Delphi ning grаfik imkоniyatlаri

II. Grаfik оb’еktlаrgа mаtn kiritish rеjimi.
2.1. Elеmеntаr grаfik оb’еktlаr hоsil qilish
Komponentlar to'plami sizga formalar dizaynerga o'tish va dasturning sababi ishtirok etish obyektlarni tanlash uchun xizmat qiladi. Komponentlar to'plamidan foydalanish uchun oldindan kerak ob'ekt o'ztaga sichkonchani bosing va faqatgina formalar dizaynerga tushib ketish bilan shug'ullangan ob'ektga qo'shilishingiz mumkin.
Tarkibiy qismlar.
Tarkibiy qismlar to'plamida ob'yektlar guruhi buyicha alohida safifalarga jalb qilingan. To'plamda Standard, Additional, Dialogs va har kazo sahifalar yotgan. Agar siz bu nomlarning ixtiyoriyligini bossangiz,shu guruh ob'ektlari turar joyga ko'chib o'tgan.
Masalan, siz formatga TEdit ob'ektini tashladingiz; siz uni bir joydan ikkinchi joyga tashrif buyurishingiz va uning o'rnini egallashingiz mumkin. Boshqa ko'plab ob'ektlar bilan ham xuddi shunday ishlarni amalga oshirish mumkin. Lekin, dostur bajarilishida formada ko'rmaydigan (TMenu yoki TdataBase kabi) obyektlar o'z fikrini o'zgartirmaydi.
Formalar dizayner chap tomonda siz obyektlar inspektor tomonidan yaratilgan bo'lishi mumkin. Bu oydagi ma'lumotlar formada tanlangan ob'ektning turiga qarab, o'zgarib borishiga e'tibor bering. Har bir bir komponent bu ob'ektdir,va uning miqdori hamma narsani ob'ektlarning inspektori yordamida ishtirok etishi mumkin emas!
Davlat soliq qo'mitasi axborot xizmati
Ob'yektlar inspektori joriy ob'ektining harakatini aniqlash uchun ikki sahifadan tashkil topgan. Birinchi safifa-xusususiyatlar soni ko'paysa, ikkinchi obyektning himoyachilari bo'shaydi. Bu haqda Toshkent shahar IIBB axborot xizmati xabar berdi. Misol uchun siz TLabel elementining nomini o'zgartirishingiz, yoki uning Caption, Left, Top, Height, va Width kabi xususiyatlari yordamida o'zgartirishingiz mumkin.
Obyektlar inspektor oynashining quyi qismidagi sahifa nomlardan ob'ektlarning xususiyatlari va ularning oyinasiga o'tish mumkin. Holatlar sahifasi dastur matni muxarriri bilan bevosita bog'liq bo'lib, undagi xizmatlarning ixtiyoriga ikkinchi marta boshsak, obyektning shu holatiga ega dastur sarfhasi mashinada sotiladi paydo bo'ladi va siz shu yo'lda bajariladigan ishni bajaradi imkoniyat beriladi. Delphi bu imkoniyatni asosiy to'g'ridan-to'g'ri ko'rib o'tamiz.
Delphi dasturlashining yordam tizimi
Delphi muxitining oxirgi muhim xismi bu yordam tizimidir (on-line help). Bu vositaga murojat qilish uchun avval menyu satridan yordam ko'p Contents buyug'ini tanlash kerak. Ekranda 5-rasmda ko'rsatilgan-ixtiyori bilan ma'lumotni tezda topish mumkin.
Delphi yordam tizimi
Yordam dizimi joriyga bog'liq qoladi, yoMni siz F1 hajmini boshsiz bilan zhoriy himoyaga mos ma'lumotni olishingiz mumkin. Masalan, ob'yektlar inspektorida birorni tanlab olish, F1 to'pmasini boshsak-joriy husuning qo'llanishi haqida ma'lumotga ega bo'ladi
Qabul elementlari
Bu bo'limda biz asosan dasturlash uchun yordamchi hisoblangan uchta qo'lcha elementlar haqida gapiramiz:
• Menyu (Menyu Tizimi)
• Tezkor murojat tugmalari (SpeedBar)
• Rasmlar muxarriri (Image Editor)
Menu Delphining eng tezkor va moslashuvchan vositasidir, chunki, undagi ma'lumotlarni tezkor tugmalar yordamida ham bajarish mumkin. Menyunning ko'rsatma shudaki, bu erda to'xtalar va belgilardan farqli ravishda aniq so'zlar ishlab chiqariladi.
