Davlat xarid I

Davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo ‘jalik mahsulotlarini xarid
etish
bo‘yicha rasmiy maTumotlarning chegaralanganligi, ushbu 
sohani tahlil etishda kompleks yondoshuvni amalga oshirishni 
qiyinlashtiradi.
H ozirgi paytda R espublikada quyidagi q ish lo q xo ‘jalik 
mahsulotlari davlat xaridining obyektlari sanaladi: paxta xoma- 
shyosi, g‘alla, sholi va ipak pillasi yetishtirish.
2002- yilda, 0 !zbekiston Respublikasi m oliya vazirligi va 
markaziy bankining «Qishloq xo‘jalik ehtiyojlari uchun xarid 
qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun hisob-kitoblami 
va bo‘nak to‘lovlarni tashkil etish tartibini tasdiqlash haqida»gi 
Qarori kuchga kirdi.
Mazkur qaror davlat ehtiyojlari uchun paxta xomashyosini 
yetishtirishni uzluksiz moliyalashtirishni ta ’m inlash va paxta 
tozalash sanoati boshqaruvini takomillashtirish maqsadida ishlab 
chiqilgan. Unga muvofiq, Agrobank yangi hosil uchun bo‘naklar 
berish va yetishtirilgan hosil uchun hisob-kitoblam i amalga 
oshiradi. Davlat ehtiyojlari uchun xarid hisob-kitoblari Moliya 
vazirligi qoshida tashkil etilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun 
hisob-kitob Fondi orqali amalga oshiriladi.
Shuningdek, yuqorida ko 'rsatib o ‘tilgan q aro rd a paxta 
xomashyosi uchun bo‘naklar ajratish va oxirgi hisob-kitoblar

---

uchun to ‘lovlami fond tom onidan amalga oshirish mexanizmi 
ko‘rsatib o ‘tilgan.
Transhlar hajmi mablag‘larga bo'lgan yillik talab hisob-kitoblari 
m a’lum ot orqali aniqlanadi. Ekiladigan urug'lik chigitlar qiymati 
bo‘naklar hisobidan qoplanadi. Fond o ‘zining «Kontraktatsiya va 
paxta uchun hisob-kitoblar Markaz«laridagi hududiy inspektorlari 
va Agrobank hamkorligida mablag‘lam i maqsadli ishlatilishini 
monitoringini amalga oshiradi.
Paxta ham da g‘alla sotish va sotib olish sohasida hukumat 
nazorati saqlanib qolgan bo‘lsada, hukumat, keyingi yillarda ushbu 
mahsulotlami davlat xaridi baholarini sezilarli darajada oshirdi va 
ushbu mahsulotlami muqobil sotish yo‘llari kengaytirildi.
Respublikada har yili paxta yig‘ish mavsumi oldidan paxta 
xomashyosining davlat sotib olish baholari belgilanadi. 2001- 
yilgacha ushbu baholar Moliya vazirligi tomonidan, 2001- yildan 
boshlab esa Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Paxta tolasining ulguxji baholari har yili, odatda avgust oyida, 
Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Fermer xo'jaliklarini 
moliyaviy qo ‘llab-quwatlash uchun har yili davlat tomonidan 
yirik miqdordagi mablag‘lar va ajratmalar (assignovaniya) ajratiladi. 
Faqatgina, o ‘tgan 2008- yilda qishloq xo'jaligining muhim turlarini 
etishtirishga bir trillionga yaqin mablag‘ yo'naltirilgan. Jumladan, 
paxta ishlab chiqarishga — 800 mlrd., g‘alla uchun — 200 mlrd. 
so‘m yo‘naltirilgan. 2009-yilda bu maqsadlar uchun 1,2 trln. 
sum mablag‘lar ajratish ko‘zda tutilgan1.
Paxta respublika jami eksportining hajmida 12 foiz ulushga 
ega va mamlakat valyuta tushumlarining barqarorligini ta’minlovchi 
muhim omil hisoblanadi2.
Paxtani eksport qilish u ch u n , Tashqi iqtisodiy aloqalar, 
investitsiya va savdo vazirligi tom onidan beriladigan maxsus 
litsenziya talab etiladi. Paxta sotishda «Uzmarkazimpeks», 
«Innovasiya«, «Uzprommashimpeks« kabi yirik davlat korxonalari
l2K arim ov I. A.
Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston 
sharoitida un i bartaraf etishning yo‘llari va choralari. l.Karimov. — T.: 
O‘zbekiston, 2009 — 56 b.

