Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Aralıq mübadilə- Maddələr mübadiləsinin 2-ci mərhələsidir:
qida maddələrinin qana və limfaya sorulması, üzvi maddələrin sintezi və parçalanması prosesi, nəticədə maddələr mübadiləsinin çoxlu miqdarda aralıq və sоn məhsullarının əmələ gəlməsi, aralıq mübadilə adlanır. Hеyvаn оrqаnizmində müxtləif məhsullаrın əmələ gəlməsinə sərf оlunаn еnеrji məhsuldаr mübаdilə аdlаnır. Bir litr südün əmələ gəlməsi üçün inəyin süd vəzilərindən 500-550 litr qаn kеçməlidir. 128 Aclıq dövründə də maddələr mübadiləsi gedir. Bu dövrdə həyati proseslər orqanizmdə toplanmış ehtiyat qida maddələrinin hesabına ödənilir. Aclıq zamanı qida maddələrinə olan tələbat əzələdə və qara ciyərdə toplanmış qlükogenin hesabına ödənılir. Qlikоgеn ehtıyatı sərf edildikdən sonra orqanizm yağ deposu hesabına yaşayır. Ehtiyat yağ sərf edildikdən sonra enerji tələbatı toxuma zülalının hesabına ödənilir. Toxuma zülalının parçalanmasının sürətlənməsi orqanizmin aclıqdan öləcəyini göstərir. Orqanizmdə enerji mübadiləsi maddələr mübadiləsi ilə sıx əlaqədardır. Enerji mübadiləsinin tənzimində beyin yarımkürələrinin qabığının rolu böyükdür. Bundan başqa, maddələr və enerji mübadiləsinin tənzimində aralıq beyində yerləşən vegetativ sinir sisteminın mərkəzi də iştirak edir. Aralıq beyində yerləşən mərkəzdən impulslar, mərkəzdən qacan sinirlərlə orqanlara, toxumalara, yaxud daxili sekresiya vəzilərinə verilir. Nəticədə qana daxil olan hormonlar maddələr mübadiləsinə təsir edir. Müxtəlif intero- və ekstеroreseptorların qıcıqlanması zamanı əmələ gələn reflekslər enerji mübadiləsinin səviyyəsinin tənzim оlunmasında əhəmiyvətə malikdir. Enerji mübadiləsinin intensivliyinə hipotalamus təsir göstərir. Enerji mübadiləsinə hipofiz, qalxanabənzər, mədəaltı və böyrəküstü vəzilər də təsir göstərir. Şərti qıcığın təsirındən maddələr və enerji mübadiləsinin intensivliyi dəyişə bilər. Orqanizmin temperatunun sabitliyi maddələr mübadiləsı üçün əsas şərtdir. Sabit temperatura toxumalarda və bütövlükdə orqa- nizmdə gedən proseslərin normal səviyyəsini təmin edən faktor- dur. Orqanizmin temperaturunun sabitliyı öz növbəsində maddələr və enerji mübadiləsinin səviyyəsindən asılıdır. İstilik balansı orqa- nizmdə əmələ gələn və xarıci mühitə verilən enerjidən asılıdır (şəkil 37). 129 Şəkil 37. Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturunun xаrici mühitin tеmpеrаturundаn аsılılığı. а-istiqаnlı hеyvаn; b-istiqаnlı və sоyuqqаnlı hеyvаnlаr аrаsındа аrаlıq vəziyyəti tutаn hеyvаnlаr – milçəkquşu (isti ölkələrdə yаşаyаn əlvаn tüklü kiçik quş); B- sоyuqqаnlı hеyvаn. İstiliyin əmələ gəlməsi kimyəvi, xaricə verilməsi isə fiziki prosesdir. Insanlar üçün temperaturun 35 0 C-dən aşağı olması – hipotermiya, temperaturun 37 0 C-dən yuxarı olması – hipеrtеr- miyа, 36,5-36,9 0 C аrаsındа оlmаsı - izotermiya аdlаnır (şəkil 38). Bədən temperaturuna bir sıra faktorlar təsir edir: temperatur gecə az, gündüz çox olur (şəkil 39). Aclıq zamanı temperatıır aşağı düşür. Temperaturun +24 0 C-dən aşağı düşməsi və ya +44 0 C-dən yuxarı qalxması hüceyrələrdə zülalların normal halının (kolloidal) pozulmasına səbəb olur və ölümlə nəticələnə bilir. 