SpeedBar bevosita menyuning qo'lida, tarkibiy qismlardan iborat chap tomonda yashaydi.
tezkor murojat tugmalari (SpeedBar) keltirilgan rasmlar ko'rinishidagi Windowsdagi Paint dasturi kabi ishladi. Siz bu ob'ektga Tools menyuning Image Editor buyrug'ini tanlash bilan murojaat qilishingiz mumkin.
Rasmlar muharri
Endi dasturchilar Delphida to'p qo'llaydigan elementlar bilan tanishib o'tamiz.
Asboblar vositalar
Yuqori qismda to'planganlardan tashqari Delphi tarkibida yana beshta vosita maqbara. Ular qo'yidagilar:
* Ichiki dastur nazoratchisi
* Tashki dastur direktori
* Buyuk satri tarkibi
• WinSight
• WinSpector
Bu vositalarning alohida guruhga bo'lingan ularning boshidan beri qamroq amamiyatga molik ekanligida emas, balki, ular dars berish vaqtida ancha mavhum texnigi vaozifalarni bajarishidadir.
Delphida kuchli dasturchi bo'lish uchun siz Delphi dasturchisi qanday qilib tuzilgangini mag'lub etish kerak. Darvozachi siz yozilganlarni qayta tiklash-qayta tekshirish, bir martada dastur matnining bir birini bajarish va dasturdagi o'zgaruvchilar tarkibini alohida ajratish oyi (Watch)da kuzatish imkoniyatni beradi.
Yuqori o'rinda sanab o'tgan besh elementdan eng mashhur bo'lgan ikkinchi dasturi dasturi dasturi dasturi matni bo'yicha ishladi. Tashki dastur nazaratchisinining ichkidan farqi u ancha tez va kuchliligidadir. Lekin uni ishlash uchun oldindan Delphi nomidan chiqish kerak.
Endi kompilyatorlar haqida gapaytlik. Uning DCC kompilyatori.EXE deb nomlandi, u asosan dasturini amalga oshiradi dasturi yordamchisi yordamchidan oldin ishlaydi. Lekin to'pchilik dasturchilar o'z dasturlarini Delphi muxitining o'zida nazaradan o'tkazadilar.
WinSight va WinSpector Windows siyosatida kuchli dasturchilar uchun qiziqarlilari qoladi. Bu vositalar ikkinchi hisobida va haqiqat bor texnik taqdirlarda ishlaydi.
Bu ikki vositadan WinSight ancha faydalirok. Uning asosiy vazifasi Windows tomonidan e'tibor bergan xabarlardan buni amalga oshirish mumkin. Delphi malakasiz foydalanuvchilardan bu ro'yxatdan murakkab qismini to'ldirishga ulgurgan bo'lib, Windows himoyachilarini boshqarish mumkin bo'lgan ro'yxatdan o'tkaziladi. Delphi sizga Windowsning hamma xabarlariga javob berish imkoniyatini beradi. Natijada, malakali foydalanuvchilarga WinSight zarur bo'ladi.
WinSpector EHMning joriy himoyasini matni faylga qo'shib qo'yish uchun xizmat qiladi; va siz bu fayllar yordamida dasturning qaysi biri ishlamaetganlini va nimalarni o'zgartirishni davom ettirishi mumkin.
Standart komponentlar
Komponentlar to'plami
Delphi dasturlash muddati bilan tanishishni davom ettirar ekanmiz, tarkibiy qismlar to'pplami haqida gapirishga to'g'ri keladi.
