Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.7. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının
ekoloji və iqtisadi əsasları. Qlobal ekosistem olan biosferada baş verən, dönməz dəyişikliklər ekoloji inqilabla nəticələnərək təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin yeni inkişaf mərhə- ləsinə – idarə olunan təkamülə keçidlə nəticələnmiş- dir. Yeni mərhələdə tələb cəmiyyət münasibətləri- nin konsepsiyası qlobal ekologiya adlanaraq biosfe- rin strukturu və funksiyalarından bəhs edən təlimdir. 36 Sənaye və ASK sisteminə daxil olan bölmədə torpaqdan, su ehtiyatlarından, meşələrdən və digər təbii resurslardan istifadə edilir. Bundan başqa isteh- sal prosesində texnoloji amillərlə yanaşı təbii bioloji ehtiyatlar da mühüm rol oynayır.Təbii sərvətlər həm- çinin bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər, torpaq örtüyü, meşə və su ehtiyatları iqlim amilləri ilə üzvi əlaqəyə girərək yüksək cəmiyyət üçün lazım olan məhsulun formalaşdığı ekoloji iqtisadi sistem yaradır. Beləliklə, bioloji qanunlar bir tərəfdən təbiətin inkişaf qanunları ilə, digər tərəfdən isə iqtisadi qanunlarla rastlaşaraq həm sənaye, həm də ASK sisteminin idarə olunmasının bütün səviyyələrində özünü büruzə verir. Təbii resuslara ərzaq məhsullarının və sənaye üçün başlıca xammal mənbəyinin cəmiyyətin həyat fəaliyyətini təmin edən əsas şərt kimi baxmaq lazımdır. İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə sənaye sahələrinin gücü artır. Yeni obyektlər tikilir, əkin dövriyyəsinə yeni torpaqlar cəlb edilir. Torpaqların məhsuldarlığının artırılması üzrə tədbirlər həyata keçirilir. Beləliklə cəmiyyət artmaqda olan tələbatını daha çox təbii resurslardan istifadə etməklə ödəməyə çalışır. Torpaq, su və təbii xammaldan səmərəli istifa- də edilməməsi ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olur.Bu sənaye üzrə iqtisadi ekoloji sistemin təmin edilməsini zəruri edir. Bu baxımdan az tullantılara nail olmaq, havanı zəhərləyən qazların qarşısının 37 alınması, suya axıdılan zərərli maddələrin ləğv edilməsi Bakı, Sumqayıt, Şirvan, Naxçıvan, Min- gəçevir və Şəmkirdə atmosferə tullanan zəhərli mad- dələrin həmcinin azaldılması, qurunt sularının aradan qaldırılması üçün ciddi tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir. İnsanların fəaliyyəti prosesındə ekoloji amillər ilə qarşılıqlı əlaqəyə girməsi artıq muasir cəmiyyətin təlabatına çevrilərək ekoloji-iqtisadi sistemi forma- laşdırır. Odur ki, təbiətdən istifadə edilməsinin və ətraf mühitin mühafizəsinin idarə olunması tərəqqipərvər bəşəriyyətin, cəmiyyətin qarşısında duran başlıca vəzifədir. Bu məsələnin qoyuluşu və həlli kompleks qiymətləndirilmədikdə heç bir nəticə vermir. Azərbaycan Respublikasında ekoloji tarazlığın pozulmasının qarşısının alınması üçün ilk növbədə dövlət investisyaları artırmaqla ətraf mühitə atılan zə- hərləyici maddələrin azalmasına nail ola bilir. Ehtiyat- ların rasional istifadəsi və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə monitorinqlər keçirilir. Monitorinq insanların tə- sərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq təbii mühitdə baş verən dəyişikliklərə nəzarət və müşahidə sistemidir. Monitorinq aşağıdakı qaydaların reallaşdırıl- ması yolu ilə həyata keçirilir. 1. Müşahidə obyektinin müəyyən edilməsi. 2. Müşahidə edilmiş obyektin tədqiq edilməsi. 38 3. Müşahidə obyekti üçün informasiya modelinin tərtib edilməsi. 4. Ölçülərin müəyyən edilməsi. 5. Obyektin informasiya modelinin indentifıkasi- yası. Ölkədə belə monitorinq dövlət orqanları tərə- findən həyata keçirilir. Buna Azərbaycan Respubli- kası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi rəhbərlik edir. Vahid Dövlət Ekoloji Monitorinq Sisteminə aşa- ğıdakı dövlət orqanları daxil edilə bilər (VDEMS). 1. Monitorinq və hidrometoroloji xidmət idarəsi. 2. Torpaq resusları və yer quruluşu üzrə dövlət komitəsi. 3. Meşə təsərrüfatına xidmət idarəsi. 4. Azərbaycan Respublikasi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi. 5. Geodeziya və kartoqrafıya xəritə xidməti ida- rəsi. 6. Dağ və sənaye nəzarəti xidməti idarəsi. 7. Səhiyyə Nazirliyi. 8. Mühafızə Nazirliyi. 9. Dəniz və çay dənizçiliyi Naziriiyi. 10. İqtisadi inkişaf nazirliyi. 