Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr Araz Qurbanov AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ YANINDA STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİ BAKI -2013 Baş məsləhətçi və redaktor: Ramiz Əskər, filologiya elmləri doktoru, professor Məsləhətçilər: Tahirə Allahyarova, fəlsəfə elmləri doktoru Məsiağa Məhəmmədi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elmi redaktor: Aqşin Məmmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Dizaynerlər: İntiqam Məhəmmədli Azər Məhəmmədli Tiraj: 500 Sifariş: 086 © Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2013 Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Azərbaycan, Bakı şəhəri, AZ 1005, M. İbrahimov küçəsi 8 Tel.: (+99412) 596 82 36 Faks: (+99412) 437 34 58 E-poçt: info@sam.gov.az Veb ünvan: www.sam.az - 3 - Ramiz Əskər Ön sözü. Mövzuya öz damğasini vuran kitab .............................................5 Giriş əvəzi ...........................................................................................................9 I hissə. Damğa - etnik alın yazısı ...................................................................13 «Damğa» sözünün etimoloji izahı ...........................................................22 Damğa tarixi yaddaşın daşıyıcısı kimi......................................................25 II hissə. Bəzi populyar türk damğa və rəmzlərinin semantikası ...........115 Xan damğası, eltəbər, baltavar ................................................................115 Toğrul,quşlu damğa,ikibaşlı qartal ..........................................................132 Ay-ulduz, Günəş-Аy ................................................................................141 And damğası ...........................................................................................152 Bitik (pitik), tumar, nəzərlik, tilsim ........................................................159 Qaba ağac, töz ağac, baytərək, baytörə .................................................164 Gün rəmzi, qizil alma… ..........................................................................169 Abak, ama, ana .......................................................................................172 Alban (atban) ...........................................................................................178 Yay-ox damğası ......................................................................................184 Oğuzların qayı boyunun damğası ..........................................................192 Buta (puta) ...............................................................................................195 III hissə. Damğa işarələri. Etnogenez, təhriflər və mənimsəmələr ........204 Erməni saxtakarlığı. Abidələr, xalçalar, qayaüstü təsvirlər və rəmzlər ........222 Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərindəki işarələrin etnik mənşəyi ......264 Qafqaz Albaniyası işarələri. Dominant etnomədəniyyətin izləri .........276 Dərbəndin «naməlum» olan məlum işarələri .........................................289 Nəticə əvəzi .....................................................................................................311 