Komponentlarning to'plaminining birinchi bosqichida 14ta obyektlar joylashtirilgan bo'lib, hamma dasturchilar albatta ushbu ob'ektlardan foydalanishgan. Chunki, juda ham qamchilik tugma, ro'yxat, kirish oynalari va har qozonlardan foydalanmasdan dastur tuz oladi. Bu ob'ektlarning barchasi Windowsdagi sichkoncha va mo'lot oyi kabi muhimdir.
Standart komponentlar to'plami
Har bir bir sahifadagi tarkibiy qismlar to'plami va zhoylashini o'zgartirish mumkin. Demak, siz maqbarasini komponentlarni o'rniga o'tkazish bilan birgalikda ularning tarkibiga yangi qo'shilishingiz mumkin.
Delphining standart komponentlari va ularni ishlash haqidagi bayonot izoh quyida keltirilgan. Bu komponentlarni kiritgan paytda qo'l ostingda kompyuter ishlatilgan ma'lumot, chunki birvarakayiga ularning ish printsipi bilan ham tanishamiz mo'mkin.
• TMainMenu-o'z dasturingga bosh menyu olish imkoniyatini beradi. Tmaipmepini formaga tushgan paytda u kichik belga ko'rinishini oladi; bunday belgilarni "ko'rmas komponent" deb ataidilar, chunki, dastur bajarilash vaqtida ular ekranda ko'rsatiladi. Menyuni yaratish uch kundan e'tiboran: (1) TMainMenu formaga o'tish, (2) obyektlar inspektor Items hussuyati yordamida menyuning dizaynerini ta'qib qilish, (3) menyuning dizaynerlari menyusi tarkibini kiritish.
* TPopupMenu yordamchi menyuni yaratish. Bu menu sichkonchaning uning tugmasi boshlangan.
Kompyuter dunyosida ko plab dasturlash tillari mavjud. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci kabi tillarda yozish mumkin. Lekin, qaysi dasturlash tili yaxshi? Bu savolga javob berish oddiy emas. Biroq shuni ishonch bilan aytish mumkinki, Pascal tili boshqa tillarga qaraganda dastur tuzishni o rganish uchun ancha qulay til b o lib hisoblanadi. Pascal tili Shvetsariyalik olim N.V irt tom onidan yaratilib, keyinchalik Borland korporatsiyasi tomonidan rivojlantirildi. Bu til rivojlantirilib Turbo Pascal, Borland Pascal va keyinchalik esa Object Pascal nomini oldi. Hozirgi kunda Object Pascal tili asosi bolgan Windows muhitida ishlovchi Delphi dasturiy vositasida murakkab professional dasturlar ishlab chiqilmoqda. Kompyuterda dasturlash oxirgi yiuarda juda tez rivojlanib, dastur tuzishga qiziquvchilar soni oshib bormoqda yil oldin o z dasturlarini Windows muhitida yaratish ko pgina dasturchilarning orzusi edi. Delphi dasturlash vositasining yaratilishi esa nafaqat professional dasturchilar, balki oddiy dastur tuzuvchilar uchun ham keng yo l ochib berdi. Ushbu qollanma Pascal tilining asosiy operatorlari va Delphi dasturiy vositasida dasturlar yaratish texnologiyalarini o z ichiga olgan. Q ollanm a to qqizta bolim dan iborat. Har bir bolim da nazariy m a lumotlar va mavzuga doir misollar keltirilgan. Birinchi bolim da algoritm, dasturlash til elementlari va uning standart funksiyalari keltirilgan. Ikkinchi bolim da operatorlar, protseduralar va lunksiyalar haqida m a lumotlar berilgan. Uchinchi bolim da Delphi dasturiy vositasining oyna elementlari, sinf va obyektlar haqida tushunchalar berilgan. To rtinchi bolim da Delphi dasturlash vositasi komponentalarida ishlash texnologiyalari keltirilgan va har bir mavzuga doir misollar keltirilib, ularni bajarish tartibi berilgan. Beshinchi bolim da Delphi dasturlash vositasi grafik va multimedia imkoniyatlari yoritilgan. Oltinchi va yettinchi bolim larda Delphi dasturiy vositasining qo shimcha imkoniyatlari va komponentalari 3
