Deformatsiyalar guruhi, oqovalar, filtratsion teshiklar, chо‘kishlar va eroziY

Izotrop massivlar kо‘chkilariularning yuzasi biror-bir zona, tog‘ jinslari massividagi susayish tekisliklari bilan bog‘lanmaganligi bilan farq qiladi, va odatda ularning fiziko-mexaniqaviy xususiyatlari bilan bog‘liq bо‘lgan botiq, yumaloq silindrli shaklga ega bо‘ladi. Bunday kо‘chkilar Bunday kо‘chkilar asosan, bir xil noqatlamsimon yumshoq bog‘lanishli jinslardan (lvoylar, qumoq tuproq, qumloq tuproq) yoki zaif yarimqoyali jinslardan (alevrolitlar, argillitlar, mergellar va h.k.) tashkil topgan bir pog‘ona doirasida rivojlanadi

Bunday geologik sharoitlarda kо‘chkining yuzaga kelishiga asosiy sabab – vaqt о‘tishi bilan tog‘ jinslarining о‘zining mustahkamlik xususiyatlarining pasayishi sharoitlarida yoki turli kuchlar ta’siri ostida massivni tashkil etuvchi jinslar mustahkamligining buzilishi. Massivga shu kabi ta’sirlar, uning yuzalari qatlamida qirqim yoki bо‘lakning paydo bо‘lishiga olib keladi, buning natijasida esa kо‘chkining bir yoki bir necha sirpanish yuzalari shakllanadi.

Qiyalikdagi keskin tarzdagi keskin holat quyidagi kuchlar ta’siri ostida yaratiladi: tog‘ jinslari qatlamining о‘z massasi qiyaliklardagi inshootlar va uskunalar, uning ustki maydonining qо‘shimcha massasi; yer osti suvlarining gidrostatik va gidrodinamik bosimi; texnologik portlashlarning seysmik kuchlari; texnologik transport va uskunalarning ishlari natijasida.

Kо‘chkilar yuzaga kelishi uchun sharoitlar qо‘shimcha tashqi kuchlar ta’siri ostida va ularsiz yaratilishi mumkin, barcha holatlarda amalda bо‘ladigan tog‘ jinslari qatlami о‘z massasining ta’siridan tashqari. Ushbu sharoitlar suv ta’siri ostida tog‘ jinslarining mustahkamligini yо‘qotishdan iborat (4-§ 1-bobga qarang).

Siklik kshchkilarqiyaliklardagi loyli jinslarning ivishi va ularning bо‘ritish natijasida yuzaga keladi (2.4-rasm). Kо‘chkining bir sikli bilan tutib olingan jinslar blokining eni bir necha о‘nlab sanitmetrdan to 5...8 m.gacha о‘zgaradi va qiyalikning geometrik parametrlari va loyli jinslarning fizika-kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq. Bunday kо‘chkilarni shakllantirish mexanizmi G. L. Fisenko tomonidan tasvirlangan va quyidiga tо‘rt bosqichni о‘z ichiga oladi: kon ishlari natijasida pog‘ona ochilgandan sо‘ng, qiyalikning yuzasiga tutashib turadigan massiv, yuqorida yotadigan tog‘ jinslari kuchlari olinishi ta’siri ostida zichlaniyu bо‘rttirilishi yoki yer usti va yer osti suvlari bilan ivitilishi lozim; jinslarning mustahkamligi pasayib borishi bilan, plastik deformatsiyalar rivojlana boshlaydi, pog‘onaning ustki maydonida darzlar yuzaga keladi va kо‘chirib tashlangan blokning sekin-asta tushishi kuzatiladi; darzlar bо‘ylab sekin-asta suvning shimilishi, tog‘ jinsi blokining harakatlanishi tezlashadi va uning tо‘liq kо‘chishi sodir bо‘ladi; jinsning kо‘chib tushgan va yemirilgan bloki suv bilan tо‘yinishda va joriy konsistensiyadagi tuproqli pastaga aylanishda davom etadi, kо‘chki esa oqovaga о‘tishi mumkin.

Birinchi blok sirpanib ketganidan sо‘ng kо‘chkining yangi siklini shakllantirish uchun о‘xshash sharoitlar yuzaga keladi. Izotrop jinslarning eng faol sikliy kо‘chkilari mо‘l va davomli yomg‘irlardan sо‘ng, hamda pog‘onada doimiy harakatlanuvchan suv oqimlari mavjud bо‘lganda yuzaga keladi. Bunday kо‘chkilarning rivoljlanish jadalligi baland, pog‘ona balandligi 10...15m bо‘lganda kо‘chki chо‘qqisining harakatlanish tezligi yiliga 10...40 m yetishi mumkin.

Qoplama kо‘chkilarkо‘chkili jins qoplamali hosilalardan shakllanishi bilan, sirpanish yuzasi esa – mahalliy jinslar sanaladi. Ochiq kon ishlari sharoitlarida ikki tipdagi qoplamali kо‘chkilar uchrab turadi: 1) karyer bilan kesishgan, tabiiy qiyaliklardagi qoplamali tuzilmalar; 2) karyerlar bortlarida va qiyaliklardagi ikkilamchi qoplamali tо‘Rejamalar. Birinchi turdagi qoplamali kо‘chkilar uchun quyidagi tabiiy vaziyat xususiyatlari xosdir: qoplamali kо‘chkilar mahalliy jinslarning qiyalik yuzalarida yotadi; qoplamali kо‘chkilarning quvvati sezilarli kattaliklarga yetishishi mumkin va mahaliy jinslar yuzasining relyefini aks ettiradi; qoplamali qatlamlar zxining hosil bо‘ladigan joyida yotadi va buzilmagan tuzilishga ega bо‘ladi; qoplamali chо‘kindilardagi va tо‘shama mahalliy jinslardagi yer osti suvlari turg‘unlashtirilgan buzilmagan tabiiy rejimga ega bо‘ladi.

Bunday sharoitlarda tashqi ta’sir kuchlari bо‘lmaganda qoplamali kо‘chkilar turg‘un bо‘ladi. Qiyalikning turg‘unligi uni ostidan karyer bilan ochganda buziladi (9.3-rasm); qiyalikka qо‘shimcha kuchlanishlar (masalan, bо‘sh jinslar ag‘darmalarining tо‘kilishi natijasida); portlashlardan, shuningdek qiyalikda yer ishlari olib borilishi natijasida seysmik kuchlanishlarning ta’siri. Yuqorida qayd etib о‘tilgapn omillarning ta’sir kо‘rsatish darajasi turlicha. U kо‘pincha qiyalikning tikkaligiga va mahalliy jinslarning yuzalariga, qoplamali kо‘chkilarning fizika-mexaniqaviy xususiyatlariga bog‘liq bо‘ladi.

Ikkinchi tipdagi qoplamali kо‘chkilar tо‘kilish jarayoni natijasida hosil bо‘ladigan karyer qiyaliklarida yuzaga keladi (9.4-rasm)

9.3-rasm. Kon qazilmasi bilan

Ostidan ochilgan qoplamali

Qatlamlar kо‘chkisi:

1 — qiyalikning kо‘chkidan keyingi holati;