Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

20-ci  illərin  sonlarında  Azərbaycan  coğrafları  arasında  Qafur  Rəşad  Mirzəzadə  xususi  secilirdi.  O  oz  muşahidələri 

əsasında  Azərbaycan  coğrafiyasına  aid  qiymətli  məlumatlar  toplamış,  Azərbaycan  dilində  coğrafi  ədəbiyyat  fondu  yaratmağa 

başlamışdı. Onun 1910-cu ildə capdan cıxmış «Qafqazın coğrafiyası» kitabı azərbaycan dilində yazılan ilk dərslik idi. Bu kitabda 

muəllif mufəssəl və ardıcıl olaraq Azərbaycan coğrafiyasını işıqlandırmış, onun quberniyalarının təbii, iqtisadi şəraitindən sohbət 

acmışdır. 1916-cı ildə Azərbaycan dilində nəşr etdiyi «Umumi coğrafiya» adlı ali məktəb dərsliyində də Qafur Rəşad Azərbaycan 

coğrafiyası timsalında umumi coğrafi anlayışlara toxunmuşdur. Qafur Rəşad digər elmlərlə yanaşı coğrafiyanı oyrənməyin həyatı 

əhəmiyyətindən  danışır  və  xalqını  buna  cağıraraq  yazırdı:  «coğrafiyanın  oyrənməyin  faydası  boyukdur.  Yer  insanın  məskəni 

olduğuna  gorə  coğrafiyanı  oyrənmək  Yeri  oyrənmək  deməkdir.  Bir  adama  evinin  icini,  məhəlləsini,  kucələrini  bilmək  dəxi  o 

dərəcədə  lazımdır.  Buna  gorə  də  insanlara  gundəlik  işlərində  coğrafiyanı  bilmək  lazımdır»  (Umumi  coğrafiya,  Bakı,  Azərnəşr. 

1924, səh.5).  

Qafur Rəşad uzun muddət əvvəl Lahıcda, sonra isə Bakı məktəblərində coğrafiyanı tədris etmişdir. Ana dilində 

ilk coğrafiya dərslikləri ilə yanaşı, milli coğrafiya terminologiyasının yaradılmasında məhz onun adı ilə bağlıdır.  

Yusif  Vəzir  Cəmənzəminli  (1887-1943)  bədii  yaradıcılıqla  yanaşı,  Azərbaycanın  tarixi,  coğrafiyası  və 

iqtisadiyyatı ilə dərindən maraqlanmış və bunlarla məşğul olmuşdur.  

Azərbaycanı dunyaya tanıtmaq cəhdi və bu işdə coğrafiyanın, xəritənin oynadığı əvəzsiz rolu haqqında onun dəyərli 

fikirləri bu gunumuz ucun də oz aktuallığını və əhəmiyyətini saxlamaqdadır. 

Azərbaycan  Demokratik  Respublikasını  tanıtmaq  istiqamətində  yazdığı  məqalə  və  kitablarında  gostərirdi  ki, 

dunyada  ən boyuk quvvələrindən birisi əfkari-umumiyyətlə (dunya ictimai fikri  mənasındadır). Topdan, tufəngdən 

və zirehlərdən də bu nov boyukdur, odur ki, hər kəs istər ki, bu novu əldə saxlasın.  

İqtisadi,  sosial  və  siyasi  dayaqların  olkənin  inkişafı  və  tanınmasında  əhəmiyyətini  nəzərə  alan  muəllif  bunlar 

haqqında 1921-ci ildə İstanbulda cap etdirdiyi «Tarixi coğrafi və iqtisadi Azərbaycan» kitabında geniş məlumat vermişdir. 

İki hissədən ibarət olan bu kitabın birinci hissəsi Azərbaycanın sərhədlərinə həsr olunub. O, Azərbaycanı şimali-cənubi 

vahid sərhədlər daxilində butov bir tam kimi goturərək oradakı şəhərlərin tarixini, coğrafi movqeyini və iqtisadi inkişafını 

araşdırır. Kitabın ikinci hissəsində sohbət Azərbaycanın iqtisadiyyatından gedir.  

Azərbaycanın  iqtisadi  potensialına,  təbii  ehtiyatlarına  yuksək  qiymət  verən  Y.V.Cəmənzəminli  onu 

«Qafqaziyada mutəşəkkil dovlətlərin iqtisadi baxımdan ən quvvəlisi adlandırmışdır. Bakı neftinin dunya əhəmiyyəti 

olmasını və bundan başqa ipək, pambıq və yun məhsullarımızın da az olmadığını gostərirdi. Muəllif ustəlik Xəzər 

dənizinin  balıq  və  kurusunu,  mis  mədənlərimizin  nurlu  gələcəyə  malik  olduğunu  xatırladırdı.  Milli  quvvələrin 

yetişdirilməsi, bir cox fabriklərin acılması-duzgun iqtisadi siyasətin yeridilməsi millətimizin yuzdə doxsan beşinin 

sərvət sahibi olacağına zərrə qədər də şubhə etmirdi.  

