«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

m x 1000 m 2000
q_nt = ^{­­­­­­­­­­­­­­­­­________________} = ^{_______________} = ^{___________________}= 2,31 l/s.ga
t x 86400 t x 86,4 10 x 86,4
Bu yerda:
1000 – m³/ga hisobidagi sho’r yuvish me’yorini l/ga aylantirish uchun ko’paytiruvchi;
86400 – 1 kundagi sekundlar soni.
22-jadval
Brigadalar sug’orish kanallari va xo’jalik bo’yicha sho’ri yuviladigan maydonlarga suv taqsimlash rejasi

Sug’orish tarmog’i	Kanalning F.I.K.	Brigada soni	Suv taqsimlash miqdori, l/s brigadalar uchun – Qnet kanallar uchun Qbr
			1-10 XI	11-20 XI	21-30 XI	1-10 XII
Sug’oriladigan yerlar
R-1	0,81	1	-	53,1	50,8	-
R-1	0,81	2	-	62,4	57,8	-
R-1	0,81	5	-	53,1	-	-
Qnetto Qbrutto			-	168,6	108,6	-
			-	208,1	134,1	-
R -2	0,85	5	41,6	-	-	-
R-2	0,85	6	64,7	62,4	-	-
R-2	0,85	7	41,6	39,3	-	-
O’zlashtirilgan yerlar
R-3	0,77	8	87,8	87,8	87,8	87,8
Qnetto Qbrutto			87,8	87,8	87,8	87,8
			114,0	114,0	114,0	114,0
Xo’jalik bo’yicha jami:
Qnetto Qbrutto			235,7	358,1	196,4	87,8
			228,0	441,7	298,1	114,0

Agar, suv isrofgarchiligi 19 % bo’lsa, kanalning foydali ish koeffisenti (F.I.K) n = 0,81 ga teng bo’ladi.
Suv isrofgarchiligi hisobga olingan holda sug’orish gidromoduli (Q_br) quyidagicha aniqlanadi:
q_nt2,31
Q_br = ^__________ = ^{_______________} = 2,85 l/s.ga
n 0,81
Sho’r yuviladigan maydon 20 sug’. ga bo’lsa, uni yuvish uchun sekundiga talab qilinayotgan suv miqdori quyidagiga teng:
Q_brutto = 2,85 x 20 = 57 l/s
Masalan, 1-brigada noyabrning 2-dekadasida 23 sug’.ga maydon yuvilishi lozim bo’lsa, R-1 kanal orqali shu brigadaga mazkur dekada davomida har sekunda 53,1 litrdan (2,31*23) suv berib turish lozim.
Sho’r yuvishda sho’r yuvishdan unumli foydalanish uchun har bir brigadaga kamida 40-50 l/ssuv berib turish lozim.
Xo’jalik bo’yicha sho’r yuvishga talab qilinayotgan umumiy suv miqdori m³ hisobida quyidagicha aniqlanadi:
Q_netto = Scug’.ga* m = 380*2000 = 760000 m³,


Q_brutto = S₁ * m + S₂ * m + S₃ * m = 120*2000 + 108*2000 +152*2000 = 945218 m³
η_r-1 η_r-2 η_r-30,81 0,85 0,77
bu yerda S₁ , S₂ va S₃ -1, 2 va 3 kanallarning foydali ish koeffisentlari.
Topshiriq: 23-jadval malumotlariga ko’ra sho’r yuvish ishlarini rejalashtiring.

23-jadval

Sho’r yuvish ishlarini rejalashtirishga oid malumotlar

Sug’orish tarmog’i	Kanal- ning F.I.K.	Bri- gada soni	Sho’rlangan maydonlar hajmi, ga				Sho’r yuvish- ning o’rtacha meyori, m^3/ga
			Kuchsiz sho’rlan- gan (1marta yuviladi)	O’rtacha sho’rlan- gan (2marta yuviladi)	Kuchli sho’rlan- gan (3marta yuviladi)	Sho’rhok (6marta yuviladi)
1-masala
R-1	0,79	1	56	27	18	-		1800
R-2	0,82	3	19	21	9	-		1800
R-3	0,75	4	34	26	13	-		1800
2-masala
R-2	0,83	2	36	24	15	-		2000
R-3	0,76	3	41	27	15	-		2000
3-masala
R-1	0,82	1	32	16	5	-		2000
R-2	0,89	2	28	18	8	-		2000
R-3	0,85	3	-	-	26	16		2000

