Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil



Yüklə 1,65 Mb.
səhifə5/114
tarix28.12.2021
ölçüsü1,65 Mb.
#10633
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   114
NİTQ QÜSURLARININ 

TƏSNİFATI 

    


Ġnsanda  nitq  digər  adamlarla  ünsiyyət  prosesində  yaranır  və 

inkiĢaf  edir.  ġifahi  nitq-insanın  ümumi  mədəniyyətinin  parlaq 

göstəricisidir.  O,  nəinki savadlı,  dəqiq  və  məntiqi fikrin  ifadəçisi,  həm 

də  düzgün  tələffüz  qaydalarının  əks  etdirilməsidir.  UĢaqlarda  zəngin 

lüğət ehtiyatına malik, qrammatik cəhətdən düzgün və tələffüzünə görə 

aydın nitq tərbiyə etmək lazımdır. 

   Adətən,  Ģifahi  nitq  ana  dilinin  normalarına  müvafiq  olur.  Lakin  bəzi 

səbəblərin  göstərdiyi  təsir  nəticəsində  bu  normalar  pozulmuĢ  olur  və 

nitqdə  düzgün  olmayan  səs  tələffüzü,  kəkələmə,  tın-tınlıq,  dizartriya, 

alaliya  kimi  qüsurlar  özünü  göstərir.  Belə  pozulmalar  bəzən  nitqi 

çətinləĢdirir,  bəzən  isə  tamamilə  nitqdən  ünsiyyət  vasitəsi  kimi 

istifadəni qeyri-mümkün edir. Tədqiqatlar göstərir ki, müasir dövrdə altı 

yaĢına qədər uĢaqların 30 %-dən çoxu tələffüz qüsurlarına malikdirlər. 

UĢaqların bəzilərində bu qüsurlar məktəbə gedəndə də onlarda qalır və 

təlim-tərbiyə prosesində özünün mənfi təsirini göstərir.  

   Nitq  qüsurları  bir  çox  orfoqrafik  səhflərin  buraxılmasında  əsas 

səbəblərdən  biridir.  Orfoqrayiya  qaydalarının  mənimsənilməsi  təkcə 

Ģagirdin  sözün  morfoloji  quruluĢunu  müəyyənləĢdirmək  bacarığından 

asılı  olmayıb,  həmçinin  onun  düzgün  səs  tələffüzü  normalarını 

qavramasından,  səslə  hərfi  fərqləndirmək  bacarığından,  vurğunu 

müəyyənləĢdirməkdən, deyiliĢlə yazılıĢ arasındakı fərqi bilməyindən də 

çox asılıdır.  

   Ümumiyyətlə,  nitq  qüsurlarının  əmələ  gəlmə  səbəbləri  çox 

müxtəlifdir.  

   Nitq qüsurlarını yaradan səbəblər arasında əlveriĢsiz xarici (ekzogen) 

və daxili (endogen) faktorları və eləcə də ətraf mühitin ekoloji Ģəraitini 

fərqləndirirlər.  

   Müxtəlif  səbəblərin  araĢdırılmasında  alimlər  təkamül  dinamik 

yanaĢmadan  –  qüsurun  yaranma  prosesinin  təhlili,  anormal  inkiĢafın 

ümumi  qanunauyğunluqları  və  hər  bir  yaĢ  dövrü  üçün  nitqin  inkiĢaf 

qanunlarını  hesaba  almaq  üsulundan  istifadə  edirlər.  (Ġ.Ġ.Seçenov, 

Ġ.S.Viqotskiy, V.S.Lubovskiy və s.)  

   Psixi  və  nitq  proseslərinin  formalaĢdırılmasında  bioloji  və  sosioloji 

amillərin  birliyi  prinsipi  nitq  sisteminin  yaranmasına  nitq  mühitinin, 

ünsiyyətin,  emosional  əlaqə  və  digər  faktorların  göstərdiyi  təsiri, 

müəyyən etməyə imkan verir. Nitq mühitinin mənfi təsiri dedikdə buna 




 

14 


valideynləri  lal-kar  olan,  zəif  eĢidən  uĢağın  ailəsində  əsəbi  vəziyyəti 

demək olar.  

   Məktəbəqədər  yaĢ  dövründə  uĢaqların  nitqi  tez  zədələnə  bilən 

funksional  sistem  olduğundan  və  mənfi  təsirlərə  asan  məruz 

qaldığından, məhz bu dövrdə bu və ya digər səbəblərdən nitq qüsurları 

daha çox özünü göstərir.  