1920-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi coğrafiyaya aid M.Vəliyevin (Baharlının) ana dilində ilk kitabı nəşr olunmuşdur. 

Kiyev  Universitetinin  yetirməsi  olan  alim  Azərbaycanın  ilk  ali  təhsilli  iqtisadi  coğrafiya  mutəxəssisi  idi.  Vaxtilə  dovlət 

planlaşdırma  işində  onun  kitabından  geniş  istifadə  edilmişdir.  Coğrafi  cəhətcə  bitkin  əsər  olan  həmin  kitabda 

Azərbaycanın  umumi  coğrafi  səciyyəsi,  təbii  şəraiti  və  təbii  ehtiyatları,  umumi  iqtisadi  icmalı,  təsərrufatın  inkişaf 

imkanları və sərvətlərinin qiymətləndirilməsi, əhalisinin coğrafiyası və s. məsələlər geniş işıqlandırılmışdır.  

Kitabda  xalq  təsərrufat  sahələrinin  ərazi  potensialına,  bu  sahələrin  inkişaf  perspektivlərinə  xususilə  geniş  yer 

verilmişdir.  

Kitabın  bəzi  noqsanları  var  idi.  Əsər  Den  məktəbinin  təsiri  ilə  yazılmışdır.  Bununla  belə  muəllif  təkcə  statistik 

məlumatları  sadalamaqla  kifayətlənməmiş,  muəyyən  mənada  təbii  şəraitin  və  təbii  ehtiyatların  təhlilinə  və  iqtisadi 

cəhətdən  qiymətləndirilməsinə,  fiziki-coğrafi  cəhətlərə  xeyli  fikir  vermişdir  ki,  bu  da  onu  Den  məktəbindən  muəyyən 

qədər uzaqlaşdırmışdır. Bəzi məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Baharlının kitabı respublikanın coğrafiya tarixində  muhum 

rol oynamışdır.  

1921-ci  ildə  Q.R.Mirzəzadənin  «Azərbaycan  coğrafiyası»  adlı  tədris  vəsaiti  nəşr  olunmuşdur.  20-ci  illərdə 

Q.R.Mirzəzadə  və  H.B.Əliyev  tədris  vəsaitləri  ilə  yanaşı,  coğrafiyaya  aid  bir  sıra  elmi-kutləvi  ədəbiyyat  da  nəşr 

etdirmişlər.  

1920-ci  illərdə  Azərbaycanda  milli  inzibatı  quruculuq  işləri  aparılır.  Yerli  əhali  arasında  kecirilən  sorğu 

nəticəsində, onların razılığı ilə 1923-cu ildə Azərbaycan Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 

(DQMV) və 1924-cu ildə Naxcıvan Muxtar Respublikası yaradıldı.  

Muxtar vilayət o zamanlar Rusiyanın təkidi ilə Azərbaycanın tarixi Qarabağ torpaqlarında yaradılmışdır. Duzən 

və Dağlıq Qarabağın ənənəvi kocəri otlaq heyvandarlıq təsərrufat tipinin yayıldığı qışlaq və yaylaqların ortasında və 

dağ-aran  yolları  uzərində  qondarılan  bu  vilayət  uzun  illər  geniş  bir  regionun  normal  həyat  ahəngini  pozmuş  və 

sonralar da (1988-ci ildə) olkəmizdə boyuk bir munaqişə mərkəzinə cevrilmişdir.  

30-cu  illərdə  Mərkəzin  inzibatı  idarəcilik  və  amirlik  siyasəti  gucləndi,  elmin,  elmi-tədqiqat  işlərinin,  dərsliklərin  və 

metodik vasitələrin yazılmasının mərkəzləşdirilməsi başqa respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da milli muəlliflərin 

yaradıcılıq imkanlarını boğdu. Təsadufi deyil ki, 1930-1950-ci illər arasında Azərbaycan SSR-də ana dilində sanballı bir 

coğrafiya  kitabı  və  dərsliyi  cap  edilməmişdir.  1947-ci  ildə  nəşr  olunmuş  və  Azərbaycanın  coğrafiyasına  həsr  edilmiş 

yeganə iri həcmli əsər isə rus dilində yazılmışdır.  

XX əsrin birinci on illiklərində Azərbaycanın əsl mənada sistemli coğrafi tədqiqatlar mərhələsi başlanır. Onun 

geologiyası, faydalı qazıntıları, torpaq-iqlim şəraiti, geobotanikası, sosial-məişəti və iqtisadi xususiyyətləri hərtərəfli 

oyrənilir.  Azərbaycanın  iqlimini  İ.V.Fiqurovski,  torpaqlarını  S.A.Zaxarov,  bitki  ortuyunu  A.A.Qrosheym,  geoloji 

quruluşunu V.V.Boqacov, heyvanlar aləmini A.N.Vereşşagin tədqiq etmişdir.  