4 haqida m a lumotlar berilgan. Sakkiz va to qqizinchi bolimlarda MBni yaratish texnologiyalari keltirilgan. Q ollanm ada asosiy e tibor dasturlar tuzish usullariga qaratilgan bolib. keltirilgan materiallar ketma-ket berilgan, uning yordamida o quvchi kompyuterda tez mustaqil holda dastur tuzish imkoniga ega boladi va zamonaviy vizual dasturlash texnologiyalari bilan tanishadi. Qollanmada ko rsatilgan dasturlash texnologiyalari bo yicha dastur tuzishga harakat qilib ko ring. Natijada, siz juda oson yo llar bilan dastur tuzish mumkin ekanligiga ishonch hosil qilasiz. 0 ylaymizki. qollanm a bilan tanishgan kasb-hunar kollejlariva Oliy o quv yurtlari talabalari, magistrlari va aspirantlari kompyuterda Delphi dasturiy vositasida o z dasturlarini yaratishga kirishadi. 4
5 I.A SO SIY TUSHUNCHALAR l.l.algoritm va dastur tushunchasi Algoritm so zi buyuk matematik Al-Xorazmiyning nomi bilan bogliq bolib. ubirinchi bolib arab raqamlaridan foydalangan holda, arifmetik am allami bajarish qoidasini bayon etdi. Elektron hisoblash mashinalarining vujudga kelishiga qadar algoritmga har xil ta rif berilib kelindi. Lekin ularning bari m a no jihatdan bir-biriga juda yaqin edi. Algoritm bu qo yilgan masalaning yechimiga olib keladigan, ma - lum qoidaga binoan bajariladigan amallarning chekli qadamlar ketmaketligidir. Boshqacha qilib aytganda, algoritm boshlang ich ma lumotlardan natijagacha olib keluvchi jarayonning aniq yozilishidir. Har qanday algoritm m a lum ko rsatmalarga binoan bajariladi va bu ko rsatmalarga buyruq deyiladi. A lgoritm quyidagi xossalarga ega: aniqlik, tushunarlilik, ommaviylik, natijaviylik va diskretlik. Anialik va tushunarlilik deganda algoritmda ijrochiga berilayotgan k o rsatm alar aniq m azm unda b o lishi tu sh u n ilad i. C hunki ko rsatmalardagi noaniqliklar m o ljallangan maqsadga erishishga olib kelmaydi. Ijrochiga tavsiya etiladigan k o rsatm alar tushunarli mazmunda bo lishi shart, aks holda ijrochi uni bajara olmaydi. Ommavivlik deganda har bir algoritm mazmuniga ko ra bir turdagi masalalaming barchasi uchun ham o rinli bo lishi, ya ni umum iy b o lishi tushuniladi. Natiiavivlik deganda algoritmda chekli qadamlardan so ng albatta natija b o lishi tushuniladi. Diskretlik deganda algoritmlami chekli qadamlardan tashkil qilib b o laklash imkoniyati tushuniladi. Algoritmning uchta turi mavjud: chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi(siklik). Chiziali akoritm lar hech qanday shartsiz faqat ketma-ket bajariladigan jarayonlardir. 5
