Deformatsiyalar guruhi, oqovalar, filtratsion teshiklar, chо‘kishlar va eroziY

1. Deformatsiyalarning tasniflanishi

Tog‘ jinslari massivlarining deformatsiyasi, tabiiy va texnogen omillar ta’siri ostida kon lahimlari konturi shaklining о‘zgarishiga olib keladigan murakkab muhandis-texnik hodisalarni namoyon etadi. Deformatsiyalarning namoyon bо‘lish shakllari va keskinligi tog‘ jinslari massivining geologik va gidrogeologik tuzilishiga, shuningdek unga texnogen ta’sir kо‘rsatish turiga bog‘liq.

Tog‘ jinslari massivlari deformatsiyalari quyidagi asosiy turlarga ajratiladi: sochilmalar, qulamalar, kо‘chkilar, hamda mexaniqaviy va kimyoviy suffoziyalarni о‘z ichiga oluvchi filtratsion deformatsiyalar guruhi, oqovalar, filtratsion teshiklar, chо‘kishlar va eroziY.

Deformatsiyalarning yuqorida qayd etib о‘tilgan turlari о‘rtasida har doim ham aniq chegara о‘tkazib bо‘lmaydi. Masalan, sochilmalar va qulamalar tog‘ jinslari kо‘chuvchan massalarining nisbiy kattaligi bilan, qulamalar va kо‘chkilar esa – sirpanish yuzasi qiyaligiga bog‘liq bо‘lgan kо‘chish tezligi bilan farq qiladi. Karyerlarda kо‘chkilarga aylanuvchi qulamalar, va aksincha – qulamalarga aylanuvchi kо‘chkilar paydo bо‘lishi kuzatiladi. Kо‘chkilar va oqovalar о‘rtasida aniq chegara mavjud emas. Loyli jinslarning namligi ortganda, kо‘chklar oqovalarga aylanishi mumkin. CHо‘kishni kо‘chkidan har doim ham ajratib bо‘lmaydi, chunki vaqt о‘tishi bilan chо‘kin natijasida sirpanish tekisligi paydo bо‘lishi va jarayon kо‘chki yoki qulama bilan yakunlanishi mumkin.

2. Tо‘kilmalar va о‘pirilmalar

Tо‘kilmalar— bu qiyaliklarda va ularning asoslari oldida tog‘ jinslarininnnng buzilishlari mahsulotlari tо‘Rejaadigan joy. Ular karyerlarda qiyaliklar deformatsiyalarining eng kо‘p tarqalgan turidir va tog‘ jinslarining barcha tiplari: qiyalik, bog‘lanmas alohida donachali va yumshoq bog‘lanuvchan tiplari uchun xosdir. Buzilma mahsulotlar, qо‘shiluvchan tо‘kilmalar tog‘ jinslarini shamollatish uchun siniq material bilan namoyon etilgan. Alohida bо‘laklarning о‘lchamlari va shakllari turlicha bо‘lishi mumkin, chunki ular jinsning tipiga, uning tarkibiga, namligiga va darzlanishiga bog‘liq.

CHо‘zilish shakli bо‘yicha tо‘kilmalar kontrforsli va osilma turlarga ajratiladi. Kontrfors tо‘kilmalar qiyalik asosida hosil bо‘ladi, yukori darajadagi turg‘unligi bilan ajralib turadi, chunki pog‘onaning gorizontal yuzasida ovuch qismiga ega bо‘ladi.Osilma tо‘kilmalar esa qiyalikda, bukilgan profilli usoattkalar zonasida hosil bо‘ladi, ular asosi maydonining qiyaligi natijasida, ularning turg‘unligi pastroq. Ikkala holatda ham tо‘kilmalar umumiy turg‘anligining buzilishi ularning massivning buzilmagan jisnlari tekisligi bо‘yicha siljishi bilan bog‘langan va kо‘plab omillarga bog‘liq. Ushbu omillarning asosiylari: tо‘kilmadagi materialning taxlanish zichligi, seysmik kuchlarning, vaqtinchalik yuzaki suv oqimlarining ta’siri va h.k..

Tо‘kilmalarning о‘zining turg‘unligi, ulanma bо‘lmaganda (sr^O, s = 0) ichki ishqalanish kuchlari bilan aniqlanadi. Tо‘kilmalarning yuzasi, odatda yassi bо‘ladi va ichki ishqalanish burchagiga teng qilib qabо‘l qilinadigan tabiiy qiyalik burchagiga mos keladi, ya’ni tо‘kilmalar chegaraviy muvozanat holatida bо‘ladi, turg‘unlik darajasi esa zahira koeffitsiyenti bо‘yicha aniqlanishi mumkin p = =1% fD§ a,bunda a — tо‘kilma qiyaligining burchagi, f — uning siniq materialining ichki ishqalanish burchagi.

Turli tipdagi jinslardan iborat bо‘lgan qiyaliklarda tо‘kilmalarning yuzaga kelish sabablari va rivojlinishining keskinligi bir xil emas va bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi.

