Dərs : Dünya regional coğrafiyası Mövzu : Atom elektrik stansiyaları: Yüksək tələbatın səbəbləri və risklər

Atom elektrik stansiyası (AES) - layihə ilə müəyyən edilmiş ərazi daxilində yerləşən, müəyyən rejimlərdə və istifadə şəraitində enerji istehsalı üçün nüvə qurğusu , nüvə reaktoru (reaktorları) və zəruri sistemlər, cihazlar, avadanlıqlar kompleksi və bu məqsədlə lazımi işçiləri olan strukturlardan istifadə olunur (kadr) (NP-001).
Elektrik enerjisi ilk dəfə nüvə reaktoru tərəfindən 3 sentyabr 1948 -ci ildə ABŞ -ın Tennessi ştatının Oak Ridge şəhərindəki X-10 Qrafit Reaktorunda istehsal edilmişdir ki, bu da elektrik lampasını işə salan ilk atom elektrik stansiyası idi. İkinci, daha böyük təcrübə 20 dekabr 1951 -ci ildə Arco, Aydaho yaxınlığındakı EBR-I təcrübə stansiyasında baş verdi.


Dünyada ilk atom elektrik stansiyası 1948 - ci ildə akademik İqor Vasilyeviç Kurçatovun təşəbbüsü ilə irəli sürülmüş atomun sülh yolu ilə inkişafı proqramı çərçivəsində Sovet İttifaqında yaradılmışdır. Rusiya həmçinin enerji potensialından dinc məqsədlər üçün tam istifadə edərək bəşəriyyəti işlənmiş nüvə yanacağı və silah dərəcəli plutoniumdan təmizləməyə imkan verəcək sürətli neytron reaktorlarının inkişafında prioritetdir.
Atom elektrik stansiyalarından 31 ölkə istifadə edir. Atom elektrik stansiyalarının böyük əksəriyyəti Avropada, Şimali Amerikada, Uzaq Şərqi Asiyada və keçmiş SSRİ ərazisində yerləşir, Afrikada isə demək olar ki, yoxdur, Avstraliya və Okeaniyada isə ümumiyyətlə yoxdur. Dünyada ümumi gücü 394 GVt olan 451 nüvə reaktoru fəaliyyət göstərir . Daha 41 reaktor 1,5-20 ildir elektrik enerjisi istehsal etmir, onlardan 40-ı Yaponiyadadır.
Nüvə energetikasının vəziyyəti haqqında hesabata görə, 2016-cı ildə sənaye tənəzzülə uğrayır. Nüvə enerjisi istehsalının pik həddi 2006-cı ildə (2660 TVt /saat) qeydə alınıb. Qlobal elektrik enerjisi istehsalında nüvə enerjisinin payı 1996-cı ildəki 17,6%-dən 2015-ci ildə 10,7%-ə qədər azalıb. 158 reaktor daimi olaraq dayandırılıb. Qapalı reaktorun orta yaşı 25 ildir. Bundan əlavə, 6 reaktorun tikintisi 15 ildən artıqdır ki, formal olaraq davam edir.
Son 10 ildə dünyada 47 enerji bloku istismara verilib , onların demək olar ki, hamısı ya Asiyada (26-sı Çində), ya da Şərqi Avropada yerləşir. Hazırda tikilməkdə olan reaktorların üçdə ikisi Çin , Hindistan və Rusiyadadır . ÇXR yeni atom elektrik stansiyalarının tikintisi üzrə ən iddialı proqramı həyata keçirir, ona yaxın başqa ölkə isə atom elektrik stansiyaları tikir və ya onların tikintisi üçün layihələr hazırlayır. Akademik Lomonosov AES -in istismara verilməsini nəzərə alaraq, Rusiyada on bir stansiya fəaliyyət göstərir.
Eyni zamanda, dünyada nüvə enerjisinin durğunluğu və hətta ondan imtinası ilə bağlı əks tendensiyalar mövcuddur.İtaliya bütün mövcud atom elektrik stansiyalarını bağlayan və nüvə enerjisindən tamamilə imtina edən yeganə ölkə oldu. 
