Dars ishlanmasi tekshiruvchi: O. Ikromov

Suitsidal motivatsiya 
Tashqi va ichki sharoit suitsidal axloqning paydo bo`lishini osonlashtiradi,
biroq uni oldindan aniqlamaydi. Suitsidni “chiqarib yuboruvchi” qaqiqiy sabablar
ichki motiv hisoblanadi.
Ko`pincha suitsidal motivatsiya krizisli vaziyatga hissiy sado shakliga ega.
Shaxs boshiga yoqiladigan tipik qodisa yaqin odamni yo`qotish, ajrashish yoki

firoq hisoblanadi. Ish yoki soqliqni yo`qotish, jinoiy jazo xavfi yoki fosh bo`lish

ham suitsidal axloqning paydo bo`lishiga yordamlashadi. Ba'zida o`xshash
ryeaktsiyalar yirik muvaffaqiyatlar kyetidan kyeladi – xizmat bo`yicha ko`tarilish,
mas'uliyatning kyeskin oshishi, orzu qilingan maqsadga erishish va q.k.
Turli vaziyatlarda suitsidal axloqning [6] turli motivlari ta'sir ko`rsatishi
mumkin: e'tiroz; o`ch; chaqiruv (e'tibor, yordam); qochish (jazo, azobdan); o`z-
o`zini jazolash; rad etish (mavjudlikdan).
Masalan, o`smirlarning suitsidal urinishlarida quyidagi tilakni ajratish
mumkin. Bu “Myenga e'tibor qiling, myen sizning yordamingizga juda
muqtojman” dyeguvchi distryess signali bo`lishi mumkin. Shuningdyek, o`smir
boshqalarni manipulyatsiya qilishga urinishi mumkin, masalan, qizlar do`stlarini
o`zlariga qaytarish uchun katta dozadagi tablyetkani qabul qilishlari mumkin.
Boshqa variant – boshqalarni jazolashga intilish, eqtimol, ota-onalariga “Myen
o`lsam, afsuslanasizlar” dyeyish uchundir. Yuqori kuchli uyat yoki aybdorlik
tuyqusiga ryeaktsiya, o`ta oqriqli vaziyat bilan to`qnashishdan qochishga intilish;
LSD va boshqa giyohvand moddalarning ta'siri – bularning hammasi
motivatsiyalovchi omillarga misoldir.
Stryessli vaziyatlar mustaqkam-shaxsiy bo`lganiday, vaziyatli xaraktyerni
oluvchi individual bo`yalgan yuqori qadriyatli kyechinmalar (individual
mazmunlar) ni dolzarblashtiradi. A.G.Ambrumova [3] suitsidal axloqli katta
odamlarda nopatologik ryeaktsiyaning olti tipini ajratab ko`rsatadi:
– hissiy disbalans (salbiy affyektlarning mavjudligi);
– pyessimizm (hammasi yomon, vaziyat chiqishga ega emas, kyelgusida
qyech qanday yaxshilik yo`q);
– salbiy balans (ratsional yuqori tanqidiy “qayotiy yakunni chiqarish”);
– dyemobilizatsiya (yolqizlik va rad etilganlik tuyqusi tufayli aloqalar va
faoliyatdan voz kyechish);
– oppozitsiya (atrofdagilar adryesiga ayblov bilan ko`pincha
namoyishkorona autotajovuzkorlikka o`tuvchi tajovuzkor nuqtai nazar);
– tartib-intizomni buzish (aniq ko`rinib turgan somatovyegyetativ buzilish
bilan xavotir qolati).
Ko`pincha suitsid bilan ishqiy mayl o`rtasida zich aloqa ta'kidlanadi. Bu
qolda o`lim syevuvchi odam uchun alohida mazmunga ega – syevgan odami bilan
o`limdan kyeyin birlashish yoki qayotligida u byequda umid qilgan muqabbatga
erishish imkoniyati. Eqtirosli syevishda suitsidal axloq o`zi ustidan yo`qotilgan
nazoratni tiklash, chidab bo`lmas zo`riqishni olib tashlashga urinish hisoblanadi.
Syeyr [14] suitsidal harakatlar ortida turgan tuyqularni tahlil qilib, o`z-o`zini
o`ldirishning to`rtta asosiy sabablarini ajratdi:– izolyatsiya (chuvstvo, chto tyebya
nikto nye ponimayet, toboy nikto nye intyeryesuyetsya);
– zaiflik (o`z qayotingni nazorat qilolmasliging, hamma narsa syenga
bog’liq emasligi hissiyoti);
– umidsizlik (qachonki kyelajak qyech qanday yaxshi narsadan darak
byermaydi);
– shaxsiy aqamiyatsizlik tuyqusi (o`z qimmatining qaqoratlangan tuyqusi,
o`z-o`zini past baholash, vakolatsizlik kyechinmasi, o`zidan uyalish).

Psixoanalitik an'ana suitsidal axloqning chuqur myexanizmlari – uning

ongsiz motivlarini tushunishga yaqinlashish imkonini byeradi. Allaqachon
ta'kidlanganki, axloqning dyeklaratsiyalangan motivlari ko`pincha uning asl
sabablariga mos kyelmaydi. Psixoanalitik tadqiqotlar suitsidallikning ongli va
ongsiz dyetyerminantlarni chyegaralash imkonini byeradi [14, 19, 23, 26].
Psixotahlilda dastlab K. Abraxam (1912) va Z.Fryeydning (1916) suitsidal
axloqni ob'yektni yo`qotish oqibatida tajovuzni o`z shaxsiga qarshi yo`naltirish
natijasi sifatida tushuntiruvchi gipotyezasi qabul qilingan. 3. Fryeyd “qayqu va
myelanxoliya» nomli ishida Myenning jaroqatlangan (yo`qotilgan) ob'yektni
introyetsirlovchi qismiga tajovuz orqali o`z-o`zini o`ldirish dinamikasini ochib
byeradi. Shunday qilib, Myen “yomon” ichki ob'yektlarning ta'zirini byeradi [23].
Ushbu nazariya bitta muqim yangilikdan iborat – suitsidal axloq dinamikasida
yaqin odamning yetakchi rolini tan olish.
Ruqiy azoblanish qolatiga byeriluvchan odam ob'yektni yo`qotishga
(maqrum bo`lish, ixlosi qaytish, buzilish) boshida nafrat bilan ryeaktsiya qiladi.
Biroq ob'yektning o`ta aqamiyatliligi kuchida u affyektdan qimoyalanishga
majbur. qimoya yo`qotilgan ob'yektni singdirish qaqidagi fantaziyali oral
kyechinmalarga tajovuz orqali amalga oshiriladi. Endi ob'yekt sub'yekt shaxsi
bilan bir xillik sharofati evaziga qutqarildi. Ob'yekt o`z shaxsining qismiga
aylandi. Yo`qotilgan ob'yektga dastlab yo`naltirilgan nafrat endi o`z shaxsiga
qarshi qaratiladi. Oqir ruqiy azoblanish qolati (Fryeyd bo`yicha myelanxoliya)
rivojlanadi, oqibatda suitsid boshlanadi.
Z.Fryeyd ta'kidlaydiki, myelanxolik myexanizm bo`yicha suitsidal
axloqning rivojlanishi faqat ikki sharoitda mumkin: 1) agar oral pallasi qayd
qilingan bo`lsa; 2) agar ob'yektli munosabatlarda ambivalyentlik mavjud bo`lsa.
Z. Fryeyd o`zining qiyla kyeyingi ishlarida (1920 yildan 1923 yilgacha)
o`z-o`zini o`ldirishni o`limga tuqma maylning ko`rinishi sifatida ko`rib chiqadi.
Suitsidal axloq – parchalash impulslari o`z-o`zini saqlash impulsidan aqamiyatli
tarzda ustunlik qilgan qollardagina o`ringa ega. Urush vaqtida o`z-o`zini
o`ldirishning kamayganligi, qotillikning yuqori darajasi bo`lgan davlatlarda,
masalan, Lotin Amyerikasida ular darajasining pasayganligi kabi faktlar o`z-o`zini
o`ldirishga tubdan o`zgartirilgan qotillik sifatida qarash foydasiga gapiradi.
Bu qoyalarni rivojlantirib, Myenningyer (1938) har bir suitsidal harakatda
uchta tyendyentsiyani aniqlash mumkinligini ta'kidlaydi:
– o`ldirish istagi (tajovuzdan tashqariga yo`naltirilgan dyerivat);
– o`ldirilgan bo`lish istagi (birinchi istak bilan bog’liq vijdon ta'nasi
oqibati);
– o`lish istagi – jonsiz bo`lish (toza ko`rinishda o`limga yasama qiziqish)
[26, 92-b.].
Bunda “jonsiz bo`lish istagi” o`limning ryeal bo`lmagan oqibatlarini emas,
muqofazalanganlik, xotirjamlik, tinchlik qaqidagi ongsiz fantaziyani ko`zda tutadi.
Uchta tyendyentsiya qasos, autotajovuz, kyetish, “vaqtincha o`lish”, o`z-o`zini
jazolash, jinsiy istaklarni ramziy bajarish va q.k. motilarda ko`rinadi.
Modomiki, o`limga mayldan tashqari qayotga (jinsiy mayl va o`z-o`zini
saqlashga mayldan tarkib topgan ) mayl ham bor, dyemak suitsidal harakat

