «qayıq», türk rəmzləri içərisində 
  «ikibaşlı qartal» işarəsindən 
20  3.Мифтахов. «Первые булгарские государственные образования,
  Курс лекций по истории 
татарского народа», Государственный Педагогический Университет, Казань, 2002.
21 
 А.Akishev. «Art and mythology of sakas», Kazakh SSR, Alma-Ata, 1984
22  В.Бутба.  «Труды», Академия Наук Абхазии,  Абхазский Институт Гуманитарных Исследований 
им. Д .И . Гулиа, Сухуми, 2005