Tо‘kilmalar kо‘proq sust qum-loyli jinslarda hosil bо‘ladi. Ushbu jinslar keskin tarzda haroratlar tebranishlari, muzlash va erish sikllari, shamol va suv eroziyasi, namlanish va qurib qolish, portlashlar va ishlab turgan jihozlar vibratsiyasining seysmik ta’siri ostida keskin yemiriladi. Kо‘rsatib о‘tilgan jinslar uchun, mustahkamligining pasayishi bilan mineralogik tarkibining о‘zgarishidan iborat bо‘lgan agressiv yer osti va yer yuzasi suvlari va gazlarining ta’siri ostida kimyoviy shamollatish ahamiyatga ega. Qiyalikning ustki qismida jinslarning shamollatish tezligi odatda yuqori bо‘ladi, chunki shamollatish agentlarining faoliyati uchun qulay sharoitlar kо‘proq ikki yalang‘ochlangan tekisliklar bо‘yicha paydo qilinadi: qiyalik tomondan va gorizontal berma tomonidan. Shu sababli qiyalik balandlik bо‘yicha notekis tо‘kiladi, va orqaga dastlabki profilga nisbatan noparallel tarzda qaytadi, va bu uning ustki qismida bо‘rtib turadigan pog‘ona profilining paydo bо‘lishiga olib keladi. Sust qum-loyli jinslarda qiyaliklarning uzoq muddat (25 yil) turishi, uning burchagining dastlabki kattaligiga qaramay, ularning tо‘kilma tabiiy qiyaligi burchagi ostida yotishiga olib keladi.

Jinslarning tо‘kilishi, qiyalik ustki pog‘onaining yemiirilishi hisobiga ham, yuqorida turgan qiyalik jinslarining tо‘kilishidan tо‘kilmaning tо‘Rejaishi natijasida ham bermalar kengligining kamayishiga olib keladi. Yakuniy natijada, karyer bortining umumiy burchagi tо‘kilmalar siniq materiali tabiiy qiyaligi burchagi katta bо‘lsa, unda barcha bermalar tо‘kilgan bо‘ladi, karyerning borti esa bir qiyalik bilan namoyon bо‘ladi.

Qiyalik jinslarida tо‘kilmalarning hosil bо‘lish jadalligi sust qum-loylilarga qaraganda ancha past. Sо‘nggisida tо‘kilmalar hosil bо‘lish tezligi asosan darzlilik darajasiga bog‘liq va karyerning chegaraviy konturida tirgaklar nishablash usuli bilan aniqlanadi. Zamonaviy nishablash usullari qiyaliklar yuzasini darzlarsiz olish imkonini beradi, bu esa tо‘kilmalar hosil bо‘lishini minimumga olib keladi.

Don xromit kon boshqarmasi karyerlarida tо‘kilmalar tadqiqotlari bо‘yicha qiziqarli ma’lumotlar profil liniyalari bо‘yicha ? ^Uo^S₀^To^UPD^X- 500 tо‘kilmalarning rivojlanishini kuzatgan I. I. Popov va R. P Okatov tomonidan olingan.

Ularning tabiiy qiyalik burchagi I™ ‘ atrofida о‘zgargan. 10 m balandlikdagi alohida qiyaliklar 8 SH qо‘yilgan, eni Z..D5 m ehtiyotkorlik bermalari esa tо‘kilmalar bilan yopilib qolgan. Ba’zi usoattkalarda ikki – tо‘rt pog‘onaga umumiy qiyaliklar hosil bо‘lgan. Uzoq xizmat kо‘rsatish muddatiga ega bо‘lgan, sust shamollatilgan qiyalik jinslari (serpentinitlar va serpentinitlangan dunitlar bilan)ustki pog‘onalar, kam о‘zgartirilgan dunitlardan iborat bо‘lgan pastki pog‘onalarga qaraganda tо‘kilishga kо‘proq moyilroq bо‘ladi.

I. I. Popov vaR.P.Okatovning tadqiqotlari asosida xavfsizlik bermalarining ishlab ketishining va qiyaliklar turish vaqtidan tо‘kilmalar hosil bо‘lish jarayonida ularning tо‘kilishining bog‘liqligi belgilangan. Ushbu bog‘liqlik pog‘onalardagi berma xavfsizligi kattaligini aniqlash uchun asos sifatida xizmat qiladi (9.1-rasm). Kon ishlarini loyihalashtirish va kondan foydalanish jarayonida mazkur omilning oxirigacha hisobga olinmasligi sezalarli zararga va hatto korxonaning vaqtincha tо‘xtab qolishiga olib keladi, chunki aynan shu narsa Don kon boshqrmasi karyerlaridan birida sodir bо‘lib о‘tgan.

О‘pirilmalar— alohida bloklar va tog‘ jinslari massalarining, kо‘pincha ularning yumalashi, ag‘darilishi va parsalanishi bilan kuzatiladigan sirpanishning tik yuzasi bо‘yicha uzilishi va tez siljishi. О‘pirilmalar – tog‘ jinslari massivining eng xavfli deformatsiyasi, chunki ularning о‘pirilgan massasi yuqori kinetik energiyaga ega bо‘ladi.

Tog‘ jinslarining bevosita о‘pirilishi qisqa vaqt oralig‘ida – bir necha soniyadan to bir necha daqiqagacha sodir bо‘ladi. Bundan oldin esa, ancha uzoq vaqtli bosqichga ega bо‘lgan (bir necha kundan bir necha oygacha) yashirib bо‘lmaydigan mikrosiljishlar bо‘ladi.

О‘pirilishlarni shakllantirish mexanizmi E. L. Galustyan tomonidan tavsirfangan.

Noturg‘un massiv о‘pirilishdan avvalgi lahzada kinetik energiyaga aylanuvchi ma’lum potensial energiyaga ega bо‘ladi.