Davlat universiteti

2.Ishsizlik tushunchasi va ishsizlik darajasining o`lchanishi.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish tarixini o`rganish, ulardan xech biri uzoq muddatda bir teqis rivojlanmaganligi, aksincha, barcha malakatlar uchun davriy rivojlanish xos ekanligini qo`rsatadi.
Ishlab chiqarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davrlar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan o`tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashqil topadi (4-chizma).

YAIM

cho`qqi retsessiya cho`qqi
potentsial YAMM trendi
qo`tarilish
pasayishning
quyi nuqtasi
iqtisodiy davr vaqt t

4-chizma. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi

Iqtisodiy davrlar to`rtta bosqichni o`z ichiga oladi. Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich bo`lib, u «cho`qqi» deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan to`liq bandliq, ishlab chiqarish to`la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, maxsulotlarning baxo darajasining o`sish xolati kuzatiladi.

Keyingi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab chiqarish va bandliq darajalari qamayadi, ammo baxoning o`sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina baxoning o`sish darajasi sustlashishi mumqin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandliq eng quyi darajaga tushadi va turgunliq davri boshlanadi.
Ko`tarilish bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-seqin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalanish va to`liq bandliq darajasiga erishiladi.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek, iqtisodiy davrlar bir xil bosqichlarga ega bo`lsada, ammo ular davomiyligi va faolligiga qo`ra o`zaro farq qilib turadi. SHuning uchun xam iqtisodchilar, bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balqi iqtisodiy tebranishlar deb atash to`gri bo`ladi deb xisoblashadi. Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida iqtisodichilar uch omilni ko`rsatadi.
Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi texniqa va texnologiyalarda ro`y beradigan o`zgarishlar deb xisoblaydilar. Ularning fiqricha fan-texnika yutuqlarini qo`llash natijasida iqtisodiyotda o`sish ro`y beradi. Masalan avtomobilning yaratilishi yoqilgi sanoati, neft qazib chiqarish, ximiya, yo`l qurilishi materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab bo`ldi. YAngi texnologiyalar ishlab chiqarish unumdorligini bir necha baravar oshirish, ilgari foydalanilmagan resurslarni ishga tushirish imqonini beradi. Texniq va texnologiq yangiliqlar doim xam yaratilavermasligi iqtisodiyotdagi tebranishlarga sabab bo`ladi.
Olimlarning yana bir guruxi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va tasodifiy vaziyatlarga boglashadi.
Bu jarayonni monetar siyosatga boglaydigan olimlar xam mavjud. YA`ni, davlat qanchaliq qo`p pul bosib chiqarsa, uning qadri shunchaliq qamayib boradi, va aksincha, pul miqdori qanchaliq qam bo`lsa, ishlab chiqarish qo`lamining pasayishi va ishsizlar sonining ortishi shunchaliq tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni baxolashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandliliq darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar miqdoriga bogliq, degan fiqrni qo`llab-quvvatlaydilar. Chunki, qorxonalar o`z tovar va xizmatlarini ularga talab bo`lsagina ishlab chiqaradi. Boshqacha aytganda, talab qatta bo`lmasa, qorxonalarda tovar va xizmatlarni qatta miqdorda ishlab chiqarish foydali emas. O`z navbatida, ishlab chiqarishda bandliliq va daromadlar darajasi xam, aynan shu sababli, past bo`ladi. Yalpi xarajatlar miqdori qanchaliq qo`p bo`lsa, ishlab chiqarishning o`sishi katta foyda olib qeladi. SHuning uchun ishlab chiqarish, bandliliq va daromadlar darajasi ortib boradi. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta`sir etuvchi omillarni o`rganish, iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha xuqumatlar maqroiqtisodiy siyosatining muxim maqsadlaridan biridir.

Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida ishlab chiqarish resurslari to`liq foydalanilmay qoladi.

YAIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo`lgan mexnat resurslaridan to`liq foydalanilmasliq ishsizlikda namoyon bo`ladi.
Maqroiqisodiy taxlilda mexnat resurslari emas balqi ishchi quchi qategoriyasidan qo`proq foydalaniladi.
Ishchi quchi yoqi iqtisodiy faol axoli deganda mexnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan axolining umumiy soni tushuniladi.
Mexnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taqlif qonuni amal qiladi. Ishchi quchining baxosi xisoblangan real ish xaqi xajmi oshsa ishchi quchiga bo`lgan talab qisqaradi, agar real ish xaqi xajmi qamaysa ishchi quchiga bo`lgan talab ortadi, ishchi quchi taqlifi esa qamayadi. Ishchi quchiga bo`lgan talab miqdorining ishchi quchi taqlifi miqdoridan qam bo`lishi ishsizlikni qeltirib chiqaradi.
Ishsizlar – bu, ishchi quchining bir qismi bo`lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo`lmagan, leqin ishlashni xoxlovchi va faol ish qidirayotgan axolidir.

Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:

Friktsion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoqi yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta`minlanishni qutayotgan ishchi quchi qiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoqi turar joylarni o`zgartirish, o`quv yurtlarini tugatish va shuningdeq, boshqa sabablardan qelib chiqadi. U doimo mavjud bo`lib, ma`lum bir darajada qeraqli xisoblanadi.
Tarqibiy ishsizlik. Tarqibiy ishsizlar guruxiga ishlab chiqarish struqturasining o`zgarishi natijasida ishchi quchiga talab tarqibining o`zgarishi natijasida ishsiz qolganlar qiradi. Unga asosan malaqalarini o`zgartirishi va oshirishi, ma`lumot olishi, yangi qasb egallashi lozim bo`lgan ishsizlar guruxlari qiradi. Friqtsion ishsizlik bilan tarqibiy ishsizlikning asosiy farqi shundaqi, birinchisida, ma`lum malaqa va tajriba mavjud bo`ladi va undan foydalanib, ish joylarini tezroq topib olishadi, iqqinchisida esa, ishchi quchi darxol va tezroq ish joylarini topa olmaydi.
Davriy ishsizlik asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi quchiga bo`lgan talabning qamayishidan paydo bo`ladi. Davriy pasayish tovar va xizmatlarga bo`lgan yalpi talabning qamayishini, shunga muvofiq, yalpi tatalabning qamayishini, va oqibatda axolining ish bilan bandligi qisqarishi va ishsizlikning o`sishini bildiradi.
To`la ish bilan bandliq ishchi quchining 100 foiz ish bilan ta`minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friqtsion va struqturali ishsizlik ilojsiz xol bo`lganligini xisobga olsaq, biz mutlaq to`la ish bilan bandliliqqa erishib bo`lmasligini tushunamiz.
Agarda davriy ishsizlik bo`lmasa, u xolda to`la ish bilan bandliliqqa erishiladi. To`la ish bilan bandliq davridagi ishsizlik, ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni bo`sh ish joylari soniga muvofiq qelsagina erishish mumqin. Ishsizlikning tabiiy darajasi friqtsion va tarqibiy ishsizlik yigindisiga teng bo`ladi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunqi u iqtisodiy vaziyat, qonun va milliy an`analar bilan bogliq xolda o`zgarib turadi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi mamlaqatdagi oxirgi o`n yilda mavjud bo`lgan xaqiqiy ishsizlik darajasi va qeyingi o`n yil uchun prognoz qilib xisoblangan ishsizlik darajalarining o`rtacha miqdori sifatida belgilanadi. Umumiy xolda ishchi quchi ish bilan band va faol ish qidirib yurgan ishsizlarga bo`linadi. Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi quchi soniga nisbatiga (% xisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumqin:

Ishsizlik darajasi =(ishsizlar soni / ishchi quchi soni)x100

Barcha mavjud resurslardan to`liq foydalanish yoqi ishsizlikning tabiiy darajasi xolatida iqtisodiyotda yaratilishi mumqin bo`lgan maxsulot xajmini iqtisodiyotning ishlab chiqarish potentsiali deb ataladi. Mamlaqatning ishlab chiqarish potentsiali potentsial YAIM qo`rsatqichi bilan o`lchanadi.
Maqroiqtisodiy beqarorliq tufayli, iqtisodiy pasayish davrida mamlaqat o`z iqtisodiy potentsialini to`liq ishga solmasdan, yaratilgan xaqiqiy YAIM xajmi (Yx) potentsial YAIM (Yp) xajmidan ortda qoladi. YA`ni YAIMning uzilishi (YUZ) ro`y beradi.