6 T arm oalanuvchi algoritm lar m atum shartlarga muvofiq bajariladigan jarayonlardir. Takrorlanuvchi akoritm lar biror-bir shart tekshirilishi yoki biron param etrning har xil qiym atlari asosida chekli ravishda takrorlanish yuz beradigan jarayonlardir. Algoritmlarni turli usullarda tasvirlash mumkin: so z bilan ifodalash; formulalarda berish; blok-sxemalarda tasvirlash; dastur shaklida ifodalash va boshqalar. Algoritmlami blok-sxema ko rinishida tasvirlash qulay va tushunarli botgani uchun eng ko p ishlatiladi. Bunda algoritmdagi har bir ko rsatma o z shakliga ega. Masalan: parallelogramm ko rinishdagi belgi m a lumotlarini kiritish va chiqarish; to g ri to rtburchak belgisi hisoblash jarayonini, romb belgisi shartlaming tekshirilishini bildiradi. Misollar: Chiziqli algoritmga doir: y=x2+ 1 funksiyani x ning istalgan qiymatida hisoblash algoritmini tuzing. So zda berilishi: Blok-sxemada: 1.Boshlash. 2.x-qiymatini kiritish. 3.y=x2+ l ni hisoblash. 4.y-qiymatini chiqarish. 5.Tamom. Tarmoqlanuvchi algoritmga doir: Ikkita a va b sonlardan kattasini aniqlash algoritmini tuzing. So zda berilishi: Blok-sxemada: 2.a va b-qiym atini kiritish. ~ 3.Agar a>b bo lsa. natija a deb / olinib 5ga o tilsin. 4.Natija b deb olinsin. 5.Tamom. Takrorlanuvchi algoritmga doir: ' ld an 100 gacha toq sonlar yig indisini hisoblash algoritmini tuzing. So zda berilishi: l.boshlash. 2.S ning qiymati nol deb olinsin. 3.1 ning qiymati bir deb olinsin.
7 4.5 ga i qo shilib. natija S deb olinsin. 5.1 ga 2 qo shilib. uni i bilan belgilansin. 6.Agar i< = 100 bo lsa, u holda 4 ga o tilsin. 7.5 qiymati chiqarilsin. 8.Tamom. Blok-sxemada: I I I i 1*1 Masalani yechish algoritmi ishlab chiqilgandan so ng dastur tuzishga o tiladi. Dastur bu berilgan algoritmga asoslangan biror-bir algoritmik tilda yozilgan ko rsatmalar (buyruqlar, operatorlar) to plamidir. Dasturlash esa bu dastur tuzish jarayonidir. U quyidagi qadamlardan iborat: dasturga bo lgan talablar; qo yilgan masala algoritmini tanlash yoki ishlab chiqish; dastur kodlarini (m atnlam i, buyruqlami) yozish; dasturni to g rilash; test o tkazish. Hozirgi kunda juda ko p algoritmik tillar mavjud bo lib. ulami dasturlash tillari deb ataymiz. Algoritmik til algoritmlami bir xil va aniq yozish uchun ishlatiladigan belgilashlar va qoidalar tizimidir. Algoritmik til oddiy tilga yaqin bo lib. u matematik belgilami o z ichiga oladi. Qo yilgan masalalami yechishga tuzilgan algoritmlami to g ridan-to g ri mashinaga berib, yechib bolm aydi. shu sababli yozilgan algoritmni biror-bir algoritmik tilga o tkazish zarur. Har qanday algoritmik til o z qollanilish sohasiga ega. Masalan, muhandislik hisob ishlarini bajarishda Pascal, Beysik va boshqalar. Ro yxatlarni ishlash uchun PL/1 vaboshqalar. Iqtisod masalalarini yechishda Pascal, Kobol va boshqalar. Mantiqiy dasturlash uchun Prolog va boshqalar. 0 quv jarayonlari uchun Beysik, Pascal va boshqalar. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillardan hisoblanadi. Si va Assembler tiuari mashina tiliga ancha yaqin tillar bolib. o rta darajadagi tillardir. Algoritmik til inson tillariga qancha yaqin bolsa. u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. 1.2.Dasturlash tilining elementlari Hozirgi kunda juda ko p algoritmik tillar mavjud. Bu tillar ichida Pascal tili universal tillardan biri bo lib. boshqa tillarga qaraganda im koniyatlari kengroq tildir. S o nggi yillarda Pascal tili ju d a 7
