Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti aniq va tabiiy fanlar fakulteti

Axborot miqdori va uzatish tezligi.
Axborot ham boshqa ko’pgina tushunchalar (masalan , vaqt ish 
harorat, masofa va boshqalar) kabi o’lchanadi, Ammo uning o’lchov 
birligi siz bilgan matematika yoki fizika kursida tanishgan o’lchov 
birliklarimizdan farq qiladi.
Axborotni o’lchash uchun unda ishtirok etgan harf , raqam va 
boshqa belgilar 0 va 1 raqamlari bilan kodlanadigan kodga 
almashtiriladi.
Masalan 3 raqami 11 kabi; 8 raqami 1000kabi; A harfi 01000001 
; m harfi esa 11011101 kabi ifodalanadi.

---

Axborotning eng kichik o’lchov birligi sifatida bit qabul qilingan. 
Bit axborotning raqamli ifodasidagi 0 yoki 1 belgisi bo’lib,inglis tilidagi 
“binariy digt” so’zidan olingan va “ikkilik raqami”” degan ma’noni 
anglatadi.
Masalan: 100101001da 9 ta bit bor. Chunki unda 9 ta raqam 
ishtirok etmoqda.
Qadimda axborotlarni kodlash
Hayotda 
axborotni 
kodlashning 
ko'pdan-ko'p 
usullari 
mavjud. Birinchi kodlashni qo'llagan inson qadimgi Gretsiya sarkardasi 
Lisandro hisoblanadi. U axborotni maxfiy saqlash, ya'ni kodlash uchun 
ma'lum bir qalinlikdagi "Ssital" tayoqchasini o'ylab topgan. 
Kodlashning bu usuli o'rin almashtirish usuli deb ataladi.
Qadimgi rim imperatori Yuliy Sezar ham axborotni maxfiyligini sa
qlash uchun matnni kodlash usulini o'ylab topgan. "Sezar 
shifri"da 
matndagi harf alifboda o'zidan keyin kelgan uchinchi harfga 
alimashtiriladi. Bunda alifbo doiraviy yozilgan hisoblanadi. Bu kodlash 
usul alifboni surish usuli deyiladi.
Sezar usulidan foydalanganda belgini istalgancha surish mumkin.
Axborotlarni kodlashning usullari
Semyuel Morze 1837-yilda elektromagnit telegraf qurilmasini 
ixtiro qilgan va 1838-yilda shu qurilma uchun telegraf kodini ishlab 
chiqqan. Unda turli harf va raqamlar nuqta va tirelarning maxsus 
ketma-ketligi ko'rinishida ifodalangan, ya'ni axborot uchta belgi 
yordamida kodlanadi: "uzun signal" (tire yordamida ifodalanadi), 

---

"qisqa signal" (nuqta yordamida ifodalanadi), "signalsiz" (bo'shliq, 
pauza bilan ifodalanadi). Mazkur kodlash usuli hozirgi kunda ham 
qo'llanib kelinmoqda. Morze kodlash usulini notekis (o'zgaruvchan) 
kod deb yuritiladi. Insoniyatga ma'lum belgilar bu usuldagi ikki yoki 
undan ko'p belgilar yordamida ifodalanadi. Umuman, kodlash usulida 
ishtirok etgan belgilar soni (hajmi) bir xil bo'lsa tekis kodlash usuli, 
belgilar soni (hajmi) bir xil bo'lmasa notekis kodlash usuli deb ataladi.
Mazkur usul yordamida "elektron" so'zini yozsak, u quyidagi ko'ri
nishga ega bo'ladi.
Bir tomondan, Morze usulida belgilarning turli boshqa belgilar bil
an hamda ularning bir nechtasi bilan ifodalanishi mazkur usulning ke
ng qo'llanilishiga to'siqlik qilsa, ikkinchi tomondan, uning faqat ikki be
lgi - nuqta va tiredan iboratligi uni texnik vositalarda qo'llash imkonin
i beradi. Morze usuli notekis kodlash usuliga, quyidagi usullar tekis 
kodlash usuliga misol bo'ladi.
Axborotni kodlashning yana bir eng sodda usuli - bizga ma'lum 
bo'lgan alifbodagi harflarni ularning tartibini ko'rsatuvchi sonlar bilan 
almashtirishdan iborat:

---

Bu usuldan foydalansak, masalan, "Bugun havo lssiq" degan 
axborot quyidagi ko'rinishni oladi:
02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16
Bu holda tinish belgilari va boshqa kerakli belgilarni ham maxsus 
sonlar bilan ifodalash va ularni matnga kiritish mumkin. Alifbodagi 
harflar ketma-ketligini tartiblashning anchagina usuli mavjud. 
Masalan, quyidagi tartibni olamiz:
Bu aralashtirilgan alifbo usuli deyiladi. Havo issiqligi to'g'risidagi 
yuqoridagi matn bu holda quyidagi ko'rinishni oladi:
03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21
Mazkur axborotni yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma'lumotlarni 
bilmasdan qayta kodlash juda murakkab.