130 Şəkil 38. Insаnın bədən səthində tеmpеrаturun tоpоqrаfiyаsı. Şəkil 39. Insаnın bədən tеmpеrаturunun sutkаnın vаxtındаn аsılılığı Temperaturun sabitliyi - temperaturun əmələ gəlməsi və xaricə verilməsi yolu ilə nizamlanır. Deməli, maddələr mübadiləsi prosesində daim temperatura əmələ gəlir və xaricə verilir. Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturu müxtəlif оlur. Nоrmаdа inəkdə – 37,5-39,5 0 C, dоnuzlаrdа – 38-40 0 C оlur. İstilik oksidləşmə prosesi zamanı hücevrənin mitoxondi- rilərində əmələ gəlir. Canlı toxumaların çox hissəsini əzələlər və vəzilər təşkil etməklə, istilik ən çox onlarda əmələ gəlir. İstiliyin əmələ gəlməsinə görə 2-ci yeri qara ciyər tutur. Rus dilində qara ciyər «peçen» deməkdir. Peçen «peç» sözündən götürülmüşdür. Qara ciyər canlı orqanizmin ən isti orqanıdır. Maddələr və enerji mübadiləsinə xarici mühitin temperaturu təsir göstərir. 131 Xarici mühitin temperaturu aşağı düşdükdə maddələr müba- diləsi sürətlənir. Xarici mühitin temperaturu yüksəldikdə maddələr mübadiləsi zəifləyir. Bu da orqanizmin normadan çox isinməsinin qarşısını alır. Orqanizmin temperaturunu tənzim edən əsas mərkəz hipota- lamusda yerləşir. Onun arxa hissəsində istiliyın yaranması, ön hissəsində isə istiliyin xaricə verilməsi mərkəzi yerləşir. Dəri reseptorları istinin və ya soyuğun təsirindən qıcıqlanır. Oyanma əmələ gəlir. Əmələ gəlmiş oyanma temperatur tənzimi mərkəzinə verilir. Nəticədə vegetativ sinır sisteminin və daxili sekresiya vəzilərinın vasitəsi ilə oksidləşmə prosesı, əzələlərin vəziyyəti, tər vəzilərinin sekretor fəaliyyəti dəyişir və bu da temperaturun dəyişməsinə səbəb olur. Orqanizmin temperaturu 2 yolla tənzim olunur: 1. Dövran edən qanın temperaturu (hipotalamusu yuyan qan). Qanın temperaturundan asılı olaraq müvafıq mərkəz oyanır. Bu da istilik yaranmasına və yaxud istiliyin xarıc olunmasına təsir edır. 2. Reflektor və şərti reflektor yol. Temperaturun şərti reflektor tənzimində beyin qabığının rolu böyükdür. Məməlilərdə beyin qabığının kəsilib çıxarılması zamanı temperaturun sabitliyi pozulur. Ümumiyyətlə, orqanizmin temperaturu sinir-humoral sistem- lər ilə nizamlanır. Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 1. Maddələr və enerji mübadiləsinin bioloji əhəmiyyəti 2. Vasitəsiz və vasitəli kalorimetriya üsullarının mahiyyəti 3. Ümumi, əsas, aralıq və məhsuldar mübadilə 4. İzotermiya, hipotermiya və hipertermiya 5. Qida maddələrinin enerji dəyəri. 6.Tənəffüs əmsalı (TƏ) və onun dəyişməsi. 7. Enerji mübadiləsinin tənzimi. |