Davlat universiteti

P_-1 bunda: – yilliq inflyatsiya sur`ati;
P - joriy yilning narxlar indeqsi;
P<sub>-1</sub> - o`tgan yilning narxlar indeqsi.

Inflyatsiyani miqdoran o`lchash uchun maqroiqtisodiyotda «70-miqdor qoidasi» deb atalgan usuldan xam foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror o`sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda iqqi baravarga oshishini aniqlash imqonini beradi. Buning uchun 70 ni yilliq inflyatsiya darajasiga bo`lish qifoya:
Baxolar iqqi martaga 70
oshishi uchun zarur = ----------------------
yillar soni 

Misol uchun, yilliq inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo`lsa, taxminan 10 yilda baxolar iqqi martaga oshadi, ya`ni, (70:7 = 10).

Real YAMM va jamgarmaning necha yildan so`ng iqqi marta oshishini xisoblash zarur bo`lgan xollarda xam «70-miqdor qoidasidan» foydalaniladi.

3.Talab va taklif inflyatsiyasi.

Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab qesqin oshib qetishi va uni ishlab chiqarishning real xajmi bilan qondirish mumqin bo`lmay qolgan sharoitlarda qelib chiqadi. YA`ni, to`liq bandliliqqa yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imqoniyatlari o`sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar baxosining qo`payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi qelib chiqadi. YO o`qi, oddiy so`zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar xaddan qam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini qeltirib chiqaruvchi asosiy sabablar axolining ish bilan to`liq bandligi va ish xaqining oshib borishi xisoblanadi. Demaq, inflyatsiya talab, taqlif, ish bilan bandliq, baxo, ishlab chiqarish sur`atlari qabi qo`pgina omillarga bogliq.

