«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

P=100 x h x d x λ _max
Bu yerda
h –hisobiy qatlam qalinligi, m,
d – tuproqning hajm massasi, m/ m³
β - tuproq namligi, tuproq massasiga nisbatan, %.


Topshiriq: Jadvalda keltirilgan malumotlarga asoslanib, har xil sharoitlar uchun sho’r yuvishning umumiy meyorini hisoblang.

14-jadval

Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho’r yuvishning umumiy me’yorini
hisoblash uchun ma’lumotlar

Ko’rsatgichlar	Masalalar
	1	2	3	4	5
Hisobiy qatlam (h), m	1,0	1,2	0,9	1,5	2,0
Tuproqning hajmiy massasi (d), T/ m^3	1,4	1,35	1,30	1,34	1,28
Tuproq dala nam sig’imi (λ max) %	26,6	23,0	21,0	22,0	21,0
Tuproqning sho’r yuvishdan oldingi namligi (β) %	22,0	21,0	18,0	19,0	18,5
Tuproqning sho’r yuvishdan oldingi xlor miqdori (Z) %	0,03	0,15	0,20	0,25	0,20
Sho’r yuvishdan keyin tuproqda qoldirilishi mumkin bo’lgan xlor miqdori (Z1) %	0,01	0,01	0,01	0,02	0,02
Suvning sho’r yuvish qobilyatini ko’rsatuvchi koeffisiyent (K) kg/ m^3	2,7	5,6	3,7	3,5	2,8
Yog’in miqdori (R), mm	110	160	70	120	150
Suvning bug’lanishga isrof bo’lishi (n) m^3/ga	260	300	160	250	300

Masalalarning natijalari bo’yicha suvning sho’r yuvish qobiliyatini va sho’rsizlanish darajasini oshirish maqsadida qo’llaliniladigan agrotexnik tadbirlarni belgilang.
2. Zovurlantirilmagan sharoit uchun sho’r yuvish me’yori sizot suvlari sathini kritik chuqurlikdan balandga ko’tarilishga imkon bermaydigan miqdorda belgilanadi. Tuproqqa bahorgi ishlov berishni o’z vaqtida sifatli qilib o’tkazishga imkon beruvchi bu chuqurlik og’ir tuproqlar uchun 1,0-1,1 m, donador lyossimon qumoq, yengil qumoq tuproqning 1,2-1,3 mga teng.
Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho’r yuvishning umumiy me’yori I.F.Muzichik formulasi bilan aniqlanadi:


H-H₁
M=(P-m)+ ______^{­­­­­­­­­­­­­­­} x 10000
V
Bu yerda:
M-sho’r yuvishning umumiy me’yori, m³/ga
P-tuproqning maksimal dala nam sig’imiga to’g’ri keladigan suv hajmi, m³/ga
m-sho’r yuvishdan oldin tuproqning mavjud suv zahirasi, m³/ga
N-sho’r yuvishdan oldingi sizot suvlar chuqurligi,m
N₁-sho’r yuvish jarayonida sizot suvlarning ko’tarilishiga ruxsat etiladigan chuqurligi, m
V-sizot suvlar ko’tarilgan balandlikni shu ko’tarilishga olib keluvchi suv qalinligiga bo’lgan nisbati.
N-N₁
^_________ - sizot suvlarni yo’l quyiladigan darajagacha ko’tarilishini
V ta’minlovchi suv qalinligi, m.
N-N₁
^_________ x 10000 – tuzlarni yuvib chiqarish me’yori, m³/ga.
V
«V» -ning qiymati mexanik tarkibi yengil tuproqlar uchun 6,5-7,0, o’rtacha mexanik tarkibli tuproqlar uchun 8 va og’ir tuproqlar uchun 8-10 ga teng.

15-jadvalda keltirilgan malumotlarga asoslanib, zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho’r yuvishning umumiy meyorini hisoblang.

15-jadval
Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho’r yuvish me’yorini hisoblash uchun ma’lumotlar

Ko’rsatgichlar	Masalalar
	1	2	3	4	5
Hisobiy qatlam (h), m	0,8	1,2	0,9	1,8	1,5
Tuproqning hajmiy massasi (d), T/ m^3	1,42	1,34	1,38	1,30	1,40
Tuproq dala nam sig’imi (λ max), %	24,2	28,4	23,5	22,0	25,0
Tuproqning sho’r yuvishdan oldingi namligi (β), %	17,2	16,4	14,6	15,0	18,0
Sho’r yuvishdan oldingi sizot suvlar chuqurligi (N),m	1,90	2,30	2,15	2,00	2,10
Sho’r yuvishdan so’ng sizot suvlarini ko’tarilishiga ruxsat etilagan chuqurlik (N1),m	1,10	1,40	1,25	1,30	1,40
«V» kattalikning miqdori	9	7	8	9	8

21 Modul: Sho’r yuvish rejasini tuzish.
Xo’jalikda mehnat resurslaridan to’g’ri foydalanish hamda tuproqlar sho’rini sifatli qilib yuvishni taminlash maqsadida sho’r yuvish rejasini o’rganish ishning maqsadidir.
Sho’r yuvish ishlarini rejalashtirish uchun, birinchi navbatda har yili kuzda xo’jalik xududida maxsus tekshirish ishlari o’tkazilib, bunda sho’rlangan maydonlarning hajmi sho’rlanganlik darajasiga ko’ra aniqlanadi. Sho’r yuvish samaradorligiga sizot suvlarining joylashish chuqurligi va minerallashganlik darajasi katta ta’sir etishi sababli, ularning tavsifi berilishi kerak. Tuproqning tuzlari va mexarik tarkiblarini hisobga olgan holda sho’r yuvish soni va me’yorlari belgilanadi.
19-jadval
Sho’rlangan maydonlarning hajmi, sho’r yuvish soni va me’yorlari