dyestruktiv bilan bir qatorda konstruktiv motivlardan iborat. Bunday bo`lishi

mumkin: yordam qaqida chaqiruv, xavfdan qochish, pauza yoki kyetish istagi.
Shunday qilib, har bir suitsidal harakatda bir vaqtning o`zida tajovuzkorlik-
autotajovuz, chaqiruv-qochishning qarama-qarshi maqsadlari namoyon bo`ladi.
Ringyel (1953) har qanday suitsidal harakatga uch komponyentdan tashkil
topgan ilgari bo`lgan sindrom muqim xulosaga kyeldi. Bular:
– tajovuz invyersiyasi (o`zga murojaat);

– suitsidal fantaziyalar;

– torayish [26, 94-b.].
Xafagarchilik, ko`ngil sovushi va omadsizlik bilan chaqirilgan torayish
rivojlanishning (avvalgi bosqichga qisman qaytish) ryegryessiv tyendyentsiyasidir.
Natijada rivojlanishning ichki va tashqi imkoniyatlari chyeklanadi, shaxslararo
munosabatlar ryedutsiyalanadi, ob'yektiv anglash buzi ko`rsatiladi. Muallif
ryegryessiya asosida bolalikdagi “qimoyalanmaganlik” kyechinmasi bilan oqir
asabiylashish yotadi dyeb hisoblaydi.
O`ziga yo`naltirilgan intyernalizatsiyalangan ob'yekt yoki tajovuzni o`ldirish
suitsidal dinamikaning yagona varianti emas. Xyendin (1963) uchta Yevropa
davlati aqolisining suitsidlari motivatsiyasidagi farqlarni tadqiq etishga urinishga
kirishdi. U ta'kidlaydiki, qayot darajasi o`xshash bo`lgan bir-biriga yaqin
joylashgan davlatlar – Daniya, Shvyetsiya va Norvyegiya – o`z-o`zini o`ldirish
darajasi bo`yicha aqamiyatli tarzda bir-biridan farq qiladi (100 ming aqoliga
nisbatan – 22; 22; 7). U bu tafovutni madaniyatda dyeb tushuntiradi. Daniyaliklar
– passiv, firoqqa ta'sirchan, tajovuzni bostirish va boshqalarda aybdorlik qissini
uyqotishga moyildirlar. Shvyedlar esa yutuqqa, mustaqillik va o`z tajovuzini qat'iy
nazorat qilishga oriyentir olgan, nisbatan bolalarni barvaqt onasidan
uzoqlashtiradilar. Norvyeglar – ular ham mustaqillikni raqbatlantiradilar, biroq
hissiyotlarini erkinroq namoyish qiladilar, muvaffaqiyat va omadsizlikda o`z-o`zini
jazolashga kamroq oriyentir qiladilar [26, 91-b.].
Milliy xaraktyerdagi tafovut suitsidning motivatsiyasida farqlar bilan
uyqunlashadi. Daniyaliklar uchun tobyelik va yo`qotish; shvyedlar uchun – omad
frustratsiyasi motivlari, norvyeglar uchun – tajovuzkor (antiijtimoiy) axloq tufayli
aybdorlik tuyqusi bilan bog’liq suitsid xaraktyerlidir. Shu bilan bog’liq ravishda
Xyendin buyuklik va qudratlilikka talab bo`lib chiqish tuyqusini suitsidal
dinamikaning muqim omillari sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, qudratli nartsissik
tuyqusi, uning yordamida vaziyatni yaxshiroq nazorat qilish, unga ta'sir ko`rsatish
uchun o`z-o`zini o`ldirishga itarishi mumkin.
Ruqiy azoblanish qolati va suitsidal axloqning boshqa byelgilari o`z-o`zini
baholashni boshqarishning buzilishi hisoblanadi. Bunday nartsissik zaiflikning
rivojlanishi uchun quyidagilar asos bo`lishi mumkin:
– olti oyligida onadan erta ayrilish va u bilan birga boruvchi anaklitik ruqiy
azoblanish qolati (R. Shpits);
– 16-24 oyligida, ya'ni ilk yoshida ona tomonidan hissiy qabul qilish va
tushunishning yo`qligi (M. Mallyer).