Dars ishlanmasi tekshiruvchi: O. Ikromov

O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va Innovatsiyalar vazirligi
NavDPI San’atshunoslik fakulteti
Pedagogika va Psixologiya ta’lim yo’nalishi 4“P”-guruh talabasi
Elmurodova Umrinisoning
Xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi fanidan
“Alkogolizm va uning o'smirlarda ko'rinishi” mavzusida yozgan
DARS
ISHLANMASI

Tekshiruvchi: O.Ikromov

MAVZU: Alkogolizm va uning o'smirlarda ko'rinishi
Reja
1. Tushunchani ta'riflash
2. Suitsidlar tipologiyasi
3. Vozrastnoye osobyennosti suitsidal axloqda yosh xususiyatlari
4. Suitsidlar shakllanishining kontsyeptsiyasi
5. Suitsidal motivatsiya

Tushunchani ta'riflash

Olim mavzusi yosh bilan dolzarblashib, bizning butun qayotimiz ichiga
kirib boradi. Ba'zilar uchun u alohida aqamiyat kasb etadi.
qozirgi vaqtda suitsidal axloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi.
Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining ma'lumotlari boyicha dunyoda har yili
400—500 mingga yaqin odam oz-ozini oldirish bilan qayotini yakunlaydi, oz-
ozini oldirishga urinishlar esa – on barobar ortiq. Yevropa mamlakatlarida oz-
ozini oldirish miqdori qotillikdan taxminan uch barobar yuqori turadi.

Kopchilik mualliflar fikriga kora, oz-ozini oldirish darajasi turqun milliy

korsatkich hisoblanadi. Oz-ozini oldirishning yuqori darajasi qator zamonaviy
davlatlarda– Vyengriya, Gyermaniya, Avstriya, Daniya, Shvyeytsariyada saqlanib
qolgan. Oz-ozini oldirishning past darajasi Ispaniyada, Italiyada, Isroil va Lotin
Amyerikasi davlatlarida. Masalan, Nikaraguada 100 ming aqoliga 3,2 qol toqri
kyeladi. Rossiyada 1980 yillar oxirida 23 qol (100 ming odamga) byelgilandi, bu
taxminan Gyermaniyada – 21 yoki Frantsiyada – 22 qolga muvofiqdir. 1994 yildan
boshlab dunyoda birinchi orinni quyidagi davlatlar egalladi:
Litva – 45,8; Rossiya – 41,8; Estoniya – 40,9; Latviya – 40,6;
Vyengriya – 35,3
Oz-ozini oldirishning birmuncha yuqori darajasi aqoli soni 500 mingdan
milliongacha bolgan shaqarlardadir. Millionyerlar shaqarlarida bu daraja –
ortachadan past. Taxmin qilish mumkinki, myegapolisda oddiy yirik shaqarlarga
qaraganda ijtimoiy sharoit yaxshi, chunki ularda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish
ancha yuqori darajada. qishloq joylarda suitsidlarning past darajasi aqoli orasida
bolalarning nisbatan yuqori ulushi, milliy-diniy an'analar, qiyla zich shaxslararo
munosabatlar va odatiy qayot tarzi bilan tushuntiriladi.
Oz-ozini oldirish, suitsid (lat. “ozini oldirish”) – bu ongli ravishda
qilingan ozini qayotdan maqrum etish. Oziga hisob byermaydigan yoki ularni
boshqara olmaydigan, shuningdyek, sub'yektning eqtiyotkorsizligi tufayli sodir
bolgan olim vaziyati oz-ozini oldirishga emasYa, baxtsiz qodisalarga kiradi.
Bizning kunda suitsidal axloq patologikday ma'nodosh korib chiqilmaydi.
Kopchilik qollarda bu psixik jiqatdan mye'yoriy odamning axloqi. Ayni vaqtda
suitsidga oz-ozini parchalovchi axloqning ozaro bir-biriga otuvchi shakli
qatorida oxirgi nuqta sifatidagi qarash kyeng tarqalgan.
Suitsidal axloq – ozini qayotdan maqrum qilish qaqidagi tasavvurlarga
yonaltirilgan anglangan harakatdir. Koib chiqilayotgan axloq tuzilmasida
quyidagilar ajratiladi:
– shaxsiy suitsidal harakatlarsuitsidal korinishlar (fikrlar, maqsadlar, tuyqular, muloqazalar, ishoralar).
Shunday qilib, suitsidal axloq ichki va tashqi planda bir vaqtda amalga
oshiriladi.
Suitsidal harakat suitsidal urinish va tugallangan suitsiddan iborat.

Tugallangan suitsid – lyetal natija bilan yakunlangan harakat.