Belçika , Almaniya, İspaniya, İsveçrə nüvə enerjisindən imtina etmək üçün uzunmüddətli siyasət yürüdürlər. Litva, Qazaxıstan müvəqqəti olaraq nüvə enerjisinə malik deyil, baxmayaraq ki, onlar bağlanmış atom elektrik stansiyaları əvəzinə yenilərini tikməyi planlaşdırırlar. Avstriya, Kuba, Liviya, Şimali Koreya, Polşa, siyasi, iqtisadi və ya texniki səbəblərdən əvvəl nüvə proqramlarını dayandırdıqları ilk nüvə stansiyalarının tikintisinə başlasa da, son iki ölkə yenidən nüvə stansiyaları inşa etməyi planlaşdırır. Əvvəllər Ermənistan nüvə enerjisindən imtina edirdi, lakin sonra onun yeganə atom elektrik stansiyası yenidən işə salındı. Atom elektrik stansiyaları olan Hollandiya , Tayvan , İsveç hələlik bu cür fəaliyyətləri dayandırsalar da, nüvə enerjisindən imtina etməyi planlaşdırırdılar. Bəzi ölkələrin vəziyyətində yeni atom elektrik stansiyalarının tikintisi ilə bağlı elan edilmiş perspektivlər də şübhələr yaradır. Nüvə reaktorlarının köhnəlməsi tendensiyası var. İşləyən reaktorların orta yaşı 29 ildir. Ən köhnə işləyən reaktor İsveçrədədir və 50 ildir işləyir. Hazırda GT-MGR kimi yeni nəsil nüvə reaktorları üçün nüvə stansiyalarının təhlükəsizliyini və səmərəliliyini artırmağı vəd edən beynəlxalq layihələr hazırlanır.
2007-ci ildə Rusiya dünyada ikinci üzən atom elektrik stansiyasının tikintisinə başladı ( Sturgis gəmisindəki atom elektrik stansiyasından sonra). Tikinti gecikmələrlə üzləşdi. Üzən atom elektrik stansiyası 2019-cu ildə istifadəyə verilmişdir (22 may 2020-ci ildə kommersiya istifadəsinə verilmişdir), tikinti müddəti 12 il olmuşdur.
Bir sıra ölkələr, o cümlədən ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya, Rusiya və Argentina ayrı-ayrı sənaye sahələrini, yaşayış komplekslərini və elektrik enerjisini istilik və elektrik enerjisi ilə təmin etmək məqsədilə təxminən 10-20 MVt gücündə mini-nüvə elektrik stansiyalarını inkişaf etdirir. , gələcəkdə fərdi evlər. Güman edilir ki, kiçik ölçülü reaktorlar (bax, məsələn, Hyperion AES ) nüvə materialının sızma ehtimalını xeyli azaldan təhlükəsiz texnologiyalardan istifadə etməklə yaradıla bilər. Argentinada kiçik bir CAREM25 reaktoru tikilir. 
Mini atom elektrik stansiyalarından istifadənin ilk təcrübəsini SSRİ ( Bilibino AES) aldı.2019-cu ildə o da məlum oldu ki, Çin Dövlət Nüvə Korporasiyası (CNNC) Çinin ilk üzən atom elektrik stansiyasının tikintisinə başlamaq niyyətindədir.
Nüvə enerjisi böyük miqdarda karbonsuz elektrik enerjisi istehsal etməklə havanın keyfiyyətini qoruyur. O, ABŞ-ın 28 əyalətindəki icmaları gücləndirir və tibb sahəsindən tutmuş kosmos tədqiqatlarına qədər bir çox qeyri-elektrik tətbiqlərə töhfə verir. ABŞ Energetika Departamentinin (DOE) Nüvə Enerjisi Ofisi öz tədqiqatlarını əsasən mövcud reaktor parkının saxlanmasına, yeni qabaqcıl reaktor texnologiyalarının işlənib hazırlanmasına və enerji təchizatımızın dayanıqlığını artırmaq və ABŞ-ı gücləndirmək üçün nüvə yanacaq dövriyyəsini təkmilləşdirməyə yönəldir. Aşağıda nüvə enerjisinin əsas üstünlüklərindən bəziləri və bu gün sənayenin üzləşdiyi problemlər verilmişdir. Nüvə ABŞ-da ən böyük təmiz enerji mənbəyidir . O, hər il təxminən 800 milyard kilovatsaat elektrik enerjisi istehsal edir və ölkənin emissiyasız elektrik enerjisinin yarıdan çoxunu istehsal edir. 