8 takomillashib, tobora ommalashib bormoqda. Pascal tilida dastur tuzish uchun Turbo Pascal va Delphi dasturlash vositalari mavjud. Bu dasturlash vositalari zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma talablarini o z ichiga olgan va unda dastur tuzuvchi uchun ham m a qulayliklar yaratilgan. Delphi dasturlash vositasi Turbo Pascal tilining rivoji bolgan Object Pascal tilini ishlatadi. Hozirgi kunda bu tilga juda ko plab yangiliklar kiritilgan, uning imkoniyatlari yanada kengaytirilgan, shu sabab bu tilni Delphi tili deb ham atash mumkin. Delphi tili ham boshqa dasturlash tiuari kabi o z alfavitiga va belgilariga ega. U 26 ta bosh lotin harflarini, 0 dan 9 gacha bolgan arab raqamlarini va quyidagi belgilami ishlatadi: bo shliq belgisi; 4 ta arifmetik amallar + mantiqiy amallami bajarish uchun <, >, <=, >=, <>, = belgilarini ishlatadi. Bulardan tashqari vergul, nuqta, ikki nuqta, kichik qavs, katta va o rta qavslar. Dasturda izohlar istalganjoyda berilishi mumkin. Ular katta qavs ichida yoziladi. Masalan. Program ad; { Bu dastur n o m i} zgarmaslar, o zgaruvchilar va standart funksiyalar Haqiqiy turdagi sonlar umumiy holda quyidagi ko rinishda boladi: s a,a,...a 12 n. b,b,...b. 12 k Bu yerda s ishora (+ yoki -) yoki bo sh joy; a ^ a,..^ butun qism; bjbj-^b^kasr qism. M a salan:+3,147 soni yoki ,03 soni ,0 soni ,493 soni yoki.493 Haqiqiy sonlaming o zgarish diapazoni kompyuterning turiga qarab turlicha bo ladi. 10_389 Pascal tilida identifikator tushunchasi mavjud bolib. dasturda obyektlami nomlashda ishlatiladi. 0 zgarmaslarni. o zgaruvchilarni. belgi(metka), protsedura va funksiyalami belgilashda ishlatilgan nom identifikatorlar deyiladi. Identifikatorlar lotin alfaviti harflaridan boshlanib, qolgan harflari belgi yoki raqam ketma-ketligidan tashkil topgan bolishi mumkin. Masalan: xx, xxl, alfa&. Delphi tilida dastur ishlashi mobaynida qiymati o zgarmay-digan identifikatorlar o zgarmaslar deyiladi va ular dastuming bosh qismida Const so zi bilan e lon qilinib, unga aniq qiymat tenglashtiriladi. Misol. Const aal=2.27; Pi= 3.14; radius=14; Dastur ishlashi mobaynida qiymatlari o zgarishi mumkin bolgan identifikatorga o zgaruvchilar deyiladi va ular dastur bosh qismida Var so zi bilan e lon qilinadi. 0 zgaruvchilar nomi keltirllib, ulaming turlari beriladi. 0 zgaruvchilarning eng ko p ishlatiladigan turlari butun, haqiqiy, belgili, qator va mantiqiydir. Ular mos ravishda butun Integer, haqiqiy Real, belgili Char, qator (m atn) String va m antiqiy Boolean deb yoziladi. Masalan: Var a, d l, alfa : Integer; cl21, d f : Real; Etx, xx : Char; St,Sw: String; fl : Boolean; Mantiqiy o zgaruvchilar faqat ikkita qiymat qabul qiladi: «True» (chin) va «False» (yolg on). Standart matematik funksiyalar Funksiya nomi Tilda yozilishi Ma nosi Sinx SIN(x) x ning sinusi Cosx COS(x) x ning kosinusi Lnx Ln(X) x ning natural logarifmi ex EXP(x) Eksponenta yfx SQRT(x) Kvadrat ildiz Arctgx ARCTAN(x) x ning arktangensi x ABS(x) x ning moduli X2 SQR(x) x ning kvadrati ab EXP(b*LN(a)) a ning b chi darajasi 9