1925-ci  ildə  Azərbaycan  SSR  MİK-in  xususi  qərarı  ilə  kənd  təssərufatını  səmərəli  inkişaf  etdirmək  ucun 

Azərbaycan Dovlət Plan Komitəsinin nəzdində Respublika Rayonlaşdırma Komissiyası yaradılmışdır. Bu komissiya 

1935-ci  ilədək  respublikanın  iqtisadiyyatına,  torpaq  ortuyunə,  iqliminə,  bitki  heyvanlar  aləminin  məskunlaşmasına 

aid sanballı tədqiqatlar aparmış, rayonlaşmaya dair materiallar nəşr etmişdir.  

Rayonlaşdırma  Komissiyası  Azərbaycanın  yeni  inzibatı-ərazi  bolgusunun  yaradılması  istiqamətində  intensiv 

işlər  gorməyə  başladı.  Hər  şeydən  əvvəl  Azərbaycanda  movcud  olan  kohnə  bolgulərin  (quberniya,  qəza,  nahiyə) 

yeniləri (rayon, dairə, kənd sovetləri) ilə əvəz edilməsinə başlandı.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kohnə  bolgulər  Şimali  Azərbaycanın  1828-ci  ildə  Rusiyanın  tərkibinə  qatıldıqdan 

sonra  kecmiş  xanlıqların  yerində  yaradılmışdır. Hələ  1846-cı  ildə  Azərbaycan  ərazisinin boyuk hissəsi Şamaxı və 

sonralar Bakı quberniyasına daxil edilmişdir. Onun tərkibində isə Şamaxı, Şuşa, Şəki, Bakı və Lənkəran sonralar isə 

Qaryagin, Quba, Goycay, Cavad qəzaları yaradılmışdır. 1867-ci ildə Yelizavetpol quberniyası (Gəncə) təşkil edilir. 

Digər Azərbaycan ərazilərində İrəvan quberniyası onun tərkibində isə Naxcıvan, Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz qəzaları 

ayrılmışdır (şəkil 16).  

Umumən  1920-ci  illərdə  Azərbaycanın  sahəsi  114  min  km

2

-dən  cox  olmuşdur.  Sovet  hakimiyyətinin  ilk 

illərində  Goycə,  Zəngəzur,  İncə  dərəsi  və  digər  28  min  km

2 

tarixi  Azərbaycan  torpaqları  kəsilib  Ermənistana 

verilmişdir.  Onun  iradəsinin  əksinə  olaraq  tərkibində  hazırda  erməni  qoşunları  tərəfindən  zəbt  olunmuş  Dağlıq 

Qarabağ vilayəti yaradılmışdır.  

1925-ci  ildə  Azərbaycanda  aparılan  yeni  rayonlaşdırma  işlərində  onun  ərazisinin  təbii  və  təsərrufat 

xususiyyətləri,  əhalisinin  yerləşməsi,  korpulər,  yollar,  ətraf  əraziləri  ozunə  meyl  etdirəcək  perspektivli  yaşayış 

mərkəzlərinin olması və s. amillər nəzərə alınırdı.  

Belə bolguləri apararkən Azərbaycan ərazisinin dağlıq xususiyyətlərinə də diqqət yetirilirdi. Rayonlaşdırma bolgusu 

elə aparılırdı ki, cay dərəsi ilə bir-birinə bağlı olan dağ ətəyi və dağ kəndləri bir inzibatı rayonun tərkibinə daxil olsunlar. 

Boyuk və Kicik Qafqaz, Talış dağlıq ərazilərində yerləşən inzibati rayonların əksəriyyəti bu prinsipə uyğun olaraq ayrılıb. 

Məlumdur  ki,  dağlıq  ərazilərdə  dərəboyu  uzanan  koc  yolları  (sonralar  şose  yolları  ilə  əvəzlənib)  həmişə  dağı  aranla 

birləşdirib və təsərrufatların yaylaq-qışlaq əlaqələrini təmin edib.  

Rayonlaşdırma uc taksonomik sistem – okruq – dairə – kənd sovetləri uzrə aparılır. Umumi mulahizələr nəzərə 

alınmaqla 1930-cu ildə Azərbaycan ərazisində 63 dairə (rayon) ayrılmışdır. Sonralar bu dairələr kicik dəyişikliklərlə 

Azərbaycanın bu gun movcud olan kənd inzibatı rayonlarını təşkil etdilər.  