Bu, hər il 470 milyon metrik tondan çox karbonun qarşısını alır ki, bu da 100 milyon avtomobilin yoldan çıxarılmasına bərabərdir. Nüvə sənayesi ABŞ-da təxminən yarım milyon işi dəstəkləyir və hər il ABŞ-ın ümumi daxili məhsuluna təxminən 60 milyard dollar töhfə verir. ABŞ-ın nüvə stansiyaları yerli ortalamadan 30% yüksək maaşla 700-ə qədər işçi işlədə bilər . Onlar həmçinin federal və əyalət vergi gəlirləri vasitəsilə yerli iqtisadiyyatlara hər il milyardlarla dollar töhfə verirlər. Güclü mülki nüvə sektoru ABŞ-ın milli təhlükəsizlik və enerji diplomatiyası üçün vacibdir. ABŞ nüvə texnologiyalarının dinc məqsədlərlə istifadəsinə təsir göstərmək üçün bu sahədə qlobal liderliyini qoruyub saxlamalıdır. ABŞ hökuməti bu sahədə əlaqələr qurmaq və ölkənin nüvə texnologiyaları üçün yeni imkanlar inkişaf etdirmək üçün ölkələrlə işləyir. Kommersiya nüvə enerjisi bəzən geniş ictimaiyyət tərəfindən təhlükəli və ya qeyri-sabit proses kimi qəbul edilir. Bu qavrayış çox vaxt üç qlobal nüvə qəzasına, onun nüvə silahları ilə yanlış əlaqəsinə və məşhur televiziya şoularında və filmlərində necə təsvir olunduğuna əsaslanır.
DOE və onun milli laboratoriyaları bu texnologiyaların ümumi performansını artıracaq və istehsal olunan nüvə tullantılarının miqdarını azaldacaq yeni reaktorlar və yanacaqlar hazırlamaq üçün sənaye ilə işləyir . DOE, həmçinin ictimai media və STEM yardımı səyləri vasitəsilə nüvə enerjisi haqqında dəqiq, fakta əsaslanan məlumat vermək üçün çalışır. Bir çox insanlar işlənmiş yanacağa artan problem kimi baxır və onun daşınması, saxlanması və utilizasiyası ilə bağlı narahatdırlar. 
DOE hazırda 34 ştatda 76 reaktor və ya anbar sahələrində təhlükəsiz şəkildə saxlanılan bütün kommersiya məqsədli istifadə olunan yanacağın son utilizasiyasına və əlaqədar daşınmasına cavabdehdir. Yaxın gələcəkdə bu yanacaq Konqres tərəfindən daimi utilizasiya həlli müəyyən edilənə qədər bu obyektlərdə təhlükəsiz şəkildə qala bilər. DOE hazırda nüvə elektrik stansiyası sahələrini və yaxınlıqdakı nəqliyyat infrastrukturunu qiymətləndirir ki, istifadə olunan yanacağın bu ərazilərdən uzağa daşınmasına dəstək olsun. 
O, həmçinin gələcəkdə işlənmiş yanacağın irimiqyaslı daşınmasını dəstəkləmək üçün yeni, xüsusi dizayn edilmiş vaqonlar hazırlayır . Atom elektrik stansiyasının tikintisi maraqlı tərəflər üçün ruhdan düşə bilər. Adi reaktor dizaynları çox milyard dollarlıq infrastruktur layihələri hesab olunur. Yüksək kapital məsrəfləri, lisenziyalaşdırma və tənzimləmələrin təsdiqlənməsi, uzun təhvil müddətləri və tikinti gecikmələri də ictimai marağı maneə törətdi. Çətin bazar şərtləri nüvə sənayesini rəqabət aparmaqda çətinlik çəkdi. DOE-nin Yüngül Su Reaktorunun Davamlılığı (LWRS) proqramı istismar və texniki xidmət xərclərini azaltmaq, eyni zamanda performansı yaxşılaşdırmaq üçün zavod sistemlərini modernləşdirməklə bu iqtisadi çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün çalışır. 