Suitsidal korinish oz ichiga quyidagilarni oladi: 1) passiv suitsidal fikrlar
(tasavvur, kyechinmalar); 2) suitsidal qoyalar; 3) suitsidal maqsad. Passiv suitsidal
fikrlar oz olimi mavzusidagi tasavvurlar, fantaziyalar bilan xaraktyerlanadi
(biroq oz ixtiyoridagi harakat sifatida ozini qayotdan maqrum qilishmavzusida
emas), masalan: “olib qolsam yaxshi bolardi”, “uxlasangu, qaytib uyqonmasang”.
Suitsidal qoyalar – bu suitsidallikni namoyish qilishning qiyla faol shakli.
oz-ozini oldirish tyendyentsiyasi ryeja ishlab chiqish shaklida osadi: oz-ozini
oldirish usullari, vaqti va joyi oylab chiqiladi. Suitsidal qoyaga iroda

komponyenti – qaror, tashqi axloqqa byevosita otishga tayyorlik birlashgandagina

paydo boladi.
Pyeriod ot vozniknovyeniya suitsidal fikrlarning paydo bolishidan boshlab,
ularni amalga oshirguncha bolgan muddatni suitsidoldi dyeb nomlanadi. Uning
davomiyligi daqiqalar (otkir suitsidoldi) yoki oylar (surunkali suitsidoldi)
hisoblanishi mumkin. Davomli suitsidoldi qollarida suitsidal axloqning ichki
shakllarining rivojlanish jarayoni yuqorida ifodalangan bosqichlarda ochiq-oydin
otadi. Otkir suitsidoldi davrida kyetma-kyetlik aniqlanmaydi va suitsidal qoya
qamda maqsadning darrov namoyon bolishini kuzatish mumkin.

Suitsidal axloqning yosh xususiyatlari

Yosh suitsidal axloq xususiyatlariga aqamiyatli tarzda ta'sir korsatadi.
Masalan, qayotning yoshlik yoki qarilikning boshlanishi kabi krizis davri baland
suitsidal tayyorgarlik bilan xaraktyerlanadi.
Bola yoshidagi suitsidal axloq vaziyatli-shaxsiy ryeaktsiya xaraktyerini
oladi, ya'ni olish istagining ozi bilan emas, balki stryessli vaziyatlar yoki jazodan
qochishga urinish bilan bog’liq. Kopchilik tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, 13
yoshgacha bolgan bolalardagi suitsidal axloq –kam uchraydigan korinish, va

faqat 14-15 yoshga yetgandagina suitsidal faollik kyeskin osadi, 16-19 yoshda eng yuqori darajaga yetadi

Po dannom isslyedovaniya A.G.Ambrumova tadqiqotlarining ma'lumoti
boyicha suitsidal axloqli 770 bola va osmir bola tyekshirilganda, ularning eng
yoshi 7 yoshda bolgan. Kopchiligini qizlar tashkil etgan (80,8 %). qizlarda
zaqarlanish, oqil bolalarda esa yoqon tomirlarni qirqish va oz-ozini osish
bolgan
Kopchilik mualliflarning hisoblashicha, boladagi olim kontsyeptsiyasi
faqat 11-14 yoshga yetganidagina babbarobar yaqinlashadi, shundan kyeyin bola
olimning ryealligi va qaytarib bolmasligini chindan anglaydi. Kichik bola
yashash va olish ortasidagi farqni yaxshi tushunmaganidan olimdan kora
yaxshiroq fantaziya qiladi. Va faqat osmir yoshiga yaqinlashgach garchi ozi
uchun kam eqtimolli bolib korinsa, rad etsa-da, olimni ryeal korinish sifatida
anglaydi. Albatta, “suitsid” va “suitsidal axloq” atamasi qat'iy ma'noda ilk
yoshdagilar uchun kam muvofiq kyeladi.
Bolalar oz axloqi uchun tushuntiradigan sabablar jiddiy emas va bir lahzalik
bolib tuyulishi mumkin. Bolalar uchun umuman olganda ta'sirchanlik,
ishonuvchanlik, oz axloqiga past tanqid, kayfiyatning ozgarishi, impulsivlik,
yorqin qis qilish va boshdan kyechirish layoqati xaraktyerlidir. Bola yoshida oz-
ozini oldirish qazab, qorquv, ozi yoki boshqalarni jazolash bilan uyqonadi.
Kopincha suitsidal axloq boshqa axloqiy muammolar bilan, masalan, maktabga
qatnamaslik yoki nizolar bilan uyqunlashadi.
Suitsidal axloqning tuqilishiga, shuningdyek, xavotirli va ruqiy azoblanish
qolati ham komaklashadi.