2000-ci  ilin  əvvəlinə  Azərbaycanda  65  kənd,  13  şəhər  rayonu,  69  şəhər,  132  şəhər  tipli  qəsəbə,  1314  kənd  ərazi 

vahidləri  və  4242  kənd  olmuşdur.  1999-cu  ilin  sonuna  yaxın  Azərbaycan  tarixində  ilk  dəfə  olaraq  onun  ərazisində 

demokratik  ozunuidarə  usulu  olan  2664  bələdiyyə  vahidi  yaradıldı.  Bələdiyyə  qurumu  –  bəlli  olan  sərhədlər  daxilində, 

muəyyən səlahiyyətləri, bələdiyyə mulkiyyəti, yerli budcəsi, yerli ozunu idarəetmə orqanları olan şəhər, kənd və yaxud bir 

necə  kənd  yaşayış  məntəqəsi  ərazisində  həyata  kecirilən  idarəetmə  formasıdır.  Belə  ərazi  vahidləri  mahiyyətcə 

vətəndaşların yaşayış yerlərinə gorə ərazi təşkili və idarə olunmasının demokratik formasıdır.  

Azərbaycanın iqtisadi rayonlaşdırılması işlərinə də elə 20-ci illərdən başlanmışdır.  

1928-ci  ildə  umumi  rayonlaşdırma  prinsipləri  əsasında  respublika  ərazisinin  iriləşdirilmiş  okruqlara  ayrılması 

layihəsi işlənib hazırlanmışdır. Gələcəyin iqtisadi-coğrafi rayonu kimi nəzərdə tutulan bu okruqlar aşağıdakılar idi: 

Bakı,  Gəncə,  Şirvan,  Quba,  Lənkəran,  Nuxa-Zaqatala,  Naxcıvan,  Qarabağ  (Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  ilə 

birlikdə).  

Sonralar bu okruqların iriləşdirilib vilayətlərə cevrilməsi nəzərdə tutulurdu. 1952-ci ildə hətta Bakı və Gəncə 

vilayətləri  də  yaradılmışdır.  Lakin  dovlət  və  partiya  quruculuğunun  o  dovrdəki  tələbatına  cavab  vermədiyinə  gorə 

Azərbaycanda vilayət bolgusu yaradılmadı və bu iki vilayət də 1953-cu ildə ləğv edildi.  

Komissiya  1935-ci  ilədək  muntəzəm  nəşr  etdirdiyi  toplularda  Azərbaycanın  təbii-iqtisadi  rayonlarına  həsr  edilmiş 

qiymətli  məlumatlar  verirdi.  Bu  toplular  təbii-iqtisadi  rayonlar  uzrə  tərtib  olunur  və  nəşr  edilirdilər.  Topluda  muəlliflər 

ərazinin iqlimini, fauna və florasını, təsərrufatının xususiyyətlərini nəzərə alaraq, təbi-iqtisadi rayonların sərhədlərini təyin 

etmiş,  hər  bir  rayonun  torpaq-iqlim  xususiyyətlərini,  kənd  təsərrufatının  vəziyyətini  nəzərə  alaraq  onun  gələcək  inkişaf 

perspektivlərini muəyyənləşdirmişdilər.  

Hər  rayonun  xususiyyətləri  respublika  miqyasında  muqayisəli  verilmiş,  rayonlaşma  umumi  respublika 

tədqiqatının  nəticəsində  aparılmışdır.  Təbii-iqtisadi  rayonlaşma  və  onun  geniş  təhlili  respublikada  aparılan  ilk 

qiymətli praktiki tədqiqat işinin numunəsi idi.  

Lakin təəssuflə qeyd etmək lazımdır ki, zəngin məlumatların cox ciddi nəticələri coğrafi cəhətdən umumiləşdirilmədi. 

Bəlkə  də  ona  gorə  ki,  komissiyanın  işində  bilavasitə  coğrafiya  ilə  məşğul  olan  mutəxəssislər  az  idi.  Tədqiqatcılar  əsas 

etibarilə  təbiətşunas,  torpaqşunas  və  iqtisadcılardan  ibarət  idi.  Bununla  belə  komissiyanın  topladığı  və  nəşr  etdirdiyi 

materiallar  olkə  coğrafiyasının  qızıl  fondunu  təşkil  edir.  Komissiyanın  bəzi  uzvləri  bu  materiallardan  istifadə  edərək 

xususi kitablar nəşr etdirmişlər. (H.Sultanov «Azərbaycanda bəzi sənaye sahələrinin qısa ocerkləri»; M.N.Avdeyev «Kur-

Araz ovalığında kənd təsərrufatının inkişaf imkanları» və s.). M.N.Avdeyevin kitabında Kur-Araz ovalığı coğrafi zonalara 

bolunmuş,  hər  zonanın  təbii  şəraiti  və  xususiyyətləri  gostərilmiş,  burada  kənd  təsərrufatının  inkişafı  yolları 

muəyyənləşdirilmişdir.  

Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  Azərbaycan  coğrafları  sırasına  əvvəllər  bu  komissiyada  fəal  iştirak  edən 

H.B.Əliyev, M.N.Avdeyev, B.N.Mixels və b. alimlər də daxil olmuşlar.  

