Davr talabi sifatida

O‘ZBEK AMALIY FILOLOGIYASI ISTIQBOLLARI
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
 
 
 
 
24 
Bu davrda o‘zbek tili leksik strukturasining ruscha so‘zlar bilan 
“boyitilishi”ni ikki bosqichga bo‘lish mumkin: 
1) 1917- yildan 60-yillargacha; 
2) 1960-yillardan 90-yillargacha. 
Birinchi bosqich xalqlarni bir qolipga solish, yagona mafkurani xalqlar 
ongiga zo‘rlab singdirish zarurati natijasida paydo bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi 
bosqich rivojlangan sotsializm sharoitida xalqlar va millatlararo farqlarning 
yo‘qotilishi natijasida yagona xalq tashkil etuvchisi bo‘lgan kommunistik 
jamiyatni barpo etish harakatlari bilan belgilanadi. Bu davrga kelib, o‘zbek tili 
rasmiy doiralarda butunlay muomaladan chiqarildi. O‘zbek tili rasmiy ish yuritish 
funksiyasidan ajraldi. Hatto yuqorida zikr etilgan birinchi davrda faol 
qo‘llangan, uzoq zamonlar davomida qo‘llanilishiga odatlanib qolingan ko‘pgina 
leksik birliklar yangilari bilan almashtirildi. Masalan revolyutsiya (inqilob), 
partiya (firqa), ideya (g‘oya), plan (reja), programma (dastur), ideologiya 
(mafkura), propaganda (tashviqot), agitatsiya (targ‘ibot), pioner (kashshof), 
еdinitsa (birlik), geometriya (handasa), astronomiya (falakiyot), forma (shakl), 
alfavit (alifbo), agronom (hosilot), tema (mavzu), tipovoy (zamonaviy), 
oppozitsiya (ziddiyat), grajdan (fuqaro), sekretar (kotib), sovet (sho‘ro), 
kooperativ (shirkat), kontrrevolyutsion (aksilinqilobiy), klassik (mumtoz), 
tragediya (fojia), ekonomika (iqtisod), filosofiya (falsafa), sotsial (ijtimoiy), 
perspektiv (istiqbol) kabi.
So‘zlarda xalq kechmishi mujassam. Kechmish esa qadriyatlar, xalq 
dunyoqarashi, turmush tarzi kabi qator unsurlardan tashkil topadi. Yangi 
muqobillarni tilimizga kiritib, qo‘llanib turganlarini siqib chiqarish harakatlari 
darajasini yuqorida keltirilgan qavsdan tashqaridagi so‘zlar tilimizda miqdoran 
qancha bo‘lsa, kechmishimizning taxminan ana shunchasini xalq xotirasidan 
chiqarish ko‘rsatkichi sifatida baholash mumkin. O‘zbek tilining 2 tomli izohli 
lug‘atini yangi 5 jildli lug‘at bilan shu nuqtayi nazardan kuzatish va o‘rganish bu 
boradagi eng ishonchli dalillarni taqdim eta oladi. Hatto 2 tomli lug‘atda millat 
va jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydigan, bugungi kunda eng faol leksik 
birliklar sifatida amal qilayotgan qadriyat, mafkura, ma’naviyat kabi ko‘plab 
so‘zlarning mavjud emasligi fikrimiz dalilidir.
Bugungi kunda o‘zbek tilshunosligi bemisl taraqqiy etib, tilimizning 
leksikasini o‘rganish borasida qo‘lga kiritilgan yutuqlar faxrlansa arzigulik. 
O‘zbek leksikologiyasi taraqqiyoti natijasi o‘laroq, milliy leksikografiyamizning 
yuksalishi, buning natijasida esa ko‘plab lug‘atlarning yaratilishi, mukammal 
izohli lug‘atlarning tartib berilishi bunga ishonchli dalil bo‘la oladi. So‘z 
semantikasiga kirib borishining takomillashuvi, so‘z semantikasini atomat tahlil 
qilishga intilishning kuchayayotganligi, birinchidan, fanning taraqqiyoti mahsuli 
bo‘lsa, ikkinchidan, jamiyatimiz yangidan-yangi tipdagi lug‘atlarni taqozo 
etayotganligi, ularning ilmiy asoslarini ishlab chiqish zarurati tug‘ilayotganligi 
fikrimizning isboti. Ayniqsa, o‘zbek leksikografiyasida ideografik va 
lingvokulturologik lug‘atchilikning shakllana boshlaganligi va taraqqiy 

---