Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Ərzaq təminatının təhlükəsizliyi
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Ərzaq təminatının təhlükəsizliyi. Cəmiyyət üzvlərinin qida məhsullarına olan tələbatının ödənilməsi bütün dövrlərdə aktuallıq kəsb etmiş, bu sahədə zaman-zaman qabarmalar və çəkil- mələrlə müşayiət olunmuşdur. Ərzaq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsində yaranan problemlər iqtisadi inkişafin spesfık xüsusiyyətləri ilə bilavasitə bağlı olmuşdur. Ümumiyyətlə, bu problemin həlli dövlətin aqrar siyasətindən, kəndliyə qayğının hansı səviyyədə göstərilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olmuşdur. Ərzaq problemi obyektiv olaraq bey- nəlxalq bazar konyukturunda baş verən dəyişiklik- lərdən asılıdır. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdə məh- sul artıqlığı və ya azlığı böhran yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Ərzaq məhsullarına olan tələbatın ödə- 181 nilməsində yerli istehsalın və ya idxal kanallarının xüsusi çəkisi ölkələrin ərzaq təhlükəsizliyinin səviy- yəsini müəyyənləşdirir. Ərzaq təhlükəsizliyinin səviyyəsi eyni zamanda ərzaq bazarlarının təşkilin- dən, infrastrukturun formalaşdırılmasından da bilava- sitə asılı olmuşdur. Təşkilati qurumların fəaliyyətinin yetərli olması son nəticədə istehsala olan stimulları azaldır. Məlumdur ki, qloballaşma şəraitində hər bir dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri ölkənin milli təhlükəsizliyini təmin etmək – istehlakı daha çox yerli istehsal hesabına qarşılamaqdan iba- rətdir. Beynəlxalq səviyyədə kənd təsərrüfatı isteh- salçılarına yardımın şərtləndirilməsi ilə bağlı tələblə- rin gücləndirilməsi ərzaq təhükəsizliyinin milli təhlü- kəsizlik sisteminin mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış etməsini şərtləndirmişdir. Odur ki, aqrar sahəyə eti- nasız münasibət son nəticədə dövlətin vassalçılığına, siyasi reytinqinin zəifləməsinə, bütövlükdə milli iqti- sadiyyatın, daxili və xarici siyasətin beynəlxalq güc- lərdən asılılığının güclənməsinə gətirib çıxara bilər. Bu problem müharibə şəraitində olan ölkə üçün xü- susilə tale yüklü səciyyə daşıyır. Bu baxımdan res- publikada kənd təsərrüfatına qayğı, öikənin hərbi-sə- naye kompleksinin qüdrətlənməsi qədər vacib və ak- tualdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, aqrar sahənin rəqa- bət qabiliyyətinin yüksəldilməsi ölkənin ərzaq təh- lükəsizliyinin təmin edilməsinə əlverişli şərait yarat- maqla, eyni zamanda alternativ ixrac sektorunun 182 formalaşdırılması, qeyri-neft sektorunun inkişafı baxımından da əhəmiyyətli rola malikdir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi fızio- loji normalar və müəyyən edilmiş keyfıyyət stan- dartları çərçivəsində əhalinin əsas növ qida məhsul- larına olan tələbatının yerli istehsal hesabına davamlı olaraq ödənilməsi ilə bağlı kompleks tədbirlər sistemini özündə əks etdirir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi daxili istehsal hesabına ölkə əhalisi- nin istehlakının təmin edilməsini özündə əks etdir- diyindən bu məqsədə nail olunması yerli kənd təsər- rüfatı əmtəə istehsalçılarının stimullaşdınlmasından bilavasitə asılıdır. Beləliklə, müasir şəraitdə ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ölkədə həyata ke- çirilən aqrar siyasətin prioritet istiqamətinə çevrilmə- lidir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxı- mından dövlətin aqrar siyasətinin əsas vəzifəsi səmərəli istehsal strukturu yaratmaqla əhalinin ərzaq, sənayenin isə kənd təsərrüfatı xammalına olan tələ- batını yerli istehsal