30-cu illərin əvvəllərində respublika ərazisində Mingəcevir su qovşağının tikilməsi ilə əlaqədar geniş tədqiqat 

işi  aparılması  tələb  olunurdu.  Qovşaqda  SES-in  fəaliyyəti,  Kur-Araz  ovalığı  torpaqlarının  suvarılması  və 

mənimsənilməsi problemləri və s. oyrənmək lazım idi. Bu işin aparılması ucun xususi tədqiqat qrupu təşkil olunmuş, 

buraya bəzi coğrafiyacılar da daxil edilmişdir.  

İkinci dunya muharibəsindən sonrakı dovrdə Bakı surətlə inkişaf edirdi. Onun artmaqda olan əhalisini ərzaq 

və  su  ilə,  sənayesini  isə  xammalla  təmin  etmək  ucun  səmərəli  yollar  axtarılırdı.  Bu  məqsədlə  Abşeronda  kənd 

təsərrufatı istehsalını artırmaq, şəhərətrafı təsərrufat  yaratmaq və  yeni  guclu ərzaq bazası təşkil etmək  ucun dovlət 

səviyyəsində Samur-Dəvəci kanalının cəkilməsi məsələsi qaldırıldı. Kanalın cəkilməsi, onun suyundan Bakı sənaye 

rayonunun şəhəryanı  kənd  təsərrufatını  su ilə  təmin etmək  probleminin həlli  ucun iqtisadi-texniki  əsaslandırmalar 

lazım idi. Bu işin aparılmasında coğrafiyacılar da fəal iştirak etdilər.  

Aparılan tədqiqatlar Bakının su təchizatının yaxşılaşması və şəhəryanı təsərrufatın yaradılması işlərinin həyata 

kecirilməsinə xeyli komək etdi. Bu tədqiqatlar əsasında coğrafiyacı H.B.Əliyev 1935-ci ildə «Bakıətrafı təsərrufatın 

inkişafının  iqtisadi-coğrafi  problemləri»  movzusunda  namizədlik  dissertasiyası  mudafiə  etdi.  Bu,  Azərbaycanda 

iqtisadi-coğrafiya uzrə yazılmış ilk dissertasiya idi.  

30-cu  illərin  ikinci  yarısından  başlayaraq  respublikada  quruculuq  işlərinin  həcmi  xeyli  genişlənir,  yeni  sənaye  və 

kənd təsərrufatı mərkəzləri yaranırdı. Respublikanın ərazisində yeni neft və qaz yataqları aşkar edilir, suvarma şəbəkələri 

yaradılır  və  min  hektarlarla  xam  torpaqlar  mənimsənilirdi.  Butun  bunlar  respublika  ərazisində  geniş  fiziki  və  iqtisadi 

coğrafiya  tədqiqatlar  aparmağı  tələb  edirdi.  Lakin  belə  boyuk  həcmli  tədqiqat  aparmaq  ucun  olkənin  elmi-tədqiqat 

mərkəzləri yox idi. Respublikada elmi mərkəzlərin yaradılmasına və bu mərkəzlərdə işləmək ucun coğrafiya ixtisası uzrə 

ali təhsilli mutəxəssislər hazırlanmasına ehtiyac duyulurdu.  

Həyatın tələbatına cavab olaraq 1935-ci ildə Azərbaycan Dovlət Pedaqoji İnstitutunda ilk coğrafiya fakultəsi acıldı. 

Bu fakultəyə coğrafiya elmləri namizədi H.B.Əliyev rəhbərlik edirdi. O, fakultənin iqtisadi-coğrafiya tədrisi problemlərini, 

Kazan  Universitetinin  yetirməsi  N.Xelfin  isə  fiziki-coğrafiya  tədrisi  məsələlərini  həll  edirdi.  İnstitutun  iqtisadi  və  fiziki 

coğrafiya  kafedraları  ilk  tədqiqat  mərkəzlərinə  cevrilmişdi.  Cox  kecmədi  ki,  ali  məktəblər  ucun  ana  dilində  ilk  tədris 

vasitələri hazırlanmağa başlandı, ilk elmi məqalələr nəşr edildi.  

Beləliklə,  respublikada  daha  yuksək  tipli  tədqiqat  mərkəzləri  yaratmaq  ucun  xeyli  mutəxəssis  yetişdirildi. 

Onlardan professor: N.Kərimovu, H.Sadıxlını; dosent: O.Osmanovu, S.Şukurovu, M.Zulfuqarovu, İ.İbrahimbəylini, 

İ.Osmanovu və b. alimləri gostərmək olar.  

1937-ci  ildə  SSRİ  EA-nın  Azərbaycan  filialının  nəzdində  coğrafiya  bolməsi  yarandı.  Bu  bolmənin  təşkili  ilə 

respublikada  elmi-tədqiqat  mərkəzi  meydana  gəldi.  Bolmənin  nəzdində  umumi  fiziki  coğrafiya,  xəritəşunaslıq, 

iqlimşunaslıq və hidrologiya şobələri var idi.  