İstifadə olunmuş ədəbiyyat ..........................................................................314 Kitabın içindəkilər Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 4 - Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 5 - Ön sözü Mövzuya öz damğasını vuran kitab Əlinizdəki bu kitab çox ağır, çətin və mürəkkəb bir mövzuya – damğa- lara həsr olunmuşdur. Petroqlif, piktoqram, rəmz, heraldika, nəhayət, yazı kimi damğa da bəşər mədəniyyəti tarixində çox mühüm yer tutur. Təəssüf ki, türk, eləcə də Azərbaycan damğaları sistemli şəkildə araşdırılmamış, elmi dövriyyəyə yetərincə daxil edilməmiş, bizlərə məxsus olan bir çox tarixi dəyər kimi yağmalanmış, başqa mədəniyyətlərə və millətlərə peşkəş edilmişdir. Bu mənada Araz Qurbanovun oxuculara təqdim olunan «Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr» adlı kitabı son dərəcə aktual və dəyərli tədqiqatdır. Damğalar xüsusi mülkiyyətin meydana çıxması ilə yaşıd olsa da, bəzi eh- timallara əsasən, daha çox atın türk etnosu tərəfindən əhliləşdirilməsi ilə bağ- lıdır. Çünki at digər heyvanlara nəzərən ən sürətli nəqliyyat və savaş vasitəsi, dolayısı ilə ən qiymətli və baha əmtəə idi. Hələ hun çağında türklər qonşu Çinə çoxlu sayda at ixrac edirdilər. Bu atlar rənginə, növünə, cinsinə və digər zahiri əlamətlərinə görə (qaşqa, çəkil və s.) təsnif olunur və çeşidlənirdi. Bəzən bir-birinə oxşar kəhərləri və ya qaşqaları ayrı-ayrı istehsalçılara görə fərqləndirmək ehtiyacı yaranırdı. Təbii ki, bunu kağız üzərində aparmaq təcrübi baxımdan doğru deyildi, çünki ilxıda atlar bir-birinə qarışdıqda onları ayırd etmək qeyri-mümkün idi. Ona görə də atların kimə, hansı ailəyə, boya, soya mənsub olduğunu dərhal və səhvsiz anlamaq üçün damğalardan istifadə edilirdi. Müəyyən yaşdan sonra atın sağrısına (buduna) qızmar dəmirlə heç vaxt silinməyəcək şəkildə xüsusi damğa vurulurdu. Daha sonra bu, başqa sahələrdə bir qədər fərqli məqsəd və metodlar- la (bayraq və sancaqlar üzərində, silahlarda, sənətdə, xüsusilə xalçaçı- lıqda, bəzək əşyaları, zərgərlik, gil və çini qab-qacaq istehsalında, yasaq ərazilərin sərhədlərinin göstərilməsində və s.) tətbiq olunmağa başlandı, gömrük, möhür, imza, siqnatura, müəlliflik funksiyaları qazandı. Maraqlı cəhət budur ki, türkcə «damğa» sözü bir çox dillərə (rus, ərəb, fars, monqol və s.) keçmiş, rusca «tamqa», «tamojnya», «tabun» sözləri də buradan ya- ranmışdır. Əski türkcədəki «tamqaçı» (damğaçı) sözü ilə dövlətin ən yüksək Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 6 - məmuriyyətlərindən biri olan «möhürdar», indiki mənası ilə «dövlət katibi» vəzifəsi ifadə edilmişdir. Tarixin müəyyən çağında damğalar artıq yazı sistemlərinə nüfuz edir. Misal üçün, bunu Orxon əlifbasında da görmək mümkündür. Bu əlifbadakı 38 işarə-hərfdən 14-nün damğalardan ibarət olduğu dərhal sezilir. Yan tərəfdəki 6 işarə isə damğaları ən parlaq şəkildə ifadə edir. Rəsmdəki əl işarəsinin l, ya ya bənzəyən işa rənin y, oxu andıran işa rənin x, itə bənzəyən işa rənin t, ev (çadır) işarəsinin b («b» son ralar bir çox sözlərdə «v»-yə çev rilmişdir), ata oxşayan işarənin isə t hərfini ifadə etdiyini gö