hesabına ödəmək məqsədilə çe- vik sosial-iqtisadi mexanizm formalaşdırmaqdan, eləcə də mövcud potensialdan səmərəli istifadəni təmin etməkdən ibarətdir. Məhz bu baxımdan da transformasiya proseslərinin hazırki mərhələsində aqrar sahənin mövcud potensialı ölkənin ərzaq təhlü- kəsizliyinin təmin edilməsinə istiqamətləndirilməli- dir. Məlum həqiqətdir ki, heç bir ölkə ərzaq təhlükə- sizliyini 100%-lik hədlərdə təmin etmək iqtidarında 183 deyildir. Bu isə ondan irəli gəlir ki, bütün növ məh- sullar üzrə tələbatı tamamilə yerli istehsal hesabına ödənilməsinə nail olunması müqayisəli üstünlüklər baxımından da əlçatmaz görünür. Odur ki, ölkə üçün strateji əhəmiyyətli prioritet məhsullar əsas götürül- məklə, bölgələrin ixtisaslaşma istiqaməti nəzərə alınmalıdır. Doğrudur, taxıl strateji ərzaq məhsulu olmaqla ölkə əhalisinin təbii tələbatının ödənilməsinə xidmət edir. Araşdırmalar göstərir ki, ölkəmiz dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra əksər kənd təsərrü- fatına yararlı torpaqlar taxıl əkininə cəlb edildi. Bu tendensiyanın zərərli cəhəti ondan ibarətdir ki, ölkə- də taxıl istehsalının artırılmasına məhsuldarlığın yüksəldilməsi hesabına deyil, əkin sahələrinin geniş- ləndirilməsi, daha doğrusu ekstensiv amillər hesabına nail olunmuşdur. Ümumiyyətlə götürdükdə problem kifayət qə- dər çoxcəhətlidir. Belə ki, taxıl istehsalı az əmək sər- fi tələb etdiyindən bu sahədə fəaliyyət göstərən isteh- salçının gəlirlərinin məbləği də aşağı olur. Paradok- sal cəhət ondan ibarətdir ki, respublikada digər gəlirli sahələrin bazarları kəskin inhisarlaşdırıldığından (bostan, tərəvəz, meyvə və s. istisna olmaqla) isteh- salçı taxılçılığa üstünlük vermək məcburiyyətində qalır. Lakin bununla belə müxtəlif səbəblər üzündən, eləcə də yanacaq və enerji daşıyıcılarının qiymətlə- rinin artımı, həm də məhsul istehsalının tələbatı ödəməyə yetərli olmaması səbəbindən idxal kanalla- rına da ehtiyac yaranır. Bundan əlavə yerli istehsal 184 bu və ya digər obyektiv, subyektiv səbəblər üzündən idxal kanallarından baha başa gəlir. Bu isə daxili ərzaq bazarının beynəlxalq bazar konyukturundan asılılığını şərtləndirir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əhalinin sosial durumu, alıcılıq qabiliyyəti və iqtisadi maarifləndirmə səviyyəsi də yetərincə yüksək de- yildir. Bütün hallarda istehlakçı ucuz məhsula üs- tünlük verir. İstehlakçı üçün o qədər də önəmli deyildir ki, o yüksək qiymətə yerli məhsul əldə etsin. Odur ki, bu prosesləri dövlət tənzimləməli, istehsal- çının xərclərinin müəyyən hissəsini subsidiyalaş- dırmaqla yerli məhsulun qiyməti ilə idxal olunan məhsulun qiyməti arasında tarazlıq yaratmalıdır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, müs- təqil dövlət olaraq Azərbaycan Respublikası ÜTT-nə daxil olmaq ərəfəsindədir. ÜTT-nin şərtlərinə görə üzv olan hər bir ölkə yerli istehsala dövlət yardımını kəskin şəkildə məhdudlaşdırmalı, liberal ticarət siyasəti həyata keçirməlidir. Odur ki, ÜTT-yə daxil olmaq ərəfəsində rcspublikamızda aqrar sahəyə daxili dəstək proqramı həyata keçirilməli, istehsal stimullaşdırılmalıdır. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə yerli istehsala tələbatı ödəyən məhsullar üzrə idxalın tənzimlənməsi istiqamətləri müəyyənləşdirilməli, aqrar-ərzaq bazarının qorunma- sına yönələn kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir. Təbiidir ki, bu tip tədbirlər daxili istehsalın artırılması, bazar infrastrukturlarının formalaşdnılması ilə paralel həyata keçirilməlidir. 