1939-cu ildə Azərbaycanda coğrafların ilk ictimai təşkilatı olan Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti  yarandı. Onun ilk 

sədri  İ.Fiqurovski  secilmişdi.  1990-cı  ildən  onun  prezidenti  akad.  B.Ə.Budaqov  secilmişdir.  Yeni  yaranmış  cəmiyyət 

butun  coğrafiyacı  quvvələri  oz  ətrafına  toplamış,  respublikada  coğrafi  biliklərin  yayılması  və  s.  məsələlərilə  məşğul 

olmuşdur.  Cəmiyyət  coğrafi  tədqiqatların  aparılması,  tarixi-coğrafi  gecələrin  kecirilməsi,  dunya,  sovet  və  Azərbaycan 

coğraflarının yubileylərinin təşkili, orijinal elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri və nəşr edilmiş kitabların muzakirəsinin təşkili 

ilə məşğul olmuşdur.  

Hazırda  Azərbaycan  Coğrafiya  Cəmiyyətində  8  bolmə  vardır:  1.  Fiziki  coğrafiya;  2.  İqtisadi  coğrafiya;  3. 

Məktəb  coğrafiyası;  4.  Xəzər  dənizi;  5.  Hidrometeorologiya;  6.  Xəritəcilik;  7.  Təbiəti  muhafizə;  8.  Tibbi 

coğrafiya. Cəmiyyətin Bakı, Gəncə, Naxcıvan, Şəki və s. şəhərlərdə şobələri var. Onun 1300-ə qədər uzvu əsasən 

elmi işcilər, muəllimlər və ali məktəblərin yuxarı kurs tələbələrindən ibarətdir.  

1943-cu  ildən  Azərbaycan  Dovlət  Universitetində  fəaliyyətə  başlayan  geologiya-coğrafiya  fakultəsi  nəzdində 

1944-cu ildə coğrafiya şobəsi acıldı, nəhayət bu şobə 1991-ci ildə ilk mustəqil coğrafiya fakultəsinə cevrildi. Onun 

birinci dekanı dos. V.Ə.Əfəndiyev olmuşdur. 1999-cu ildən prof. M.A.Museyibov secilmişdir.  

1948-ci ildə fakultənin umumi coğrafiya kafedrası əsasında fiziki və iqtisadi coğrafiya kafedraları təşkil olunur. 

Daha  sonra  1960-cı  ildə  SSRİ-nin  İqtisadi  coğrafiyası,  Xarici  olkələrin  iqtisadi  və  siyasi  coğrafiyası  kafedraları 

mustəqil fəaliyyətə başlayırlar.  

1945-ci  ildə  Azərbaycan  EA  nəzdindəki  coğrafiya  bolməsi  Akademiyanın  Coğrafiya  İnstitutuna  cevrildi  və 

orada  fiziki,  iqtisadi  coğrafiya  və  xəritəcilik  şobələri  təşkil  edildi.  İnstitutun  elə  ilk  illərindən  başlayaraq  elmi-

tədqiqat  planına  respublikanın  coğrafiyası,  Xəzər  dənizi  səviyyəsinin  tərəddudu,  olkənin  iqtisadi  rayonlaşdırılması 

və sonralar isə daha iri həcmli problemlərin həlli daxil edilmişdir.  

Təxminən 50 ildən artıq bir muddət ərzində fəaliyyət gostərən Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu kicik kollektivdən 

iri elmi mərkəzlərindən birinə cevrilmişdir. Coğrafiya institutunun direktoru vəzifəsini Azərbaycanın gorkəmli alimləri – 

H.B.Əliyev, Ə.A.Mədətzadə, Ə.M.Şıxlinski, Q.G.Gul, S.H.Rustəmov, H.Ə.Əliyev  yerinə  yetirmişlər.  Uzun illərdən bəri 

bu  vəzifəni  akademik  B.Ə.Budaqov  icra  edir.  İnstitutun  digər  aparıcı  elmi  kadrlarından  B.A.Antonovu,  V.Q.Zavriyevi, 

Ş.C.Əliyevi, N.Ş.Şirinovu, Ə.C.Əyyubovu, B.T.Nəzirovanı, Ə.V. Məmmədovu və b. gostərmək olar.  

Zaman kecdikcə təsərrufat sahələrinin, elm və texnikanın inkişafı coğrafiya elmində fundamental istiqamətləri 

dovrun tələbləri səviyyəsinə qaldırdı. Uzun illər coğrafiyada hokm surən sadə təsvir usulundan tədricən fundamental 

və konstruktiv elmi təhlil səviyyəsinə kecid başlandı.  

