Deformatsiyalar guruhi, oqovalar, filtratsion teshiklar, chо‘kishlar va eroziY

2 — qiyalikning kо‘chkigacha bо‘lgan konturi;

3 — qoplamali qumoq tuproqlar;

4 — mahalliy jinslar.

9.4-rasm. Karyerning ishchi bortidagi

tо‘kilma kо‘chkisi:

1 — kо‘chkidan keyin bortning profili;

2 — kо‘chki hosil bо‘lgunga qadar

tо‘kilmalarning yuzasi;

3 — tо‘kilmalar hosil bо‘lgandan sо‘ng

mahalliy jinslar qiyaliklarining holati;

4 — tо‘kilmalar hosil bо‘lgunga qadar

mahalliy jinslar qiyaliklarining

holati.

bunday qoplamali qatlamlar Qiyaliklar yuzalarida chegaraviy muvozanat holatida joylashadi va buzilgan tuzilishi bilan tavsiflanadi. Bunday sharoitlarda kо‘chkilarning yuzaga kelish sabablari quyidagilar bо‘lishi mumkin: qoplamali qatlamlari massivining yer yuzasi va yer osti suvlari bilan namlanishi; drenajlash yо‘li yopilib qolishi natijasida karyer bortidagi mahalliy jinslar yer osti suvlarining tirkagichlari; portlashlarning seysmik ta’siri.

Kontaktli kо‘chkilar massivlarning geologik tuzilishi bilan belgilanadigan, yaqqol ifodalangan yassi, siniq yoki pog‘onali sirpanish yuzalari bilan tavsiflanadi. Sirpanish yuzalari kо‘pincha kam quvvatli loyli qatlamlar, qatlamlanish tekisliklari, tektonik yemirilishlar, yirik yoriqlar va tog‘ jinslari massividagi boshqa bо‘shashish yuzalari bо‘ladi.

Kontaktli kо‘chkilarning yuzaga kelish sharoitlari qulashlar hosil bо‘lish sharoitlariga о‘xshash bо‘ladi, biroq ular susayish tekisliklari qiyaliklarining ancha kichik burchaklarida yuzaga keladi (kо‘p hollarda ushbu burchak 30° kamni tashkil etadi). Bunday kо‘chkilar hosil bо‘lishida suv hal qiluvchi ahamiyatga ega bо‘ladi. Yer osti yoki yer usti suvlari susaygan zonalarga tushib, tog‘ jinslarining sirpanuvchan blokiga dinamik ta’sir kо‘rsatadi, ularning susayish tekisliklaridagi mustahkamlik xususiyatlarini pasaytiradi va sirpanish yuzasi bо‘ylab ishqalanish koeffitsiyentini kesqin kamaytiradi. Mazkur turdagi kо‘chkilarning hosil bо‘lishiga seysmik va vibratsion ta’sir kuchlari shart-sharoit yaratib beradi.

Murakkab kontaktli kо‘chkiga misol tariqasida Ozarbayjon kon-boyitish kombinati Shimoliy-sharqiy karyerida hosil bо‘lgan kо‘chkini keltirib о‘tish mumkin. Deformatsiyalar chegaraviy konturga yetgunga qadar sharqiy bortla yuzaga kelgan va uchta ochiq gorizontni (1740, 1725 va1710 m) egallab olgan. Deformatsiyalar usoattkasidagi bortning balandligi 55 m, qiyalik burchagi esa 54°tashkil etdi.

Deformatsiyaning birinchi alomatlari 1740 mgorizontdagshi quduqlarning massaviy portlashidan sо‘ng paydo bо‘lgan, shundan sо‘ng esa karyer bortining loyihaviy konturi tashqarisida uzilish yoriqlari seriyalari paydo bо‘ldi. Yoriqlar karyer bortiga parallel joylashib olgan, ularning eng uzuni esa yuzada yarim aylana shakliga ega bо‘lgan va karyer bortining ustki qirg‘og‘idan 70 m joylashgan. Deformatsiyalangan usoattkaning uzunligi fronti bо‘ylab 110 m tashkil etgan.

Sharqiy bort keskin darzsimon, yura yoshidagi vulqonli-chо‘kindi tufoqumliklardan iborat. Darzlanish qiyaliklar tomoniga tegishincha 28°, 54° va 85° tush ish burchaklariga ega bо‘lgan karyer bortiga parallel bо‘lgan chо‘ziqliuch asosiy tizimi ajratiladi. Uch tizimning barsoati о‘nlab va yuzlab metrga chidamli tarqalishga ega bо‘ladi. Tog‘ jinslari massivini susaytiruvchi ikki muhim muhandis-geologik elementlardan biri – karyer bortiga perpendikulyar joylashgan tektonik yoriluvchan buzilishlar sanaladi, va bu uning deformatsiyalarining omillaridan biri hisoblanadi. OzKBK karyer botidagi deformatsiyalanadigan usoattkadagi muhandis-geologik sharoitlar va marksheyderlik kuzatuvlarning batafsil tadqiqotlari kuо‘chining tuzilishi, rivojlanish dinamikasi va sabablarini о‘rnatishga imkon bergan.

Kо‘chkining asosiy sirpanish tekisligi - 28°yiqilish burchakli yoriqning tekisligi. 100 tis. m³gacha hajmli kо‘chkining jismi bir biridan 54° va 85° yiqilish burchagiga ega bо‘lgan yoriqlar bо‘yicha tekisliklar bilan ajratilgan tog‘ jinslarining bir necha bloklaridan iborat. Kо‘chkining bortlari tektonik buzilishlar yuzalari bilan tutashadigan vertikal tekisliklar bilan chegaralangan. Bloklar yuza bо‘ylab turli tezliklarda siljiydi. Ustki qismda u 0,16...0,20 m, о‘rta qismda esa oyiga 0,24...0,30 m tashkil etgan. Qorlar eriydigan va yomg‘irlar yog‘adigan davrlarda siljish tezligi 20...30 % ortadi.

Kо‘chki mavjud bо‘lgan vaqt ichida (uch yil atrofida) u tо‘liq tozalanganiga qadar 10...15 m.ga siljigan va 1- 740, 1725gorizontlarini va qisman 1710 m gorizontlarni qoplab olgan. Gorizontlarni qoplab olish kо‘chki etagini 0,2X0,3X0,3 m. gacha о‘lchamda elementar tuzilish bloklariga maydalash natijasida sodir bо‘lgan.

Kо‘chki yoriqlar va tektonik buzilishlar tekisliklarini kon lahimlari bilan ostidan ochishi, portlashlarning seysmik ta’siri natijasida yuzaga keldi. Kо‘chkining rivojlanishiga sirpanish tekisliklari zonasiga suv kirib qolishi shart-sharoit yaratdi.