22 Modul: Doimiy chuqur zovurlar orasidagi masofani zovur oqim moduliga va tuproqning suv o’tkazish koeffsiyentiga ko’ra aniqlash.
Doimiy chuqurzovurlar orasidagi masofani zovur oqim moduliga va tuproqning suv o’tkazish koeffsiyentiga ko’ra aniqlashni o’rganish.
Tuproqning melorativ holatini tubdan yaxshilash maqsadida zovurlardan foydalaniladi. Yomon oqadigan yoki oqmaydigan sho’r sizot suvlari bo’lgan va tuprog’i sho’rlanib turadigan yerlarda zovurlardan foydalanishning ahamiyati katta. Zovur tizimi deganda tuproqning suv va tuz rejimini o’simlik uchun tubdan yaxshilash maqsadida tuproq ostidan sizot suvlarini chiqarib tashlash jarayonini tushunish kerak. Sug’oriladigan mintaqalarda asosan quyidagi zovurlar mavjud:
a) ochiq gorizontal; b) yopiq gorizontal; v) vertikal zovurlar
Ochiq gorizontal zovurlardan tuproq grunt suvlari gorizontal yo’nalishda chiqarib yuboriladi.
Yopiq gorizontal zovurlardan esa tuproq-grunt suvlari maxsus yotqizilgan quvurlar orqali chiqarib yuboriladi.
Vertikal zovurlardan esa suv maxsus nasoslar orqali tortib olinadi. Zovurlar orqali sizot suvlarini sug’oriladigan yerlardan sun’iy usulda chiqarib tashlash qadimdan qo’llanib kelingan.
Zovurlarning asosiy vazifasi tubdan yaxshilanayotgan tuproqlardagi tuzlarni, sizot suvlari bilan birgalikda, xududdan tashqariga chiqarib yuborishdan iboratdir. Hozirgi kunda sho’rlangan yerlarda gorizontal zovurlar keng qo’llanilmoqda.
Zovurlar samaradorligi, ularning chuqurligi va ular orasidagi masofani to’g’ri tanlashga bog’liq bo’ladi. Gorizontal zovurlar orasidagi masofa tuproqning mexanik tarkibiga va uning filtrasiya xususiyatiga, shuningdek zovurlar chuqurligiga va suv o’tkazmaydigan qatlam chuqurligiga bog’liq bo’ladi.
Zovurlar orasidagi masofani belgilashda zovur oqimi moduli qiymati-vaqt birligida bir gektar maydondan yig’iladigan suv oqimi (l/s.ga) hisobga olinadi. Zovur oqimi modulining yillik o’rtacha miqdori og’ir tuproqlarda 0,15, o’rtacha tuproqlarda – 0,20 va yengil tuproqlarda 0,25 l/s ga ni tashkil etadi. Sho’r yuvish davrida esa 0,50-0,85 l/gektarga ortadi. Sho’rlangan yerlarda zovurlar chuqurligi 2-3m bo’lganda, ular orasidagi masofa juda og’ir tuproqlarda 100-150m, og’ir tuproqlarda 150-200, o’rtacha tuproqlarda 200-250m, yengil tuproqlarda 300-400 m qilib belgilanadi.
16-jadval
Chuqur zovurlar orasidagi masofalarni aniqlashga doir ma’lumotlar

№	Zovurlash- tiriladigan maydon,ga	Zovur oqimining umumiy miqdori,m^3	Tuproqning filtrasiya koeffisi yenti, m/sek	Suv to’sar qatlamning joylashishi	Zovur oqimi ning moduli, l/s.ga	Zovurlar orasidagi masofa,m
1	12	83256	2,4	Chuqur
2	20	56460	0,6	Yaqin
3	15	70250	1,2	Chuqur
4	18	96380	1,5	Chuqur
5	22	110230	1,6	Yaqin
6	18	66460	0,8	Yaqin
7	26	84340	2,8	Chuqur

Masalan. Quyidagi keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, zovurlar orasidagi masofani aniqlang. Bunda, chuqurligi 2,5-3,0 m zovurlashtirilayotgan maydon 14 ga, bir yil ichida uchastkadan chiqarib tashlash lozim suv (zovur oqimi) 70664 m³, tuproqning filtrasiya koeffisenti-0,9 m/sut, suv to’sar (o’tkazmaydigan) qatlam chuqurda joylashgan.

Yechish: Sho’rlanishga moyil yerlarda zovurlar orasidagi masofani T.N.Priobrajenskiy taklif etgan quyidagi ifoda asosida taxminan hisoblash mumkin.
L = A √ K
Bu yerda: L- zovurlar orasidagi masofa, m
A- zovur oqimining berilgan o’lchami filtrasiya koeffisiyenti va suv to’sar qatlamning chuqurligiga bog’liq bo’lgan ko’paytiruvchi.
K- tuproqning filtrasiya koeffisiyenti, m/sut.
17-jadval
Suv to’sar qatlamning turlicha chuqurlikda joylashuviga ko’ra ko’paytuvchi A ning qiymatlari

Suv to’sar qatlam	Zovur oqimining moduli l/s.ga.
	0,20-0,25	0,10-0,20	0,075-0,10
Chuqur	180	240	300
Yaqin	90	120	150

Uchastkadan tashlanishi lozim bo’lgan umumiy suv miqdori (70664 m3 yoki 70664000 l) va zovurlashtiriladigan uchastkaning maydoniga (14 ga) asoslanib, zovur oqimi modulini kerak bo’lgan qiymatini (l/s.ga) aniqlash mumkin. Zovur oqimining davom etish muddati 1 yil (365 kun) va bir kundagi sekundlar soni 86400 ekanligi sababli:

q= _1000∑W____ = ____∑W ____