185 Dövlətin aqrar siyasəti ölkədə ərzaq məhsulla- rının ümumi həcmində idxal olunan məhsulların xüsusi çəkisinin 10-15%-dən çox olmamaq şərti ilə ərzaq məhsulları asılılığını aradan qaldırmağa yönəldilməlidir. Bu tip tədbirlər transformasiya yönümlü dəyişikliklərin hazırki mərhələsində dövlətin aqrar siyasətinin prioritet istiqamətini təşkil etməlidir. Ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və aqrar sahənin inkişafının strateji məqsədlərinə nail olmaq məqsədilə ölkənin sosial-iqtisadi, təbii-milli xüsusiy- yətlərinin nəzərə alınması olduqca zəruridir. Təbii ki, bu zaman siyasi amillər də ön plana çəkilməlidir. Siyasi amillər onunla bağlıdır ki, Azərbaycan Res- publikası müstəqil dövlət kimi beynəlxalq münasi- bətlər sisteminə inteqrasiya olunmuşdur və bu baxımdan dünyada baş verən proseslərə uyğun siya- sət həyata keçirməlidir. Eyni zamanda dövlət bu proseslərdə ölkənin strateji maraqlarının qorunması istiqamətində siyasət yeritməlidir və konyuktur dəyişikliklərinə adekvat reaksiya göstərməlidir. Məlum olduğu kimi ölkənin təbii-iqlim şəraiti, münbit torpaq ehtiyatları mövcuddur və bu poten- sialdan istifadə etməklə nəinki ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək, həm də bir sıra məhsullar üzrə dünya bazarına keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli məhsullar ixrac etmək mümkündür. Fikrimizcə, neft gəlirlərin- dən aqrar sahəyə investisiyalar yatırılmasına başlan- malı və bununla da gələcəkdə neftsiz Azərbaycanın 186 alternativ ixrac sektorunu formalaşdırmaq olar. Bu məqsədə nail olmaq üçün respublikamızın region- larının təbii-iqlim şəraitini, əhalinin vərdişlərini, elə- cə də uzun müddət formalaşmış əmək bölgüsü və ix- tisaslaşma məsələlərinin də nəzərə alınması vacibdir. Uzun müddət mövcud olmuş əmək bölgüsü və ixtisaslaşma baxımından ölkə taxılçılıq, üzümçülük, çayçılıq, kartofçuluq, tərəvəzçilik, maldarhq, arıçılıq və s. sahələrdə istehsalı inkişaf etdirmək üçün əlve- rişli şəraitə malikdir. Lakin bununla belə zəruri infra- struktur sisteminin yaradılması, dövlət tərəfindən lazımi stimullaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilmə- məsi nəticəsində adı çəkilən sahələrdə davamlı inkişafı təmih etmək mümkün olmamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, əhailinin ərzaq, səna- yenin xammala olan tələbatının yerli istehsal hesa- bına ödənilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi istehsal potensialından səmərəli istifadənin təmin edilmə- sindən, torpaqların münbitliyinin yüksəldilməsindən bütövlükdə effektiv aqrar-ərzaq kompleksinin forma- laşdırılmasından asılıdır. Məlum olduğu kimi, torpa- ğın münbitliyinin yüksəldilməsi, faktiki məhsuldarlıq səviyyəsinin potensial məhsuldarlıq səviyyəsinə çatdırılması meliorasiya və irriqasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə sıx bağlıdır. Respublikanın bir sıra bölgələrində, o cümlədən Aran və Şirvan bölgə- lərində torpaqların xeyli hissəsi şoranlaşmışdır ki, bu da əkinçilik sisteminin səmərəliliyini aşağı salır, məhsuldarlığın səviyyəsinin azalmasına gətirib 187 çıxarır. Danılmaz həqiqətdir ki, meliorasiya və irri- qasiya tədbirləri yüksək maliyyə vəsaiti tələb etdiyindən bu tədbirləri aqrar əmtəə istehsalçılarının məhdud resursları hesabına həyata keçirmək müm- kün deyildir. Odur ki, dövlət tərəfindən kənd təsər- rüfatı məhsulları istehsalının intensiv amillər hesa- bına artırılması məqsədilə torpaqların şoranlaş- masının qarşısının alınmasına yönəldilmiş kompleks və məqsədyönlü proqramlar işlənib hazırlanmalıdır. Dövlət aqrar əmtəə istehsalçılarının qarşılaşdıqları faktiki problemlərdən daha çox strateji əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin həllinə yardımçı olmalıdır. Hazırda aqrar sahə islahatların yaratdığı potensial hesabına fəaliyyət göstərir və bu potensial isə tükən- məkdədir. Nəzərə almaq lazımdır ki, aqrar sahənin mövcud potensialının tükənməsi kəskin ərzaq qıtlığına və qiymətlərin kəskin artmasına gətirib çıxara bilər. Doğrudur, bu vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədilə idxal kanallarından istifadə edilə bilər. Bu isə qısa zaman kəsiyində vəziyyəti sabitləşdirə bilər. Nəzərə alınmalıdır ki, strateji baxımdan respublikada neftin tükəndiyi zamanda kənd təsərrüfatı məhsul- larının idxalı belə özünü doğrultmayacaqdır. Odur ki, neftdən daxil olan vəsait hesabına səmərəli qeyri-neft sektoru - aqrar ərzaq kompleksi formalaşdırılmasa 2030-cu ildən sonrakı dövrdə Azarbaycan Rcspııbli- kasında ərzaq təhlükəsizliyi dövlətin milli təhlükəsiz- liyini zərbə altına qoyan birinci dərəcəli problemə çevriləcəkdir. Həmin dövrdə problemi kəskinləşdirən 188 ən mühüm amillərdən biri də qloballaşmanın daha kəskin şəkildə özünü biruzə verməsi olacaqdır. Bütün bunlara heç də bədbin proqnozlar vermək niyyətində deyilik. Vəziyyət qarşısı alınmaz deyildir. Sadəcə dövlətin fəal müdaxiləsini, çevik aqrar siyasətin həyata keçirilməsini tələb edir. Aqrar sahənin inkişafının strateji məqsədi ölkənin milli ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi olmalıdır. Bu baxımdan respublikada 9 əsas ərzaq qrupu üzrə daxili istehsal hesabına ümumi tələbatın 85%-nə qədərinin ödənilməsinə nail olunmasıdur. Tədqiqatlar göstərir ki, transformasiya prosesi- nin ilkin dövrlərində respublikada ərzaq təhlükəsiz- liyinə nail olunması üçün iqtisadi şərait, o qədər də əlverişli deyildir. Belə ki, mərkəzləşdirilmiş iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi, maddi-texniki resursların ənə- nəvi təminat mənbələrinin, eyni zamanda satış bazar- larının itirilməsi, infiyasiyalı pul tədavülü sistemi və s. müstəqilliyinin ilkin dövründə Azərbaycan Res- publikasının ərzaq kompleksində kəskin tənəzzül meylləri yaratmışdır. İstehsalın böhran səviyyəsindən aşağı enməsi, ərzaq və iqtisadi təhlükəsizliyin zəifləməsi və itiril- məsi, idxaldan asılılığın artması və milli kənd təsər- rüfatının dağılması deməkdir. Məhsuldarlıq taxıl üzrə 19 s/ha, kartof üzrə 90-100 s/ha, hər inəkdən süd sağımı 1900-2000 kq olduqda aşağı və zərərli sayılır. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasında məhsuldarlıq səviyyəsi 189 taxıl üzrə 15,1 s/ha, kartof üzrə 97 s/ha, hər inəkdən süd sağımı 1073 kq təşkil etmişdir ki, bu da göstərilən təhlükəli hədlərdən belə aşağı olduğunu göstərir. 2005-ci ildə məhsuldarlıq səviyyəsi taxıl üzrə 26,5 s/ha, kartof üzrə 149 s/ha, hər inəkdən süd sağımı 1098 kq olmuşdur. Dünya Bankı xroniki və müddətli ərzaq təh- lükəsizliyi növlərini ayırır. Ölkə, ayrıca rayon, əhali qrupu, ailə, ayrıca fərd bütün il ərzində pul gəlirləri çatışmazlığı və yaxud zəruri həcmdə ərzaq istehsa- lının olmaması səbəbindən xroniki ərzaq təhlükəsi ilə qarşılaşırlar. Müddətli ərzaq təhlükəsi periodik ola- raq qida məhsullarının qiymətlərinin artımı, məhsul yığımının olmaması və yaxud gəlirlərin səviyyə- sinin azalması səbəblərindən ərzaq məhsullarının qeyri-sabit əldə edilməsi şəraitində yaranır. Bu və ya digər ölkə mümkün xarici təhlükələrlə, məsələn, bey- nəlxalq iqtisadi böhranlar, kənd təsərrüfatı bazar- larının konyukturasının pisləşməsi, dünya rəqibləri arasında ticarət müharibələri kimi təhlükələrlə əlaqəli olduğu halda, buna potensial ərzaq təhlükəsini də əlavə etmək olar. Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|