---

faol ishtirok etadilar. Amalda, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya 
va savdo vazirligi va 0 ‘zpaxtasanoatsotish assotsiatsiyasi paxtani 
ekport etishni muvofiqlashtiradi va ishlab chiqarish va eksport 
o'rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi.
Odatda, paxta to ‘g‘ridan-to‘g‘ri (naqd operatsiyalar) orqali 
yoki kvazi-barter bitimlari orqali sotiladi. Kvazi-barter bitimlari 
orqali sotishda, xorijiy hamkorga paxtani natural to'lov evaziga 
olishga ruxsat etiladi, am m o am aliyotda bu ikki xil bank 
operatsiyalari shaklida rasmiylashtiriladi.
Masalan, paxtani g'allaga barter yo‘li bilan almashtirishda, 
ularning mos qiymatlari pul ko‘rinishda ikkita alohida ikkiyoqlama 
operasiyalar shaklida pul ko‘rinishida o'tkaziladi. Ya’ni, masalan, 
paxta sotib oluvchi 0 ‘zbekistonlik hamkoriga paxta uchun pul 
to ‘laydi va ikkinchi operatsiya — o'zbekistonlik hamkori g'alla 
uchun pulni xorijiy hamkorga o'tkazib beradi.
1 9 9 5 -y ild an Ja h o n b a n k i b ila n h a m k o rlik d a am alga 
oshirilayotgan islohotlar natijasida paxta va g ‘allaga davlat 
buyurtmasining hajmini doimiy pasaytirib borish, mamlakat 
eksport potensialini oshirish, mamlakat ichida paxta tolasiga bozor 
baholarni jahon narxlariga yaqinlashtirish, xususiy sektorni 
urugMik etishtirish va yangi texnologiyalami q o ‘llashga jalb etish 
yo‘nalishlarida ishlar amalga oshirilmoqda.
0 ‘tgan asming 90- yillarida g‘alla mustaqiUigini ta ’minlashga 
qaratilgan strategiyaga b in o an g 'a lla e tis h tiris h hukum at 
siyosatining markaziga aylandi. G ‘alla mustaqilligi oziq-ovqat 
xavfsizligining kafolati sifatida qabul qilinadi.
2008-yilda don mahsulotlarining davlat xaridi 2531,4 ming 
tonnani, shu jumladan, g‘alla 2401,1 ming tonnani tashkil etdi 
(2007- yilda bu ko‘rsatkich mos ravishda 2426,2 ming tonna va 
2385,7 ming tonnani tashkil etgan).
Shuni ta’kidlash lozimki, ipak qurti etishtirish hamda sholi 
hamon davlat buyurtmasi va baho belgilash tizimining predmeti 
hisoblanadi. 2008- yilda 23450,8 tonna ipak qurti (2007- yilga 
nisbatan 109,2%) va 110,4 ming tonna sholi yetishtirilgan1.
1 internet m a’lumotlari asosida: www.gov.uz