Belə  keyfiyyətli  kecidi  akademiya  səviyyəli  coğrafiya  institutu  təmin  edə  bilərdi.  Respublikamızda  yeni 

yaradılan Coğrafiya İnstitutu butov təbiətin və sosial-iqtisadi həyatın kompleks coğrafi mənzərəsini ardıcıl şəkildə 

oyrənən  bir  qərargaha  cevrildi.  Elmin  və  tədrisin  fəal  təşkili  və  inkişafında  ali  məktəblərin,  xususilə  Bakı  Dovlət 

Universitetinin coğrafiya kafedraları da onəmli yer tutdular. Coğrafiya İnstitutunda da bu elmin tədricən geniş şaxəli 

sahələri:  iqtisadi  və  sosial  coğrafiya,  landşaftşunaslıq,  geomorfologiya,  paleocoğrafiya,  iqlimşunaslıq,  hidrologiya, 

okeanologiya (Xəzər şobəsi), torpaqşunaslıq, ətraf muhitin muhafizəsi (coğrafi ekologiya), toponimika, kartoqrafiya 

şobələri yaradıldı.  

Təsdiq olunmuş (1993-cu il) struktura gorə Coğrafiya İnstitutunun 10 şobəsi, 17 bolməsi, 1 laboratoriyası və Pirqulu 

stasionarı vardır (şəkil 17). 1945-ci ildə yəni institut təsdiq olunarkən onun cəmi 25 əməkdaşı var idisə, artıq 2000-ci İlin 

əvvəlinə  işcilərin  sayı  241  nəfərə  catdırılmışdır.  Hazırda  institutda  calışan  elmi  əməkdaşların  1  nəfəri  Azərbaycan  EA 

həqiqi  (B.Ə.Budaqov),  1  nəfəri  muxbir  uzvu  (Ə.V.Məmmədov),  12  elmlər  doktoru,  56  elmlər  namizədidir.  İnstitutun 

əməkdaşları EA «Yer elmləri haqqında» «məruzələr» və (sonralar «Xəbərlər» məcmuəsi) «Elmi əsərlər» toplusunu nəşr 

etdirirlər.  

Olkədə coğrafiya elminin və kadr hazırlığının iri mərkəzlərindən biri də Bakı Dovlət Universiteti olmuşdur. Ozu də 

burada elm və kadr hazırlığı həmişə yuksələn xətt uzrə getmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 60-cı illərə qədər burada 

cəmi  uc  kafedra  –  fiziki  coğrafiya,  xarici  olkələrin  iqtisadi  və  siyasi  coğrafiyası  və  iqtisadi  və  sosial  coğrafiya  (1991-ci 

ilədək SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası) kafedraları fəaliyyət gostərirdisə, hazırda həm kafedraların və həm də ixtisasların sayı 

xeyli  artırılmışdır.  Kartoqrafiya,  hidrometeorologiya  və  təbiətin  muhafizəsi  uzrə  ixtisaslı  kadrlara  respublikanın  artan 

tələbatı  nəzərə  alınaraq  1972-ci  ildə  kartoqrafiya,  1973-cu  ildə  hidrologiya  (sonralar  bu  kafedra  hidrometeorologiya 

adlandırıldı), 1980-ci ildə ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadəsi kafedraları acıldı.  

Hazırda coğrafiya fakultəsində calışan professor və muəllimlərin umumi sayı 65 nəfərdir. Bunlardan 7 nəfəri c.e.d., 

professor, 34 nəfəri dosent, qalanları muəllim və baş muəllim vəzifələrində calışırlar. Gostərilən kafedralar tədrisin muasir 

tələblər səviyyəsində təşkili ilə yanaşı coğrafiyanın geniş istiqamətləri uzrə elmi tədqiqat işləri də aparırlar. Bu işdə Bakı 

Dovlət Universitetinin elmi xəbərlərinin 1997-ci ildən «Təbiət elmləri seriyası» adı altında bərpa olunması və orada ayrıca 

coğrafiya  bolməsinin  olması  musbət  rol  oynadı.  Seriyada  coğrafiyanın  aktual  problemlərinə  aid  məsələlər,  problemlər, 

məlumatlar və s. cap edilir.  

Coğrafiya  fakultəsinin  1991-ci  ildə  Xızı  rayonu  Altıağac  qəsəbəsində  elmi  cəhətdən  olduqca  maraqlı  sahədə 

tədris-təcrubə  və  elmi-tədqiqat  bazası  fəaliyyət  gostərir.  Bu  baza  col  tədris-təcrubə  işlərinin  kompleks  təşkilində, 

coğrafi muşahidəcilik səriştəsinin inkişafında mustəsna rol oynayır.  

Mustəqil  Azərbaycan  Respublikası  təhsil  sistemini  Avropa  standartlarına  yaxınlaşdırmaq  məqsədilə  90-cı 

illərdən başlayaraq ali təhsilin iki pilləsinə – bakalavr və  magistr coğrafiyacı kadrların  hazırlığına kecildi. Hazırda 

respublikada belə kadrlar Bakı, Gəncə, Naxcıvan və Lənkəran universitetlərində hazırlanırlar.  

1997-ci  ildən  respublikanın  bir  sıra  ali  məktəblərində  muxtəlif  istiqamətli  magistr-coğraf  və  b.  yuksək  təhsil 

pilləsi təşkil olundu. Bakı Dovlət Universitetinin coğrafiya fakultəsində uc istiqamət və 11 ixtisas uzrə magistratura 

fəaliyyət gostərir.  