Ölkənin reaktor donanmasının uzunmüddətli fəaliyyətini dəstəkləyən material araşdırmalarına əlavə olaraq, proqram suyun duzsuzlaşdırılması və hidrogen istehsalı kimi qeyri-elektrik tətbiqlər vasitəsilə bitki məhsullarını şaxələndirməyə də çalışır. Əməliyyat xərclərini daha da yaxşılaşdırmaq üçün. DOE həmçinin qəzaya davamlı yanacaqlar kimi tanınan yeni yanacaq və üzlük hazırlamaq üçün sənaye ilə işləyir . Bu yeni yanacaqlar zavodun məhsuldarlığını artıra bilər, cavab müddətini uzatmağa imkan verir və daha az tullantı əmələ gətirir. Qəzaya davamlı yanacaqlar 2025-ci ilə qədər geniş istifadə oluna bilər.
Azərbaycanda AES tikilməsi layihəsi Sovet dövründə planlaşdırılmışdı. 1981-ci ildə, SSRİ rəhbərliyi Azərbaycanda atom elektrik stansiyasının tikilməsi barədə qərar verdi və bu layihəni həyata keçirmək üçün ilkin planlama işlərini SSRİ Nazirlər Sovetinə tapşırdı. 1982-ci ildə Azərbaycan energetikləri AES-in tikilməsinin vacibliyi haqqında bəyənat imzalamışdılar. 1986-cı ilin fevralında Azərbaycan SSR-in KP MK-nin 1-ci katibi Kamran Bağırov rəsmi olaraq AES-in tikilməsini dəstəklədi (Dodd, 1994:120). Ancaq həmin il Çernobıl AES-də baş verən qəza layihənin həyata keçirilməsinə imkan vermədi. AES-in tikiləcəyi region olaraq hazırkı Hacıqabul rayonunun Nəvahı qəsəbəsi nəzərdə tutulurdu. SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycan bu layihəni davam etdirmək istəsə də, müharibə şəraiti və maddi problemlər bunu həyata keçirməyə imkan vermədi. Bu mövzu, prezident İlham Əliyevin Moskva səfəri zamanı Putinin səsləndirdiyi təklifdən sonra yenidən aktuallaşıb.

Mingəçevir İES-də baş verən qəza Azərbaycanın ikinci güclü bir elektrik stansiyasına ehtiyac duyduğunu göstərir. Mingəçevir İES-in artıq köhnəlməsi və təbiətə vurduğu ziyan – müzakirəsi gedən AES layihəsinin əhəmiyyətini artırır. Bu layihənin gerçəkləşib-gerçəkləşməcəyini isə, zaman göstərəcək.Azərbaycanda atom enerjisindən istifadə məqsədi ilə 8 may 2014-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin tabeliyində "Milli Nüvə Tədqiqatları Mərkəzi" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır.
Mərkəzin təşkilində əsas məqsəd atomdan elektrik enerjisinin alınması deyil həm də, onun sənaye, kənd təsərrüfatı, səhiyyə və s tətbiqinə nail olmaq olur. Azərbaycan 2002-ci ildə Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyə üzv qəbul edilir. Azərbaycanda tədqiqat nüvə reaktorunun tikintisinə dair müraciət isə 2007-ci ildə Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (MAQATE) tərəfindən qəbul edilib. Enerji qıtlığı ilə üzləşən ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycan böyük neft və qaz ehtiyatlarına sabib olması səbəbindən atom enerjisindən istifadə məsələsi aktual deyildir. Hesablamalara görə Azərbaycanda qaz ehtiyatları 100 ilə, neft isə 50-60 ilə bəs edəcəkdir. Ancaq atom energetikası ilə əldə olunan elektrik enerjisi neft və qazla əldə edilən enerjidən iki dəfə ucuz başa gəlməsi ilə seçilir. Atom enerjisindən istifadə üçün Azərbaycana ən azından 20 il vaxt tələb olunacaqdır.