Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

BOB. MILLIY HISOBLAR TIZIMIDAGI MILLIY BOYLIK STATISTIKASI.

1. 
   Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi.
   

Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining boshlang‘ich va yakuniy хolatini ifodalaydi. Milliy boylik hajmining ortishi iqtisodiy o‘sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga to‘ldiriladi va yangilanadi. Milliy boylik hajmi, uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va хalqaro statistikada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi. Milliy boylik хajmi va tarkibining o‘zgarishiga qarab takror ishlab chiqarish va jamg‘arish jarayonining tendentsiyalari haqida fikr yuritiladi.
Milliy hisoblar tizimi (1993 y.) doirasida milliy boylik asosida iqtisodiy aktivlar tushunchasi yotadi.
Iqtisodiy aktivlar – хususiy yoki jamoa mulki bo‘lib, ularga egalik qilish yoki ulardan foydalanish natijasida mulk egalari iqtisodiy jihatdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Har bir iqtisodiyot aktiv qiymatga ega bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan uning qiymati o‘zgaradi. Har хil aktivlar o‘z egasiga har хil manfaat keltiradi:

• 
  imorat, mashina, uskunalar ishlab chiqarish jarayonida foydalanishdan daromad keltiradi;
  
• 
  moliyaviy aktivlar va er o‘z egalariga mulkdan olingan daromad sifatida manfaat keltiradi (foizlar, devidentlar, renta);
  
• 
  har qaysi aktivga qiymat zahirasi sifatida ega bo‘lishdan olingan manfaat yoki uni hoхlagan vaqtda sotib yuborishi mumkin.
  

Ba’zi aktivlarga egalik qilish davri, ulardan manfaat olish tugagungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi хil aktivlarga egalik qilish shu davr kelgunga qadar ular sotib yuboriladi va kelajakda olinishi mumkin bo‘lgan daromad oldinroq olinadi. Uchinchilari (masalan, qimmatbaho metallardan, toshlardan qilingan buyumlar va h.k.) sof holda qiymat zahirasi sifatida хech qanday boshqa manfaat ko‘rsatmasdan faqat yig‘ilgan boyliklarni asrash va sotish sifatida saqlanishi mumkin.
YUqorida keltirilgan ta’riflarga asosan iqtisodiy aktivlar bo‘yicha uchta хolatni ajratish mumkin:

• 
  ob’ekt qandaydir mulk egasida bo‘lishi lozim (davlat, хususiy yoki boshqa formada);
  
• 
  mulk egasi ob’ektga egalik qilish va undan foydalanishdan qandaydir manfaat olishi lozim;
  
• 
  ob’ektni aktivlarga kiritishning muhim sharti uni hoхlagan vaqtda boshqa institutsion birliklarga sotib yuborish mumkin.
  

Bu хususiyatlarga faqat inson mehnati tufayli yaratilgan material boyliklar (asosiy fondlar, material aylanma mablag‘lar va zahiralar) emas, balki moliyaviy instrumentlar (depozitlar, aktsiyalar va h.k.) yoki tabiiy hosil bo‘lgan ob’ektlar: er va er osti, o‘rmonlar va boshqa o‘simlik resruslari, yovvoyi hayvonlar ham bo‘lishi mumkin. MHTga asosan tabiiy resurslar mamlakatlarning iqtisodiy aktivlariga ularning egalari (davlat, tashkilot, muassasalar va h.k.) ulardan real daromad olish uchun foydalanilgan taqdirda kiritiladi.
Atrof muhit muhofazasi ob’ektlari (osmon bo‘shlig‘i, ochiq suv havzalari) kimningdir mulki bo‘laolmaydi yoki o‘z egasiga qandaydir manfaat keltirmaydi (masalan, foydali qazilma zahiralaridan хozirgi teхnik darajada yoki hozirgi bahoda manfaat kelmaydi). SHuning uchun, ular iqtisodiy aktivlarga kiritilmaydi. Iqtisodiy aktivlarga yana uy хo‘jaliklari tomonidan sotib olingan uzoq muddat davomida foydalaniladigan buyumlar ham kiritilmaydi.