10 N ostandart matem atik funksiyalar Secx = Cosecx = Sinx 3. Tgx = Arcctgx = Arcctg Cosx Sinx Cosx x x Vl - x2 5. Arc sin x = Arctg Arc cos x = Arctg VT-x2 * 7. Arc sec x = Arctg Arc cosec x = A rct Jl-x^ J/1 l - x2 Lnh 9. Log b = ^ m d Gradius n 10- Padmn = s a Lna i8u 0 zgartirish funksiyalari Funksiya Chr(n) IntToStr(k) FloatToStr (n) FloatToStrF(n,f,k,m) StrToInt (s) StrToFloat (s) Round(n) Trunc (n) Frac(n) Int (n) Qiymati Kodi n ga teng simvol Butun k ni tasvirlovchi satr Haqiqiy n ni (2) tasvirlovchi satr Haqiqiy n ni (2) tasvirlovchi satr. Bunda: f format; k aniqlik; m-kasr qismidagi raqamlar soni Satmi butun songa o tkazish Satmi haqiqiy songa o tkazish Haqiqiy sonni yaxlitlash Haqiqiy sonning kasr qismini olib tashlash Kasrli sonning kasr qismi Kasrli sonning butun qismi Dasturda arifmetik va mantiqiy ifodalar o zgaruvchi. o zgarmas. standart funksiyalar, qavslar va amal belgilari orqali tashkil qilinadi. Ifodalarda hisoblashlar tartibi qavslar ichidagi ifodalar bajarilgandan keyin quyidagi tartibda bajariladi: 1.NOT amali; 2. *, /, DIV, M OD, AND; 3.+, -, OR; 4.Taqqoslash belgilari: <, >, <=, >=, <>, =, IN. Ifodadagi am al natijasi qanday tu rd a b o lishi am allarda qatnashayotgan o zgaruvchilarning turlariga bog liq. Agar ikkita o zgaruvchining turi Integer yoki Real bo lsa. amal natijasi ham.
Xulosa
Men bu kurs ishini yozish va bu dasturni yaratish davomida o’z bilim va
ko’nikmalarimni oshirib oldim. Bu dasturni yaratishda Delphi 7 dasturlash tilining
men uchun yangi komponentalari bilan tanishdim va ko`p xujjatli formalar bilan
ishlashni undan foydalanishni mukammalroq o`rgandim.
Dasturiy ta’minotning eng muhim tomonlaridan biri – uning murakkablik
darajasidir. Biror dasturchi sistemaning barcha hususiyatlarini to‘liq hisobga ola olmaydi. SHuning uchun uni ishlab chiqishda dasturchi va boshqa mutaxassislarning yirik jamoasi qatnashadi. Demak, qo‘yilgan masalaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan murakkabliklarga ana shu jamoaning ishini bir maqsadga qaratilgan boshqarish ham qo‘shiladi. An’naviy dasturlash tillarida bunday murakkabliklarni hal qilishda “ajrat va boshqar” prinsipidan foydalanilgan. Ya’ni,masala kichik-kichik masalalarga ajratib, keyin har bir masala uchun alohida dastur
ishlab chiqilgan va birlashtirilgan. Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash texnologiyalari esa masalaga boshqacha usulda yondoshadi. Unda masalalarning yechish uchun kerak bo‘ladigan elementlarni muammoli sohaning turli abstraksiyalariga taaluqli ekanligi asosiy o‘rinda turadi.
Bu abstraksiyalarni dasturchilar ishlab chiqishgan. Dasturchilar tomonidan ma’lumbir soha o‘rganilib, uning alohida ob’ektlari ajratib olingan. Bu ob’ektlar uchun masalalarni yechishda qo‘llash mumkin bo‘lgan xususiyatlar aniqlangan.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Культин Н.Б. Программирование в Turbo Pascal 7.0 и Delphi. СПб.: БХВ-Петербург, 2001.293-324с.
   
2. 
   www. Delphikingdom.com/luseum/seminar/
   
3. 
   http://www.computerbooks.ru/books/Programming/Book-Delphi-7/index.htm
   
4. 
   www.ziyonet.uz
   

1