---

Davlat xaridini rejalashtirish va sotib olish tizimi, qishloq xo‘ja- 
ligida paxta ham da g'allani ishlab chiqarish va daromad olishni 
ko‘zlaydi. Ushbu mahsulotlami davlat xaridini davlat manopol 
tashkilotlari: 0 ‘zpaxtasanoat va 0 ‘zdonmahsulot amalga oshiradi.
Mavjud davlat xaridi tizimidagi ayrim omillar, xarid tizimini 
ferm erlar u c h u n foydasiz qilib qo'yadi: fermerlar faqatgina 
tayyorlov rejalarini bajargandan so‘ngina ortiqcha etishtirilgan 
mahsulotlami shartnoma baholarda sotishga mxsat oladilar va 
amalda, ko'pchilik fermerlar yetishtirgan barcha hosilni davlat 
xarid baholarida sotadilar.
D on mahsulotlarining qariyb yarmi davlat xarid baholarida 
sotiladi, qolgan qismi (qancha hajmda bo‘lishi hosil yig‘imi yaqin- 
lashganda o ‘matiladi) o‘matilgan shartnoma baholarda (odatda 
davlat xarid baholaridan 20% yuqori) sotiladi. Hosilning qolgan 
qismi fermerlar ixtiyorida qoldiriladi. Qayta ko‘rib chiqiladigan 
almashuv kurslari mavjudligi sababli, jahon baholari va mahsulot 
sotish baholari o ‘rtasida sezilarli farq yuzaga keladi.
0 ‘zbekistonda davlat xaridining predmeti bo‘lgan boshqa 
qishloq x o ‘ja lik m ahsulotlariga e ’tib o r beradigan b o ‘lsak, 
mamlakatda shoü yetishtirish va uni davlat sotishining ulushi 
barqaror ravishda pasaytirilayotganiligi kuzatish mumkin.
Davlat qishloq xo‘jalik mahsulotlar bozorida, paxta va g‘aliaga 
xarid kvotalari tizimi orqali ta’sir etadi (ushbu ikki turdagi mahsulot 
sotishning 50—80 % hajmi davlat hissasiga to‘g‘ri keladi). Xarid 
jarayoni maksimal darajada markazlashgan. Xaridning rejasi va 
bajarilish jadvali Vazirlar Mahkamasi tomonidan o ‘matiladi va 
uning doimiy monitoringi amalga oshiriladi. Har bir viloyat va 
tumanga xaridning m a’lum kvotalari o'matiladi.
Qishloq x o ‘jalik sektorida ishlab chiqaruvchilarga bo ‘nak 
to'lovlari ajratish va tovar ko‘rinishdagi kreditlar berish orqali, 
ular kelajakdagi hosilni, davlat tomonidan belgilanadigan baholarda 
sotishga rag‘batlantiriladi.
Xarid kvotalari, bo'nak to ‘lovlari, tovar kreditlari va eksportni 
tartibga solish kabi vositalar, qishloq xo'jalik mahsulotlari etishti- 
ruvchilami mahsulotlami davlatga tartibga soluvchi baholar asosida 
sotishlarini rag‘batlantiradi.

---

Davlat xaridini amalga oshirishning shaffofligini ta ’minlashda 
va davlat mablag‘laridan manzilli foydalanishni tashkil etishda, 
davlat tashkilotlarining m ajburiyatlarini ro'yxatdan o'tkazish 
muhim jarayoni hisoblanadi.
Davlat byudjeti ijrosining g‘aznachilik tizimining joriy etilishi 
bilan, dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni amalga oshirish byud- 
jetdan mablag‘ oluvchilar bilan birgalikda g‘aznachilik organlariga 
ham yuklatiladi.
Byudjet mablag‘lari oluvchilarining m ajburiyatlarini hisobga 
olish orqali, g'aznachilik tizim i, byudjet m ablag‘larini maqsadli 
va oqilona foydalanishi ustidan joriy moliyaviy nazoratni amalga 
oshiradilar.
Davlat xaridini amalga oshirish bo‘yicha xo‘jalik shartnoma- 
larini tuzish, uni amalga oshirish, o'zgartirishlar kiritish va 
shartnomani bekor etish kabi munosabatlar, 0 ‘zbekiston Respub- 
likasi Fuqarolik K odeksi(4-paragraf), 0 ‘zbekiston Respub- 
likasining 1998-yil 29- avgustdagi «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to ‘g‘risida»gi Qonuni 
va boshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Shartnom a m u n o sab atlarid a «m ajburiyat» tu sh u n ch a si 
m uhim aham iyatga ega.