Tuproqlar	Maydoni, ga	Sho’r yuvish- ning umumiy me’yori, m^3/ga	Sho’r yuvish soni	Sho’r yuvish- ning o’rtacha me’yori,/ga
Sug’oriladigan yerlar
Kuchsiz sho’rlangan	82	2000	1	2000
O’rtacha sho’rlangan	46	4000	2	2000
Kuchli sho’rlangan	18	6000	3	2000
O’zlashtirilgan yerlar
O’rtacha sho’rlangan	24	8000	4	2000
Sho’rxok	8	14000	7	2000

Keyingi navbatda brigadalar bo’yicha sho’rlangan tuproqlar maydoni ko’rsatilib, ularning hajmi sug’oriladigan – gektar hisobida aniqlanadi (24-jadval).
Sho’ri yuviladigan maydon hajmini sug’oriladigan gektar hisobida aniqlash uchun, uni sho’r yuvish soniga ko’paytirish zarur. Masalan: 1 brigadada hammasi bo’lib 28 ga sho’rlangan yer bo’lib, uning 15 gektari kuchsiz sho’rlangan, 9 gektari o’rtacha va 4 gektari kuchli sho’rlangan bo’lsin. Ularni tegishli ravishda sho’r yuviladigan maydonlar hajmini sug’oriladigan gektar hisobida aniqlaymiz. 15x1+9x2+4x3=45 sug’-ga. Shu usulda boshqa brigadalar bo’yicha ham hisoblashlar o’tkazilib jamlash yo’li bilan xo’jalikdagi sho’ri yuviladigan maydonlar hajmi sug’oriladigan gektarlarda aniqlanadi.
So’ng esa sho’ri yuviladigan maydonlar dekadalar bo’yicha taqsimlanib chiqiladi. Sho’r yuvishni eng qulay o’tkazish mudatti bu kuz va erta qish oylaridir (oktyabr, noyabr, dekabr).
Sho’ri yuviladigan maydonlar sharoitiga ko’ra har kuni har bir sug’oriladigan gektarga 1-2 tadan suvchi ajratiladi. Sho’r yuvish rejasida yuviladigan maydonlarga qaysi sug’orish tarmog’idan suv berilishi ham ko’rsatiladi. Kanallardan suvni deyarli bir hil miqdorga yetkazib turish uchun brigadalar va xo’jalik bo’yicha sho’ri yuviladigan maydonlar hajmi dekadalar bo’yicha iloji boricha teng taqsimlanishi kerak.
20-jadval
Brigadalar va xo’jalik bo’yicha sho’ri yuviladigan maydonlar hajmi (sug’oriladigan – gektar hisobida)

Br. Soni	Sho’r yuviladi- gan may don, ga	Shu jumladan					Sug’oriladigan-gektar hisobiga yuviladi- gan maydon
		1 marta yuviladi- gan (kuchsiz sho’rlan- gan)	2 marta yuvila- digan (o’rtacha sho’rlan- gan)	3 marta yuvila- digan (kuchli sho’rlan- gan)	4 marta yuvila- digan (kuchli sho’rlan- gan)	7marta yuvila- digan (sho’r- hok)
Sug’oriladigan yerlar
1	28	15x1	9x2	4x3	-	-		45
2	32	17x1	10x2	5x3	-	-		52
3	27	16x1	8x2	3x3	-	-		41
6	36	21x1	11x2	4x3	-	-		55
7	23	13x1	8x2	2x3	-	-		35
O’zlashtirilgan yerlar
8	32	-	-	-	24x4	8x7		152
	178	82x1	46x2	18x3	24x4	8x7		380

Sho’r yuvishni sho’rxok, kuchli sho’rlangan yerlardan boshlash maqsadga muvofikdir. Umuman olganda, sho’r yuvish rejasi ushbu jadvalda ko’rsatilgandek ifoda etiladi.
21-jadval
Xo’jalik sho’r yuvish rejasi

Sug’orish tarmog’i	Brigada soni	Sho’r yuvila- digan maydon sug’-ga	Sug’oriladigan - gektar hisobida yuvish kerak
			1-10 XI	11-20 XI	21-30 XI	1-10 XII
Sug’oriladigan yerlar
R-1	1	45	-	23	22	-
R-1	2	52	-	27	25	-
R-1	3	23	-	23	-	-
Jami:		120	-	73	47	-
R-2	5	18	18	-	-	-
R-2	6	55	28	27	-	-
R-2	7	35	18	17	-	-
Jami:		108	64	44	-	-
O’zlashtirilgan yerlar
R-3	8	152	38	38	38	38
Hammasi bo’lib:		380	102	155	85	38

Sho’r yuvish ishlari rejalashtirilgandan so’ng brigadalar va xo’jalik bo’yicha sho’ri yuviladigan maydonlarga kanallardan suv taqsimlash rejasi tuziladi (26-jadval).
Buning uchun sug’orish gidromoduli (q_nt) aniqlanadi. Sug’orish gidromoduli 1 ga maydonga 1 sekundda beriladigan litr hisobidagi suv miqdoridir. Agar sho’r yuvish me’yori (m) 2000 m³/ga va davomiyligi (t) 10 kun bo’lsa, sug’orish gidromoduli quyidagiga teng: