Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GIRIġ
Fiziologiya- insan və heyvan orqanizminin hüceyrə, toxuma, orqan və sistemlərinin funksiyasını, onların bir-biri ilə, eləcə də orqanizmin xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini, fizioloji proseslərin səbəbini və tənzimi mexanizmini öyrənir. Fiziologiya yunan sözü olub, Phusis – təbiət, loqos – еlm, təlim deməkdir. Hər bir elm metodlarının nailiyyətindən asılı olaraq inkişaf edir. Müasir dövrdə fiziologiyanın inkişafı onun qarşısında orqanizmin quruluş və funksiyalarının əsas qanuna- uyğunluqlarının mexanizmini, vəziyyətini molekula, subhüceyrə, toxuma, üzv, üzvlər sistemi və tam orqanizm səviyyəsində analitik-sintetik üsullarla öyrənilməsini qoyur. Həkim xəstəni müayinə edir, pozulmuş fizioloji funksiyaların dərəcəsini təyin edir, həmin funksiyaları normaya qaytarmağı qarşısına məqsəd qoyur. Hazırda suni böyrək (hemodializ üçün), süni ürək, süni qan dövranı, süni tənəffüs (ən çox cərrahi əməliyyatlar zamanı istifadə olunur) aparatları hazırlanıb və onlardan geniş istifadə olunur. Bioloji membranın funksiyası haqqında elm – membrano- logiya adlanır və həmin elm fiziologiyanın əsas sahələrindən birinə çevrilib. Fiziologiya və texnika elmlərinin nailiyyətləri sayəsində yeni elm - bionika elmi yaradılıb. Fiziologiya tibbin və baytarlığın nəzəri əsasını təşkil edir, sağlam orqanizmin və onun hissələrinin həyat prosesslərini öyrənir. Insan və heyvan fiziologiyası bioloji elmdir. Onun əsas metodu eksprementdir. Deməli, fiziologiya - ekspremental elmdir. Fizioloji tədqiqatlar klinik diaqnostikanın, müalicə meto- dunun effektliyinin qiymətləndirilməsinin və proqnozunun əsasını təşkil edir. Müasir dövrdə fiziologiyanın əsas sahələrindən olan idman fiziologiyası, aviasiya fiziologiyası, kosmik fiziologiya, kosmetik fiziologiya, hərbi əmək fiziologiyası, ekoloji fiziologiya, qidalan- manın fiziologiyası, əmək fiziologiyası, təkamül fiziologiyası, yaş 6 fiziologiyası sahəsində dəyərli elmi-tədqiqat işləri aparılır və alınmış müsbət nəticələr geniş istifadə olunur. Оrqanizm –xarici mühitin təsirlərinə cavab verən, müstəqil mövcud olan, vahid mürəkkəb sistemdir. Orqanizim daim xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu baxımdan xarici mühit orqanizmin varlığını təmin edir. I.M.Seçenov və U.P.Pavlov orqanizmin xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqəsinə böyük əhəmiyyət vermişlər. I.M.Seçenov qeyd etmişdir ki, «orqanizm onun varlığını təmin edən xarici mühitsiz yaşaya bilməz, ona görə də orqanizmin elmi tərifinə ona təsir edən xarici mühit də əlavə edilməlidir». Fiziologiya orqanizmin funksiyalarına yaşın, cinsin, məhsul- darlığın, eləcə də saxlama texnologiyasının və istismarının təsirini öyrənir. Fiziologiya biologiya elminin əsas sahələrindən biridir və onun son naliyyətlərindən biologiyada, tibbdə, baytarlıqda, əczaçılıqda geniş istifadə olunur. Göstərilənlərə əsasən, gələcəkdə baytar həkimi, bioloq, ixtio- loq, zootexnik və əczaçı olan tələbələr kənd təsərrüfatı heyvan- larının fiziologiyasını dərindən öyrənməlidirlər. Heyvanların fiziologiyasını öyrənərkən tələbələr fiziologiya- nın əsasını təşkil edən anatomiyanı, histologiyanı, zoologiyanı, bioloji kimyanı, fizikanı, kimyanı yaxşı bilməlidirlər. Belə ki, orqanizmin quruluşunu və onda gedən fiziki, kimyəvi prosesləri bilmədən həmin orqanizmin funksiyalarını öyrənmək və dərk etmək qeyri-mümkündür. Ümumiyyətlə, fiziologiya baytarlıq və zootexniklik ixtisası- nın əsasını təşkil edir. Оna görə fiziologiya ərzaq proqramının həyata keçirilməsində, heyvandarlığın inkişafına dair dövlət tərə- findən qarşıya qoyulan mürəkkəb qərarları həll etməyə layiq olan baytar həkimlərinin, zootexniklərin və əczaçıların, ixtioloqların və bioloqların ümumi bioloji hazırlığında əsas yer tutur. Hər bir baytar həkimi, zootexnik və əczaçı orqanizmdə gedən fizioloji prosesləri dərindən bilməlidir. 7 Dahi fizioloq I.P.Pavlov demişdir: «Аlimlər üçün geniş im- kanlar açılmışdır. Həm gənclər, həm də bizim üçün şərəf məsələsi vətənin elmdən gözlədiyi böyük ümidləri doğrultmaqdır». Fiziologiyanı öyrənərkən eyni zamanda tələbələrin dialektik- materialist dünya görüşləri də formalaşır. Onlar heyvan orqaniz- minin orqan və sistemlərinin funksiyalarını, fizioloji proseslərin sinir-humoral tənzimi mexanizmini öyrənirlər. Heyvan orqanizmi- nin dəyişkən saxlanma, yemləmə şəraitinə, mikroiqlimə uyğun- laşması (adaptasiyası), heyvanların davranışı (etologiya), haqqın- da nəzəri biliklər alırlar. Canlı orqanizm özü-özünü qurma və özü-özünü qoruma xas- səsinə malik olan bir sistemdir. Bu sistem özü-özünə nizamlanma prinsipi üzrə orqanizmdə homeostaz və adapatasiya adlanan ən optimal və ən davamlı hal yaradır. Homeostaz - orqanizmin daxili mühitinin, kimyəvi tərkibinin və fiziki-kimyəvi xassələrinin sabitliyidir. Beləliklə, orqanizmin fizioloji göstəriciləri (bədən tempera- turu, qan təzyiqi, qanın osmotik təzyiqi, pH-ı və s.) yaşayış şərai- tinin dəyişməsinə baxmayaraq fizioloji sərhəddə sabit saxlanır. Özü-özünə nizamlanma prosesləri- toxuma və orqanların qarşılıqlı birgə fəaliyyətləri, orqanizmin xarici mühitə adaptasiyası sinir-humoral sistemlərlə tənzimlənir. Humoral nizamlanmanı əsa- sən hormanlar və maddələr mübadiləsinin məhsulları təmin edir. Sinir sisteminin fəaliyyəti şərtsiz və şərti reflekslərlə icra olunur. Оna görə də heyvan orqanizmində baş verən reflektor reaksiyalar, mürəkkəb reflektor reaksiyalardır. Оrqanizmdə həzm, ürək-damar, tənəffüs, endokrin və s. sistemlərin fəaliyyətləri əks əlaqə prinsipləri üzrə nizamlanır. Tələbələr hər-hansı bir sistemin fəaliyyətini öyrənərkən həmin sistemin fəaliyyətinin orqanizmin tələbatına uyğun olaraq necə nizamlanmasını, istiqamət almalarını, dəyişməsini və necə normaya qayıtmasını aydınlaşdırmalıdırlar. Məsələn, ürək-damar və tənəffüs sisteminə xarici mühitin müxtəlif temperaturu, nəmliyi və orqanizmin stress halı necə təsir göstərir. 8 Fiziologiya - fundamental elmi fənn olmaqla ali zoobaytarlıq təhsilinin nəzəri və ekspremental bazasını təşkil edir. Burada qan dövranın, tənəffüs prosesinin nizamlanmasına, bədən temperatu- runa, daxili sekresiya vəzilərinə, çoxalmaya, südün əmələ gəlmə- sinə və xaric olunmasına, orqanizmin qidalanmasına əsas yer verilir. Heyvanların fizilogiyasını öyrənərkən aşağıda qeyd olunmuş ədəbiyyatlardan dа istifadə etməyinizi məsləhət bilirik: 1.Əliyev A.I.- Kənd təsərrüfatı heyvanlarının fiziologiyası. Bakı, 2008. 2. Cəfərov F.I. - Insan fizilogiyası. Bakı, 2001 3.Rəhimzadə X.I., Əliyev A.I., Rzayev R.I. - Heyvanların fiziologiyasından laborator təcrübə məşğələlərinə aid metodik göstəriş. Bakı, 1990. 4.Eyvazova X.S., Tahirova A.C.-Kənd təsərrüfatı heyvanla- rının anatomiyası və fiziologiyası. Bakı, 1986 5.Əliyev Ə.H. – Azərbaycanda fiziologiya elminin inkişaf tarixi. Bakı, 1999 6. Quliyev Z.M. - Azərbaycanda əmtəə balıqçılığı. Bakı, 2006 7.Голиков А.Н.-Физиология сельскохозяйственных жи- вотных. Москва, 1990. 8.Георгиевский В.И. - Физиология сельскохозяйственных животных. Москва, 1990. 9.Битюков И.Р., Лысов В.Ф., Сафаров Н.А.- Практикум по физиологии сельскохозяйственных животных. Москва, 1990. 10. Иванов А.А. – Физиология рыб. Москва, 2003. 11.Современный курс классической физиологии. Избранные лекции под.ред. Ю.В.Наточина и В.А.Ткачука, Москва, 2007. |