rü- rük. Bunun başqa örnəkləri də vardır. Araz Qurbanov öz kitabında onların 20-sini damğa rəmzi kimi izah etmişdir. Kiçik ön sözdə əlifbaya xeyli yer verməyimiz səbəbsiz deyil. Ermənilər bir çox platformalarda özlərini orijinal əlifba sahibi, mədəni millət kimi qələmə verir, bizi isə əlifbasız xalqlar cərgəsinə aid edirlər. Halbuki fini- kiya-aramey mənşəli erməni əlifbasından fərqli olaraq bizim runik əlifba daha milli, daha orijinal və qat-qat qədimdir. Araz Qurbanov kitabının «Damğa – etnik alın yazısı» adlanan I hissəsində damğaları etnik mənsubiyyət göstəricisi, dominant etnomədəniyyətin təzahürü, dominant-vassal münasibətlərinin əlaməti, ərazi mənsubiy yətinin qrafik əlaməti kimi geniş təhlil etmiş, Azərbaycan xalçalarında işlənmiş dam- ğaları, qədim və orta əsrlərdə mövcud olmuş türk dövlətlərinin bayraqların- dakı damğaları, finikiya və türk runik əlifbasındakı işarələri müqayisə etmiş, ortaq damğalara görə türk xalqlarının yaşadığı arealı göstərmiş, əhəməni və sasani tayfa rəmzləri arasındakı etnik türk damğalarını müəyyənləşdirmiş, oğuz boyları və damğalarını ayrıca araşdırmış, «damğa» sözünün etimoloji izahını vermişdir. Kitabın II hissəsi «Bəzi populyar türk damğa və rəmzlərinin semantika- sı» adlanır. Müəllif burada xan damğası, ikibaşlı qartal/quşlu damğa, daha doğrusu, onqon quşlar, ay-ulduz rəmzləri, andiçmə rəmzləri, bitik, tumar, nəzərlik, tilsim ilə bağlı rəmzlər, totem sayılan qaba ağac, töz ağac, baytərək, baytörə rəmzləri, Gün rəmzi, qızıl alma, abak, ama, ana ilə əlaqədar rəmzlər, yay-ox, buta rəmzlərinin semantikasını açmışdır. Bu fəsil faktiki material- Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 7 - larla həddən artıq yüklüdür, burada onlarca, yüzlərcə damğa, rəmz və işarə təhlilə cəlb edilmiş, onların mənası dolğun şəkildə izah olunmuşdur. Kitabın III hissəsi «Damğa işarələri. Etnogenez, təhriflər və mənimsəmələr» adlanır. Bu, kitabın ən maraqlı qismidir. Müəllif əvvəlcə Qobustan, Gəmiqaya, Man- na, Midiya rəmzləri ilə türk damğalarını müqayisə edir, 9-15 rəmzlə damğanın üst-üstə düşdüyünü göstərir. Pazırıq işarələri ilə türk damğaları arasında 19 dəfə eynilik müşahidə edən A.Qurbanov Azərbaycanda rəmz və damğaların heç bir dəyişikliyə uğramadan tarix boyu davam etdiyini, bunların uzaq Altay bölgəsində yerləşən Pazırıq kurqanı ilə də eyniyyət göstərdiyini yazır. Tədqiqatın «Erməni saxtakarlığı. Abidələr, xalçalar, qayaüstü təsvirlər və rəmzlər» bölməsində ermənilərin müəmma dolu saxta tarixi, mifik «erməni yayı və oxu», Haykın «atıcılıq» məharəti, Ağtomar kilsəsindəki barelyefdə təsvir olu- nan qıpçaq döyüşçüsünün ermənilər tərəfindən «xristian kral» şəklinə salınması, ermənilərə «məxsus» olan qayaüstü təsvirlərin başqa planetlərdən gələn varlıq- lar haqqında çox qiymətli məlumat daşıması və ağlasığmaz başqa cəfəngiyyatlar sadalanır və ifşa olunur. Bədnam qonşular Azərbaycan xalça məktəblərinin nümunələrini, rəmzlərini, ornamentlərini - bir sözlə, bütün elementlərini mənimsəməyə can atmış, dünya elmi ictimaiyyətini aldatmaq məqsədilə kitab- lar yazmış və ya yazdırmış, ingiliscə xalça demək olan «karpet» sözünü Qərbdə xalça mağazası açmış erməni taciri