   Məktəbəqədər yaĢ dövründə daha çox müĢahidə edilən nitq qüsurları: 

l,  r  samitlərinin  qüsurlu  tələffüzü,  nitq  sürətinin  ləng  və  ya  tez  olması, 

səslərin  qarıĢdırılması  və  böyükləri  yamsılamaq  nəticəsində  meydana 

çıxır.  


Qeyd etmək lazımdır ki, nitqin pozulması, onun inkiĢafının ən böhranlı 

mərhələlərində 1 yaĢla 2 yaĢ arasında, 3 yaĢında və 6-7 yaĢlarında baĢ 

verə bilər.  

   UĢaq  nitqinin  patalogiyasını  aĢağıdakı  səbəblərlə  xarakterizə  etmək 

olar:  

1.Dölün  inkiĢafında  pozulmalara  səbəb  olan  müxtəlif  bətndaxili 

patalogiyadar.  

    Nitqin  ən  kobud  qüsurları  dölün  inkiĢafının  4  həftəsindən  –4  ayına 

qədərki  mərhələdə  yaranan  mənfi  təsirlər  nəticəsində  meydana  gəlir. 

Nitq  qüsurunun  baĢ  verməsi,  hamiləlik  zamanı  güclü  toksikoz,  viruslu 

və endokrin xəstəliklər, zədələr (psixi və fiziki)  rezus-faktora görə qan 

uyğunsuzluğu və digərləri səbəb ola bilər.  

2.DoğuĢ zədələri və asfiksiya (tənəffüsün pozulması nəticəsində beynin 

oksigen çatıĢmamazlığı) nəticəsində uĢağın kəllədaxili qansızmaları nitq 

qüsurlarının yaranmasına gətirib çıxara bilər.  

3.UĢağın  həyatının birinci ilində  keçirtdiyi  müxtəlif  xəstəliklər.  Beynin 

zədələnmə  vaxtından  və  lokallaĢmasından  asılı  olaraq,  nitq  qüsurları 

müxtəlif  cür  özünü  göstərir:  nitqin  inkiĢafına  ən  çox  zərər  verən 

faktorlar  mütəmadi  yoluxucu-viruslu  xəstəliklər,  menenqo-ensefalit  və 

ilkin mədə-bağırsaq pozulmalarıdır.  

4.Kəllənin beyin silkələnməsi ilə müĢayiət edilən zədələnmələri.  

5.Ġrsilik.  

    Bu  halda  nitq  qüsurları  ümumi  əsəb  sisteminin  pozulmasının  yalnız 

bir 


hissəsini  və  intellektual,  hərəkət  çatıĢmamazlıqları  ilə 

uyğunlaĢmasını təĢkil edəcəkdir.  

6.Sosial-məiĢət  Ģəraitinin  əlveriĢli  olmaması,  vegetativ  disfiksiya, 

emosional-iradi 

sfera 

pozğunluqları 



və 

nitq 


inkiĢafındakı 

çatıĢmamazlıqlar  nitq  qüsurlarının  yaranmasına  səbəb  ola  bilər. 

Göstərdiyimiz bütün səbəb və bu səbəblərin bir-birinə qovuĢması nitqin 



 

15 


müxtəlif tərəflərinin pozulmasını Ģərtləndirir.  

    Nitq  qüsurlarını  yaradan  səbəbləri  araĢdırarkən  nitq  qüsurları  ilə 

mühafizə  edilmiĢ  analizator  və  onların  funksiyaları  arasındakı 

münasibətləri  nəzərə  almaq  lazımdır.  onlar  korreksiya  təlimində 

kompensasiya üçün əsas mənbə təĢkil edirlər.  

    Nitq  qüsurlarının  aradan  qaldırılmasında  müxtəlif  anomaliyaların 

erkən diaqnostikası böyük  əhəmiyyət kəsb edir. Əgər nitq qüsuru uĢaq 

məktəbə  getdiyi  zaman  aĢkar  edilirsə  və  ya  ibtidai  sinifdə  müəyyən 

edilərsə,  onları  korreksiya  etmək  çox  çətin  olur,  bu  isə  tədris 

materialının  mənimsənilməsinə  mənfi  təsir  göstərir.  Əgər  bu  qüsurlar 

uĢağın  çağalıq,  ya  da  məktəbəqədər  yaĢ  dövründə  aĢkar  edilirsə,  ilkin 

tibbi və pedaqoji korreksiya nəticəsində onun məktəbdə təlimdə uğurları 

yüksək olacaqdır. 