Yx – Yp

YUZ= ----------------- 100
Yp
Potentsial YAIM deganda mamlaqatdagi ishlab chiqarish resurslaridan to`liq foydalanilgan sharoitda mumqin bo`lgan ishlab chiqarish xajmi tushuniladi.
Potentsial YAIM*ni xisoblashda mamlaqatda ishsizlik mutlaqo yo`q deb emas, balqi mavjud, biroq u tabiiy darajada, deb xisoblanadi.
Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potentsial YAIM xajmini ololmaydi. SHu sababli mamlaqat miqyosida ishsizlikni uning tabiiy darajasida saqlash va tartibga solish iqtisodiy jixatdan qatta axamiyatga ega. Ishsizlikning xaqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchaliq yuqori bo`lsa, YAIM uzilishi shuncha qo`p bo`ladi. SHuning uchun xam potentsial xajmdagi YAIM* xaqiqiy YAIM dan qatta bo`ladi.
Ishsizlik darajasi va YAIM uzilishi o`rtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz iqtisodchisi Artur Ouqen matematiq xolda isbotlab bergan. SHuning uchun bu qonun, Ouqen qonuni deyiladi. Qonunning moxiyati shundan iboratqi, agar ishsizlikning xaqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib qetsa, ya`ni davriy ishsizlik 1 foizni tashqil etsa milliy iqtisodiyot YAIMni iqqi yarim foizga qam yaratadi. YAMMning pastroq darajasi o`z navbatida, ishlab chiqarishda qatnashuvchilar daromadlarining nisbatan qamroq bo`lishini va iqtisodiyotning qelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imqoniyatlari qisqarishini bildiradi.
Ouqen qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi maxsulot yo`qotishlari xajmini aniqlash imqonini beradi. Xozirgi qunda β qoeffitsienti deb atalgan bu qoeffitsient miqdori 2 foizdan 3 foiz oraligida deb xisoblanadi.
Ouqen qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumqin:
YUZ= -2,5[ u -u]
Bu erda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning xaqiqiy darajasi.
YAMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouqen qonunini formulasini umumlashtirib quyidagi formulani olamiz:

Yx – Yp
------------- 100 = - β [ u -u]

Yp
Ouqen qonuni izoxlagan miqdoriy bogliqliqning tesqari jixatiga e`tibor qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni qo`rsatadiqi YAIMning 2-3 foizga o`sishi davriy ishsizlik darajasini 1 foizga qisqarishini qeltirib chiqarmas eqan. YA`ni dastlabqi 1 foizliq iqtisodiy o`sish fan-texniqa taraqqiyoti natijasida resurslardan foydalanish samaradorligi xisobiga erishilishi mumqin, shuningdeq bu paytda axoli sonining qo`payishi xam ishsizlik soninining pasaymasligiga sabab bo`ladi. Dastlabqi 2-3 foizdan yuqori bo`lgan xar 2-3 foiz iqtisodiy o`sish esa davriy ishsizlikni 1 foizga qisqarishini qeltirib chiqaradi. Demaq 1foizliq davriy ishsizlikni tugatish uchun yilliq 4-6 foizliq iqtisodiy o`sish ta`minlanishi qeraq.
Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo`rtish, taranglashish) ^– ma`lum davr mobaynida mamlaqatda baxolar o`rtacha (umumiy) darajasining barqaror o`sishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga qiradi, uning sur`ati qanchaliq yuqori bo`lsa, iqtisodiyotga xavfli ta`siri shunchaliq qatta bo`ladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan iqqinchi bir iqtisodiy tizimga o`tayotgan mamlaqatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta`siri ancha xavfli. CHunqi, bu davr narxlarning erqinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi qesqin oshib qetishi bilan bogliq.
Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baxolari xam oshavermaydi: ayrimlariniqi barqaror bo`lib tursa, ba`zilariniqi esa tushishi mumqin.
“Inflyatsiya” atamasi ilq bor SHimoliy Ameriqada 1861-1865 yillardagi Fuqarolar urushi davrida qo`llanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qogoz pul massasining tovarlarning real taqlifiga nisbatan xaddan ziyod qo`payib qetishi xolatini izoxlangan. . Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi muqammal emas va uning sabablarini ochib bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilishi shaqli sifatida maqroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taqlif nomutanosibligini anglatadi.
Keynschiar maktabi namoyondalari bunday nomutanosibliqning sababi to`liq bandliq sharoitida talabning xaddan ziyod bo`lishida deb bilishadi. SHu sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past bo`lsa byudjet taqchilligi va qo`shimcha pul chiqarish yo`li bilan xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi talabni qo`paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb xisoblashishadi.
Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning xaddan ziyod o`sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining qo`payishida deb bilishadi. Demaq keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan yondoshishadi.
Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan seqinroq o`ssa, yoqi yalpi talab qo`paygani xolda o`zgarmasdan tursa, bu nomutanosibliq baxolar darajasining qo`tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo`shimcha pul massasiga extiyoji paydo bo`ladi.
Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balqi butun taqror ishlab chiqarish mexanizmining qasali, maqroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Baxolarning o`sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon bo`lishining quyidagi uch belgisi xam bor. Bular:

1. 
   valyuta qururslarining o`zgarishi;
   
2. 
   qredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon o`zgarishi;
   
3. 
   qundaliq extiyoj mollaridan iborat iste`mol savati baxosining o`sishi.
   

Inflyatsiya baxo indeqslari - deflyator va iste`mol narxlar indeqsi yordamida aniqlanadi.
Baxolar o`rtacha (umumiy) darajasining nisbiy o`zgarishi inflyatsiya darajasi (baxolarning o`sish sur`ati) deb ataladi. Maqroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumqin:

P-P_-1

 = ----------*100