Son illər Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunda və ali məktəblərin muvafiq kadrlarında coğrafiya elminin aşağıdakı 

prioritet istiqamətləri: geomorfologiya və onun konstruktiv istiqamətləri (suruşmələr, zəlzələlər və s. təbii fəlakətlərə qarşı 

mubarizə),  hidrologiya,  su  ehtiyatları  və  onların  qorunması,  Xəzərin  kompleks  coğrafi  problemləri  (fiziki,  iqtisadi, 

geosiyasi)  coğrafi-ekologiya,  coğrafi  rayonlaşdırma,  Azərbaycan  Respublikasının  yeni  dovrdə  (1991-ci  ildən  sonrakı) 

iqtisadi, sosial və geosiyasi problemləri, regional inkişafın tarazlı aparılması, əhalinin məskunlaşmasının coğrafiyası və s. 

uzrə aparılan geniş tədqiqatları və tərtib edilən kompleks xəritələr və atlasları Azərbaycan coğrafiya elmi tarixinin boyuk 

nailiyyəti hesab etmək olar.  

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının inkişafının elmi təminatı ilə bağlı olaraq son illər hazırlanan 

beynəlxalq proqramlarda və qrantlarda respublikamızın coğrafiya alimləri və təşkilatları da yaxından iştirak edirlər.  

Olkəmizin  yeni  təsərrufat  quruculuğu  və  regional  inkişafının  təşkilində  və  tədrisin  aparılmasında  əhəmiyyəti 

nəzərə alınaraq rayonlaşdırma problemlərinin oyrənilməsi coğrafiya elminin daim diqqət mərkəzində olmuşdur.  

Muxtəlif dovrlərdə Azərbaycanda fiziki-coğrafi rayonlaşdırma məsələləri ilə Ə.M.Şıxlinski, V.Q.Gul, N.K.Kərimov, 

B.Ə.Budaqov,  M.A.Museyibov  və  b.  alimlər  məşğul  olmuşlar.  Azərbaycanın  elm  cəhətdən  əsaslandırılmış  mukəmməl 

fiziki-coğrafi  rayonlaşdırılması  1974-cu  ildə  kənd  təsərrufatının  təbii  şərait  potensialının  muəyyən  edilməsi  ilə  əlaqədar 

olaraq  B.Ə.Budaqov  və  M.A.Museyibov  tərəfindən  aparılmışdır.  Onlar  Azərbaycanın  geomorfoloji  strukturunu, 

landşaftının ərazi differensiyasını və kənd təsərrufatının təbii potensialını nəzərə alaraq onu iki olkəyə, beş vilayətə və 19 

fiziki-coğrafi rayona bolmuşlər (Şəkil 18). Bu və ya digər kicik dəyişikliklərlə həmin şəbəkə indiyədək tədris və təsərrufat 

quruculuğunda geniş istifadə olunur.  

Olkənin  ilk  mukəmməl  iqtisadi-coğrafi  rayonlaşdırılması  və  ayrılan  9  rayon  şəbəkəsi  haqqında  məlumatlar 

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun bir qrup  əməkdaşları tərəfindən (Ə.M.Şıxlınski,  H.B.Əliyev və b.) 1950-ci 

ildə  orta  məktəbin  coğrafiya  dərsliyində  verilmişdir  (Abşeron-Qobustan,  Quba-Xacmaz,  Lənkəran-Astara,  Kur-

Araz, Şəki-Zaqatala, Kirovabad-Daşkəsən, Kəlbəcər-Lacın, Naxcıvan MR, Dağlıq Qarabağ MV).  

Azərbaycanın  kecmiş  Dovlət  Plan  Komitəsi  1969-cu  ildə  13  iqtisadi  rayon  ayırılmış  və  bu  şəbəkə  1995-ci 

ilədək  fəaliyyət  gostərmişdir  (bəzi  təşkilatlarda  muəyyən  dəyişikliklərlə  indi  də  qalmaqdadır).  Kecid  dovrunun 

geosiyasi  və  iqtisadi  inkişaf  xususiyyətləri  nəzərə  alınmaqla  Respublikanın  bir  qrup  alimləri  –  A.A.Nadirov, 

B.Ə.Budaqov,  A.K.Ələsgərov,  M.A.Museyibov,  Ə.X.Nuriyev,  S.K.Huseynov,  T.G.Həsənov  1995-ci  ildə 

Azərbaycanın təkmilləşdirilmiş 10 iqtisadi-coğrafi rayon şəbəkəsini təklif etdilər (şəkil 19). Elə həmin il Respublika 

Təhsil Nazirliyinin coğrafiya Metodiki Şurası bu şəbəkənin tədrisdə istifadəsini tovsiyə etmişdir. Coğrafiya elminin 

ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf tarixi ətraflı şəkildə aşağıdakı bolmələrdə verilir.