11. Əmək və əhalinin sosial müdafiələri nazirliyi. Müasir şəraitdə ətraf mühitin mühafizəsi və təbiətdən istifadənin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi 39 müəyyən proqnoz sənədlərinin tərtib olunmasını tələb edir. Təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsi aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri edir. 1. Su resuslarından istifadə - onun qorunması, səmərəli istifadə, istifadə texnologiyası, itkisiz istifadə, mineral sulardan istifadə. 2. Atmosfer - havanın qorunması. 3. Torpaqdan istifadə - erroziyanın qarşısının alınması, əkin-bağın və otlaqların qorunması tədbiriəri. 4. Meşə resurslarından istifadə - meşə qırılması- nın qarşısını alınması, meşələrin cavanlaşdırıl- ması. 5. Balıq ehtiyatlarının təkrar istehsalı. 6. Mineral xammal - material, metal və qeyri - metaldan səmərəli istifadə. Bunlardan başqa dövlət ətraf mühitin müha- fızəsini iqtisadi - inzibati yolla tənzim edir. 1. Xüsusi nəzarət komitələri dövlət olaraq sənaye müəssisələrinin ətraf mühitin çirklənməsi nor- masını ölçərək onlara nəzarət edir. Həmin müəssisələr bu normaları pozarlarsa onlara bö- yük həcmlə vergi qoyurlar. 2. ETT-nin inkişafına nəzarət. 3. Təşkilatı-texniki tədbirlər buraya daxildir. Ətraf mühitin mühafizəsinin sənaye üsulu. 40 a) Emal üçün ayrılmış xammalın hazır- lanması. b) Son məhsulun alınması üsülunun dəyiş- dirilməsi. c) Texnologiyanın təkmilləşdirilməsi. Ətraf mühitin mühafızəsinin səhiyyə üsulu. a) Tullantıların tənzimlənməsinin səmərəli üsulunun tapılması. b) Əlavə məhsulun alınması üçün əlavə istehsal texnologiyasının yaradılması. Tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyi nəzərə alın- malıdır. Ümumi formada təbiətin mühafızəsi tədbirlə- rinin səmərəliliyinin ölçülməsi aşağıdakı kimi müəy- yən edilə bilər. 1. Əgər qoyulmuş vəsait müəyyən iqtisadi bölmə- də mənfəət versə təbiəti mühafızə xərclərinin effekti- təbiətin çirkləndirilməsinin qarşısının alınması nəticəsinin səmərəliliyini əks etdirir. 2.Bu regional xarakter daşıyır. Bu tədbirlərin hə- yata keçrilməsi bütün regional ərazisini əhatə edir. 3.Təbiəti mühafızə tədbirlərinin effekti metrik (öl- çülən) xarakter daşımır. Bu insanların sağlam- lığında istirahətində, xəstələnmələrin sayının azalmasında ifadə olunur. Yuxarıda göstərilən tədbirlərinin effektinin ölçülməsi iqtisadi və sosial istiqamətlərdə aparılır. 41 İqtisadi effekt canlı və keçmiş əməyə qənaəti əks etdirir. Sosial effekt - tədbirlərin həyata keçril- məsi nəticələrinin xərclərə olan nisbətidir. Ümimiyyətlə, təbiəti mühafızə tədbirlərinin effektliyi belə hesablanır; E= ∑ ∑ – i növ tədbirlərin keçrilməsi nəticəsində, j – obyektində itkinin azalması C n həmin tədbirlərin həyata keçrilməsinin illik istismar xərci obyektlərin tikilməsinə qoyulan vəsait E n kapital qoyuluşunun normativ effektliyi. Göründüyü kimi ətraf mühitin qorunması təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsi dövlətin kompleks ardıcıl həyata keçirdiyi tədbirlər sistemi ilə bağlıdır. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi maraqlı təşkilat və idarələrlə birgə dövlətin strateji inkişaf proqramını hazırlayır ki, bunlardan biri də təbiətin mühafizə stategiyasıdır. Təbiətdən istifadənin strateji planlaşdırılması müəyyən spesifik xüsusiyyətlərə malikdi. 1. Planlaşdırılan obyekt içtimai-istehsal və təbii proseslərin qarşılıqlı fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu zaman heç də bütün təbii proseslər insan tərəfindən tənzimlənən deyildi. Onların bəzi- ləri hələ də tamamilə təsdiq edilməmişdir. 42 2. Təbii proseslərin strateji planlaşdırılması, təbii proseslərə təsir və onun nəticələrinin iqtisadiy- yata təsirindən ibarətdir. Lakin ətrafin çirklən- məsi nəinki məqsədli proqramla dəf edilə bilər, o həmdə texnologiyanın dəyişməsi ilə azaldıla bilər. 3. Ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsi çox uzaq müddəti əhatə edə bilər. Məs, Çernobil AES- dakı partlayış. Təbiətin mühafizə tədbirləri və strateji planlaş- dırılmasında sistemli təhlil və sintez metodlarindan, təbii mühit komponentlərindən istifadə nəticələri və istiqamətlərinin müəyyən edilməsindən geniş istifadə olunur. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|