Karapetin adı ilə bağlamaq dərəcəsinə qədər saxtakarlığa əl atmışlar. Kitabda daha sonra erməni sənətşünaslarının uydurma- ları, erməni xalçası kimi qələmə verilən sənət nümunələrində Azərbaycan xalça məktəblərinə məxsus damğalara, habelə başqa türk xalqlarına aid damğalara gen-bol rast gəlinməsi fakları bir-bir göstərilir. A.Qurbanov Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərindəki işarələrin et- nik mənşəyinə haqlı olaraq xüsusi bölmə həsr etmişdir. İş burasındadır ki, ermənilər çox-çox sonralar gəlib yerləşdikləri bu coğrafiyada bizə məxsus nə varsa hamısına qeyd-şərtsiz sahib çıxaraq həyasızcasına mənimsəmişlər. Bunların arasında qayaüstü təsvirlər xüsusi yet tutur. Ermənilər bu təsvirlərin yozumunu da özlərinə xas olan formada - bəzən gülməli, bəzən də fantas- tik şəkildə göstərirlər. Müəllif bu bölmədə Qərbi Azərbaycan işarələrinin Mərkəzi və Ön Asiya, Avropadakı türk damğaları və göytürk əlifbası ilə müqayisəsini vermiş, erməni iddialarının əsassız olduğunu sübuta yetirmiş- dir. A.Qurbanov Qafqaz Albaniyasının tarixini, mirasını, eləcə də damğa və işarələrini mənimsəmiş ermənilərin bütün əməllərini elmi məntiq və sübut- Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 8 - larla ifşa etmişdir. Tədqiqatçı Dərbəndin qala divarları üzərindəki işarələri mənimsəməyə cəhd edən erməni alimlərinin qeyri-elmi tezislərini alt-üst et- miş, Dərbəndə aid 98 işarənin ortaq türk damğaları ilə, qıpçaq və oğuz sim- volları ilə, göytürk və uyğur əlifbalarındakı işarələrlə qarşılıqlı müqayisəsini aparmışdır. Araz Qurbanovun «Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr» adlı kitabı bu sahədəki çox mühüm boşluğu dolduran, saxtakarlara tutarlı cavab verən, türk və Azərbaycan damğa və rəmzlərilə bağlı bir çox məsələləri ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edən, bəzi qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirən - bir sözlə, mövzuya öz damğasını vuran tədqiqatdır. Hazırda müəllifin geniş həcmli «Or- taq türk rəmzləri və damğaları» kitabı nəşrə hazırlanır. Müəllifə bu çətin işdə uğurlar arzulayırıq. Ramiz Əskər, professor Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 9 - Giriş əvəzi «Dünlə bərabər getdi cancağımız, İndi yeni sözlər söyləmək lazım. Nə qədər söz varsa dünənə aid Onları yenidən söyləmək lazım». Mövlanə Camaləddin Rumi Bu kitab xalqımızın mədəni irs nümunələrindən, kollektiv yaddaşımızın unudulan elementlərindən olan rəmz və damğa işarələri barədə «tarix yaz- maq» iddiasından deyil, etnomədəniyyət, etnopsixologiya və etnik mifoloji təsəvvürlərlə sıx bağlı olan həmin nişanların mənşə və semantikasını, onla- rın tətbiqi xüsusiyyətlərini öyrənmək və başqalarına çatdırmaq istəyindən yaranmışdır. Çünki haradan nə ilə gəldiyini unudan, haraya və hansı yüklə gedəcəyini də bilməyəcəkdir. Xalqa haradan gəldiyini xatırlatmaq tarixçilərin, haraya gedəcəyini müəyyən etmək isə siyasətçilərin işidir. Gizlinlər isə uzaq- da, «qırx qapı arxasında» deyil, ətrafımızda, məişətimizdə, hələ də yaşanan adət-ənələrimizdə - bir sözlə, özümüzdədir. Bu çətin işdə çəkindiyimiz var- dısa, o da gerçəklikləri bilmədən təhrif etmək xofu idi. Odur ki, səhvlərimizi