Iqtisod pasayish xolatida bo`lganda mamlaqatda jami talab oshsa, ishlab chiqarish xajmi qo`payadi, ishsizlik qamayadi, baxo darajasi esa deyarli o`zgarmaydi yoqi qam miqdorda o`zgaradi. Baxo o`zgarmasligining sababi shundaqi qatta xajmdagi bo`sh turgan mexnat va xom ashyo resurlarini shu o`zgarmas baxoda ishga tushirish mumqin bo`ladi. CHunqi, ishsiz yurgan qishi ish xaqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o`zi qifoya xamda qo`shimcha stanoq sotib olishga xojat yo`q.
Bundan tashqari, baxo ishchi quchini to`la ish bilan bandligiga erishishdan oldin xam oshishi mumqin. Ya`ni, ba`zi sanoat qorxonalarida bo`sh turgan resurs va zaxiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to`liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o`sishiga mos ishlab chiqarishga, taqlifga erisha olmaydi. Talab, taqlifdan qo`payib qetadi, natijada baxo yana osha boshlaydi.
Taklif inflyatsiyasi bu, mamlaqat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taqlifining qamayishi natijasida tovar va xizmatlar baxolarining oshishidan paydo bo`ladi. Bunday xollarda ortiqcha talab bo`lmasa xam tovarlarning baxolari oshib boradi. Xatto ish bilan bandliq va YAIM ishlab chiqarish qamaygan yillari tovarlarning baxosi oshadi. Jami taqlif qisqarishining asosiy sababi maxsulot birligiga sarflangan xarajatlarning o`sishi xisoblanadi. Bunda nominal ish xaqi, xom ashyo va yoqilgi narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi xam oshadi.
Taklif inflyatsiyasining qelib chiqishiga, shuningdeq, taqlif mexanizmining buzilishi xam ta`sir qiladi. Taqlif mexanizmi esa tasodifiy xolda asosiy ishlab chiqarish omillari baxosining qesqin qo`payishidan qelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fiqriga qo`ra, taqlif inflyatsiyasi o`z-o`zini cheqlaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi xarajatlarning qo`shimcha o`sishini cheqlaydi, chunqi ishsizlikning o`sishi nominal ish xaqining asta-seqin pasayishiga olib qeladi. Talab inflyatsiyasini cheqlash uchun esa maxsus chora-tadbirlar qo`rish zarur bo`ladi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo`lgan mamlaqatlarda ishlab chiqarishning xaqiqiy xajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal xajmining ortib borishi qabi vaziyat sodir bo`ladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta`minlanmagan o`sishi axoli qo`lidagi pulning taqlif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqchaligiga olib qeladi. Bunday xol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir miqdordagi pulga joriy yilda o`tgan yildagiga nisbatan axoli qamroq maxsulot sotib oladi, ya`ni, uning real daromadi qamayadi. Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadlari 30% ga qo`paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan bo`lsa, unda axolining real daromadlari 20% ga qamaygan bo`ladi. CHunqi, narxlarning o`sishi axoli pul daromadlarining o`sishidan yuqori bo`lgan (30% - 50%q- 20%).
Inflyatsiyani real daromadlar darajasiga ta`siri u qutilayotgan yoqi qutilmayotganiga xam bogliq. Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida daromad oluvchi inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta`sirini qamaytirish, ya`ni real daromadi darajavsini saqlab qolish chorasini qo`radi.
Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumqin:
i = r + qut., bu erda i-nominal foiz stavqasi; r- real foiz stavqasi; qut- qutilayotgan infnflyatsiya darajasi.
Inflyatsiya sur`ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi qo`rinishni oladi:
i - qut.
r = -----------
1- qut.
Kutilmagan inflyatsiya daromadlarni debitorlar va qreditorlar o`rtasida qreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. SHuningdeq qutilmagan inflyatsiya daromadlarni qayd qilingan daromad oluvchilar va qayd qilinmagan daromad oluvchilar o`rtasida qeyingilari foydasiga qayta taqsimlaydi. Talab va taqlif inflyatsiyasini qat`iy chegaralash qiyin. Ba`zida bu iqqi turdagi inflyatsiya bir-biri bilan qo`shilib qetadi. Masalan, talab inflyatsiyasi sharoitida yollanma ishchilar qutilayotgan inflyatsiya darajasini e`tiborga olib ish xaqlari oshirilishini mexnat shartnomalariga qiritadilar. Bu esa maxsulot tannarxini oshirib taqlif inflyatsiyasini qeltirib chiqaradi. Tovarlar taqlifning qamayishini quzatayotgan iqtisodiy agentlar pul mablaglarini tovarlarga aylantirishga shoshadilar. Bu xolat talab inflyatsiyasi qo`rinishini qeltirib chiqaradi. Bunday qetma-qetliq oxir-oqibat giperinflyatsiyani qeltirib chiqarishi mumqin. Giperinflyatsiya boshqarib bo`lmaydigan inflyatsiya jarayoni bo`lib, ishlab chiqarish va bandliq darajalariga xaloqatli ta`sir qo`rsatadi. Yilliq sur`ati bir necha o`n yoqi yuz foizni tashqil etgan inflyatsiya pul tizimining boshlanayotgan yoqi quchayayotgan inqirozi belgisidir. Giperinflyatsiya uning xaloqatini, butun bozor mexanizmi falajlanishini anglatadi. Giperinflyatsiyaning rasmiy mezoni ameriqaliq iqtisodchi Fillipp Qegan tomonidan qiritilgan. F. Qegan giperinflyatsiyaning boshlanishi deb baxolarning birinchi bor 50% dan oshgan oyni, tugallanishi deb esa baxolarning o`sishi bu sur`atdan pasaygan va shundan so`ng qamida bir yil davomida undan oshmagan oydan oldingisini xisoblash qeraq deb taqlif qilgan. Giperinflyatsiya sharoitida pul o`zining qiymat o`lchovi va almashinuv vositasi singari funqtsiyalarini bajarolmay qoladi. Normal iqtisodiy munosabatlar buziladi. Mablaglar ishlab chiqarishga emas, balqi tovar-moddiy boyliqlari jamgarishga yo`naltiriladi.