•davr nashriyoti* t o s h k e n t

katta ko‘p o'rinli
uchar qayiqlar 
ishlab chiqarila boshlandi, ular dengiz uzra uzoq 
vaqt patrullik qila olishi, shuningdek, yuk, pochta va yo'lovchilarni 
tashishi mumkin edi. Bunday samolyot buzilib qolgan taqdirda 
suvga qo'nishi (aerodrom sifatida butun bir dengiz uning xizmatida 
bo'lardi!), ekipaj tezda nosozlikni bartaraf etishi va samolyot parvozni 
davom ettirishi mumkin edi.
M -9 
dengiz razvedkachi-bombardimonchisi

---

Birinchilar
Sam olyot-razvedkachilar Birinchi jahon urushi osmonida
m ustahkam o‘rnashib olganidan keyin tabiiyki, ular bilan
qanday kurashsa bo‘ladi? - degan savol paydo bo'ldi. Zenit
o'qlari aniq m o'ljalga yetib bormasdi va kam sam arali edi.
Dushman samolyotiga qarshi kurashda eng ideal vosita -
yengil, tez uchuvchi va avvalambor, yaxshi qurollangan
boshqa samolyot edi. Shunday qilib qiruvchi sam olyotlar
paydo bo'ldi.
Qiruvchi samolyotlar uchun uchuvchilar
Birinchi jahon urushi boshlarida dushman taraflarning uchuvchila- 
ri pistoletlardan o‘q uzish orqali bir-birlari bilan jang qilgan bo’lsalar, 
qiruvchi samolyotlar paydo bo'lishi bilan bunday aviaduellar barham 
topdi. 
Qiruvchi 
samolyotlar paydo bo'lgan kundan boshlaboq avia­
tsiya fanining eng so'nggi yutuqlarini o'zida mujassam qildi. U havo- 
da dushman tarafning istalgan samolyotini quvib yetishi kerak edi -
buning uchun tezlik talab etilardi. Havoda jang olib borishi uchun u 
turli manyovrlarni amalga oshirishi, buning uchun esa u bir vaqtning
o'zida ham mustahkam, ham 
yengil bo'lishi lozim edi. Va niho- 
yat, dushman samolyotini urib 
tushirish uchun kuchli va sama­
rali qurol talab etilardi.
«Fokker Dr.l» nemis triplani
Qiruvchi samolyotlar o'zi­
ning yuz yilga yaqin vaqt da- 
vomidagi tarixi mobaynida ko'p 
sonli iplar bilan tortib bog'lab 
qo'yilgan tortqilaru, 
kuchsiz 
motorli beso'naqay monoplan- 
dan raketalar bilan qurollan-

---

gan va tovush tezligidan ikki ba- 
ravar tezroq ucha oladigan kuch­
li 
reaktiv 
mashinalarga 
qa­
dar bo'lgan uzoq yo'lni bo­
sib o'tdi. Biroq asosiy g'oya -
bu rusumdagi samolyotlarda ilm- 
fan va aviatsiya texnikasining eng 
ilg'or yutuqlarini mujassam qilish 
g'oyasi o'zgarmay qoldi. Qiruv­
chi samolyot tumshuq qismida 
bir ikkita kuchli pulemyot qimirla-
«Moran-J» samolyoti
maydigan qilib o'matilib qo'yilardi, ular parrak diski ichidan o'q uzardi.
Birinchi jahon urushi vaqtida uchuvchilar parashutga ega emasdilar, 
chunki avariyaga uchragan yoki urib tushirilgan samolyotdan qutqaruv­
chi ixcham qutqaruv vositalari hali o'ylab topilganicha yo'q edi. Samolyot 
urib tushirilgan bo'lsa, uchuvchi faqatgina samolyot motorini o'chirib,
uni qo'ndirishi mumkin edi. Agar 
misol uchun, samolyot konstruk­
siyasiga shikast yetgan bo'lsa va 
uni qo'ndirishning iloji bo'lmasa, 
uchuvchining hayotini saqlab qo- 
lishi uchun hech qanday imkoni- 
yat qolmas edi. Shu sababli, yana 
o'sha vaqtdagi ko'pchilik samo­
lyotlarda o'qqa qarshi zirhlash- 
ning yo'qligi sababli havo jang- 
larida juda ko'plab uchuvchilar 
halok bo'lardi. Yerdan otiladigan 
pulemyot o'qlaridan himoyalanish 
uchun uchuvchilar ba’zida o'rindiq 
ostiga mahkamlab qo'yiladigan 
...cho'yan toyQlardan j oycjalani^
gachaborisH -1"''- 11 
A lisher N!
Qiruvchi sam olyot­
lardan 
foydalanish 
tak-
tikasi ham ishlab chiqildi.
Nemis Maks Immelman va
Osvald Belkelar bu sohada
birinchilardan bo'lishdi. Ular­
ning har ikkalasi ham juda
zo ‘r uchuvchilar bo'lib, havo
janglarida m ahorat ko'rsat-
gan uchuvchi - as maqomi-
ga birinchilardan bo'lib eri-
shishgan. Maks Immelman
va Osvald Belkelar jangda
halok bo'lishgan.