qabaqcadan görüb qarşısını alanlara, bu kitabın ərsəyə gəlməsində yardımçı olanlara dərin minnətdarlığımızı bildiririk. «Kökün kim!». Böyük mütəfəkkir Mahmud Kaşğarinin (1008-1105) «Diva- ni lüğət-it-Türk» əsərində yer almış müdrik atalar sözləri arasında gizlənən bu xatırlatma dahi türk aliminin gələcək nəsillərə ünvanladığı əbədi vəsiyyətidir. Yer üzündə «böyük» və ya «kiçik» xalq, «üstün millət», «ali irq» və ya «seçil- miş» etnos olmasa da, onların hər birini digərlərindən fərqləndirən etnomədəni xüsusiyyətləri, dili, təkrarolunmaz maddi-mənəvi irsi vardır. Xalqlar həm də onları öz keçmişləri, bu günü və gələcəkləri arasında rabitə quran mifik Diri- lik Ağacının (Qaba Ağac, Baytərək) qol-budaqlarının əcdad-köklərə bağlılığı ilə də seçilirlər. Bu kökdən ayrılanlar, onlara miras qoyulan irsə yiyə dura bilməyənlər isə mənbəyindən uzaq düşən çaya bənzəyirlər: axarı ilk vaxtlar nə qədər güclü olsa da, müvəqqətidir, yol qət etdikcə quruyacaq. Hələ eramızdan əvvəl böyük yunan mütəfəkkiri Platon «Dialoqlar» əsərində əcdadların qoyub- getdiyi irsin müasirlər üçün vacibliyini belə ifadə edirdi: «Siz də, digər xalq- lar da hər dəfə özünüzə əlifba yaratmağa, yeni həyata uyğunlaşmağa im- Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 10 - kan tapan kimi sanki göy yarılır, oradan başınıza bədbəxtliklər, amansız xəstəliklər yağmağa başlayır. Və siz yenidən savadsızlara, nadanlara çev- rilirsiniz. Beləliklə, keçmiş əyyamlarda ölkənizdə nələrin baş verdiyindən xəbərsiz körpələr kimi hər şeyə yenidən başlamalı olursunuz». Keçmişə biganəlik total unutqanlıq yaradır. O da həqiqətdir ki, bu gün bir çox xalqların üzləşdiyi süni etnomədəni münaqişələrin, ərazi iddiaları- nın mayası genetik vərdişə çevrilmiş unutqanlıqda, öz tarixinə biganəlikdə, onu qoruya bilməməkdədir. Görkəmli fransız maarifçisi Şarl Lüi Monteskyö 1721-ci ildə qələmə aldığı «İran məktubları» romanında türk xalqları tarixi- nin gələcəkdə üzləşəcəyi təhrif və saxtakarlıqları bəsirətlə görərək təəssüf hissi ilə bunları yazırdı: «Yer üzündə heç bir xalq nə fatehlik şöhrəti, nə də əzəməti ilə onlarla (Azərbaycan türkləri – A.Q.) yarışa bilməz. İra- nın həqiqi hökmdarları onlardır. Kirin, Kiştapsın taxtında qürurla əyləşənlər də onlardır… Bu fateh xalqın yalnız tarixçiləri çatışmayıb ki, şanlı qələbələrinin şöhrətini yazıb ətrafa yaysınlar… Bu cəngavər xalq öz məğlubedilməzliyinə o qədər inanıb ki, ötən qələbələrini əbədiləşdirmək qayğısına qalmayıb». 1 Fateh babalarımızın öz tarixlərinə biganəliyi isə yüz illər sonra, XIX-XX əsrlərdə acı nəticələrini verdi. Tarixi Azərbaycan torpaqları parçalandı, kiçildi və bu ərazilərin əcdadlarımıza məxsus olması barədə sübutları başqa xalqların mənbələrindən arayıb-axtarmaqdan başqa bir çarəmiz qalmadı. Eramızdan əvvəl yaşamış Çin şairi Sıma Syan-Ju haqlı idi: «Öz tarixini bilməyən və bundan nəticə çıxarmayan xalq əcdadlarının çəkdiyi əzabları yenidən yaşamağa məhkumdur»... Təhlillər göstərir ki, bəzən əhəmiyyətsiz görünən, orta statistik istehlakçı təfəkküründə sadə «naxış», «bəzək ünsürü» kimi qəbul edilən qədim dam- ğa işarələri milli-mədəni irsin təhriflərə, mənisəmə səylərinə ən dayanıq- lı olan elementləridir. Məsələn, iddialı tərəflər qədim Azərbaycan xalçasını özününküləşdirə, «milli mədəniyyətinin nümunəsi» kimi təbliğ edə bilər. Lakin onların üzərindəki kodlaşdırılmış sakral təsvirləri, güclü etnik «immu- niteti» ilə seçilən ortaq türk damğa işarələrini mənimsəmək isə mümkünsüz- dür. Bu işarələr konkret ərazilərdə, məsələn, tarixi Azərbaycan torpaqlarında, Türkiyədə, Mərkəzi və Ön Asiyada, Krımda, Şərqi Avropada və s. ilkin tarixi- etnomədəni mənzərənin bərpasında unikal vasitə olmaqla yanaşı, türk xalq- larının protovətəni, miqrasiya prosesləri, dini inancları, mifologiyası, adət və 1 Ш.Л.Монтескье. “Персидские письма”. Москва, Издательство “ИОЛОС”, 1993. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 11 - ənənələri, hərb sənəti və hərbi-siyasi konfederasiyaları və s. haqqında qərəzsiz məlumat mənbəyidir. Məhz bu amillər bizi qədim türk damğaları ilə əlaqəli aşağıdakı suallara cavab axtarmağa sövq edir: • Əgər Ön Asiya, xüsusilə tarixi Azərbaycan və Anadolu ərazilərinə ilk türk köçü həqiqətən də eramızın V əsrinə təsadüf edirsə, burada 2-5 min il əvvəllərə aid olunan və dünyada «türk damğaları» kimi tanınan qədim işarələrin müəllifləri kimlərdir? • Azərbaycan ərazisindəki Qobustan, Gəmiqaya, Göyçə qayaüstü təsvirlərindəki işarələri, Manna, Midiya, sak-skif, bəzi sarmat, əhəməni və sasani rəmzlərini, Orxon-Yenisey əlifbasını əski türk damğa nişanları ilə hansı etnomədəni bağlar birləşdirir? Bu sual ətrafında araşdırmalar həqiqi türk köçünün «Şərqi Sibirdən Cənub-Qərbə» doğru deyil, məhz Ön Asi- yadan istiqamətlənməsinə dair qənaətlərin təsdiqinə yardımçı ola bilərmi? • Əgər Avrosentrizm nəzəriyyəsi tərəfdarlarının iddia etdikləri kimi, həmin damğa işarələri qədim türk xalqlarına deyil, hind-avropalılara (slavyanla- ra, hindlilərə, germanlara, skandinavlara) məxsusdursa, görəsən, nə üçün onların semantikası yalnız əski türklərin mifologiyası, yaşam tərzi, spesifik hərb sənəti və inancları (qam-şaman dini, tanrıçılıq) əsasında dəqiq izahını tapır? Digər iddialı xalqlar həmin damğa nişanlarının mənşə və mahiyyətini «unutduqları» halda, onların məhz ortaq türk ornamentləri, dövlət simvol- ları sırasında bu günə kimi qorunub-saxlanılmasının səbəbi nədir? • Elmi ədəbiyyatda şərti olaraq «Qafqaz Albaniyası» adlandırılan Alban dövlətinin rəmz və damğa nişanlarının türk mənşəli olması həmin dövrdə bu ərazidə hansı etnomədəniyyətin dominant rolunun göstəricisidir? • Xristian dininin bir sıra rəmzlərinin İsa Məsihin mövludundan və xaçın kult obyekti kimi qəbul edilməsindən xeyli əvvəl qədim türk inancların- da ilahi nişanlar, nəsil və tayfaların fərqləndirmə işarələrinin olması hansı etnomədəni və siyasi proseslərlə əlaqəlidir? Antik və Orta əsr tarixçilərin məlumatına görə, qədim türk atlı döyüşçüləri savaş ərəfəsində bir-birini tanımaları və hərb meydanını Göydən seyr edən Tenqri xanın onları düşməndən fərqləndirməsi üçün alınlarına, baş geyimlərinə mənsub olduqları nəslin damğalarını və dini rəmzlərin təsvirlərini çəkərdilər. Əgər döyüşçünün qisməti şəhidlik olsaydı, onu Tenqri məkanına da həmin alın yazısı ilə yola salırdılar. Bəlkə də, bu gün «qəzavü-qədər» anlamını verən «alın yazısı» ifadəsinin ilkin semantikası bu ayin ilə əlaqəlidir. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 12 - Tarixdə təkcə ayrı-ayrı fərdlərin deyil, hər bir xalqın, millətin də öz mis- siyası, öz tale yolu və alın yazısı vardır. Bu yol isə keçmişin öyrənilməsindən başlanır. Hüseyn Cavidin təbirincə desək, «Turana qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət, yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət»... Yaşlıların xatırlamasına görə, keçmişdə Azərbaycanda yad qonaqdan «Kimlərdənsən?» soruşanda əvvəlcə mənsub olduğu tayfanın, sonra isə nəslinin adını deməli idi. Daha uzaq əyyamlarda isə belə sorğu-suala da eh- tiyac yox idi. Qərib adamın geyimi, silahı, yəhəri üzərindəki damğa işarələri onların sahibi haqqında ətraflı məlumat verirdi. Bu gün Azərbaycanda bir çox insan nəsil şəcərəsini, tayfasını, yeddi arxa dönəninin kimliyini qürurla xatır- layır, onlarla fəxr edir. Yaddaşlardan silinən bir şey varsa, o da həmin kimliyi təsdiqləyə biləcək tarixi şəhadətnamələr – damğa işarələridir... Müəllif Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 13 - - I HİSSƏ - Damğa - etnik alın yazısı Mən sizlərə oldum xaqan, Düşməsin əlimizdən nə yayımız, nə qalxan Damğamız olsun bizə yol göstərən bir nişan». «Oğuz Xaqan» dastanından Vaxt «inanılmaz» dediyimiz sürətlə keçir. Zamanın axarında nəsillər bir-birini əvəz edir, əhatəmizdəki fetişlər ilkin mahiyyətlərini itirir, adiləşir, mənəvi dəyərlər təzələnir, bütöv sivilizasiyalar, mədəniyyətlər çökərək estafeti yenilərə ötürür. Yaddaşlarda isə yalnız keçmişin kodlaşdırılmış işartıları – ötənlərin rəmz və işarələri, onların yozumları və bir də təhriflər qalır. Əlimizə aldığımız hər bir kitab da məzmunundan, müəllifin üslubundan, yazıldığı dildən asılı olmayaraq, rəmz və işarələrin toplumudur. İnsanlar təkcə sözlərlə deyil, yazı işarələri və təsvirlər vasitəsilə də öz fikirlərini ifadə edir, başqalarına çatdırır. Nitqimizdə və ya qələmə aldığımız mətnlərdəki sözlər də, rəqəmlər də ayrı-ayrılıqda müəyyən səslərin şərti işarələrlə rəmzləşdirilmiş formalarıdır. Səslərin, müxtəlif mənalı sözlərin işarələnmiş məntiqi ardıcıllığı isə bitmiş fikri – cümlələri, yazı mətnlərini – bir sözlə, müsahib və ya oxucu ilə ünsiyyəti yaradır. İnsanı bioloji varlıq kimi digər canlılardan fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri onun abstrakt düşüncəyə malik olması, ətrafında baş verən hadisələri, bütövlükdə hər hansı bir informasiyanı, ideyanı, prosesləri sadələşdirilmiş obrazlara, asan qavranılan şərti işarələrə çevirmək qabiliyyətidir. Analitik psixologiya təliminin banilərindən olan Karl Qustav Yunqun təbirincə desək, qədim mifik təfəkkürün, dünyanı dərketmə formalarının, müxtəlif dinlərə, incəsənət növlərinə, bütövlükdə ayrı-ayrı etnik mədəniyyətlərə parçalanan bəşər sivilizasiyasının bütün arxetipləri, yəni ilkin obrazları məhz sadə rəmzlər vasitəsilə ötürülərək dövrümüzə gəlib çatmışdır. 2 Bu işarələr fərqli sosial-mədəni, intellektual təbəqələrə, etnomədəni qruplara, zaman kəsiyinə, 2 К.Юнг. “Архетип и символ”. Издательство “Ренессанс” СП “ИВО-СиД”, 1991. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|