    UĢaqların  inkiĢafından  geri  qalmasının  erkən  aĢkar  edilməsi  birinci 

növbədə  «yüksək  risqli»  ailələrdə  aparılır.  «Yüksək  risqli»  ailələrə 

aĢağıdakılar aiddir.  

1.Artıq bu və ya digər qüsurlu uĢağın olduğu ailələr: 

2.Valideynlərdən  birində  və  ya  hər  ikisində    əqli  gerilik,  Ģizofreniya, 

eĢitmə qüsuru olan ailələr; 

3.Hamiləlik  dövründə  anaların  ağır  toksikoz  (doğuĢdan  sonra)  kəskin 

yoluxucu xəstəliklər keçirdiyi ailələr; 

4.UĢaqların bətndaxili oksigen aclığı, doğuĢdan sonra asfiksiya, zədə və 

ya  neyroinfeksiya  keçirtmiĢ,  həyatının  ilk  aylarında  kəllə-beyin 

travmaları almıĢ ailələr.  

   Nitq 

inkiĢafının 

pozulmasının 

profilaktikası 

da 

uĢaqların 



dispanezerizasiyası böyük rol oynayır.  

   Bundan  əlavə  məktəbin  və  ailənin  də  nitq  qüsurlarını  aradan 

qaldırmaq və qarĢısını almaqda rolu böyükdür.  

   Buna  görə  də  uĢaq  müəssisələri  və  ailə  qarĢısında  duran  əsas  vəzifə 

uĢağın  nitqini  inkiĢaf  etdirmək  və  onun  vasitəsilə  sözün  ən  geniĢ 

mənasında ümumi mədəniyyətini yüksəltməkdir.  

   Bu vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün uĢaqlarda müĢahidə edilən nitq 

qüsurları pedaqoji vasitələrlə korreksiya edilməli və qarĢısı alınmalıdır.  

Göstərmək  lazımdır  ki,  nitq  qüsurları  hər  hansı  amorf,  qrup  olmayıb, 

müxtəlif  forma,  xüsusiyyətlərə  və  xüsusi  kliniki  əlamətlərə  malik  olan 

anomaliyadır.  

    Müəyyən  tədqiqatçılar  bəzi  nitq  qüsurlarını  qruplaĢdırmaq,  müalicə-

pedaqoji tədbirləri aparmaq üçün təsnif etməyə cəhd göstərmiĢlər.  

    1860-cı  ildə  ilk  dəfə  həkim  ġultess  nitq  qüsurlarını  2  qrupda  təsnif 




 

16 


etmiĢdir.  I  qrupda  bütün  səs  tələffüz  qüsurlarının  növlərini  (pəltəklik-

dislaliya)  aid  etmiĢ,  II  qrupa  isə  nitq  ritminin  və  surətinin  pozulması, 

nitqdə  iĢtirak  edən  əzələlərin  qıc  olması  ilə  müĢayiət  olunan,  nitq 

qüsurunu (kəkələmə) daxil elmiĢdir.  

    Sonralar  bu  bölgü  digər  tədqiqatçılar  tərəfindən  daha  da 

təkmilləĢdirilmiĢ hər bir qrupun özünün yarımqruplara ayrılmıĢdır.  

    Qeyd etmək lazımdır ki, nitq qüsurları haqqında nəzəriyyəyə və onun 

aradan  qaldırılması  metod  və  vasitələri  haqqında  biliklər  ilk  baĢlanğıc 

mərhələsində  həkimlər  tərəfindən  iĢlənmiĢdir.  Sonralar  tədricən  nitq 

qüsurlarının kliniki təsnifi meydana çıxmağa baĢladı. Lakin bu təsnifat 

daha  çox  təsviri,  simptomatik  xarakter  daĢıyaraq  nitq  qüsurlarının 

mexanizmini  heç  də  açıqlamırdı.  Bu  onunla  izah  edilir  ki,  göstərilən 

mərhələdə  əsəb  sisteminin  fiziologiya  məsələləri,  xüsusilə  ali  sinir 

fəaliyyətində (nitq beyin sisteminin ali funksiyasıdır) lazımi qədər hələ 

öyrənilməmiĢdi.  

    Nitq  qüsurlarının  öyrənilməsində  və  qruplaĢ-dırılmasında  ilk  dönüĢü 

yaradan  rus  akademiki  S.P.Pavlov  olmuĢdur.  Onun  beynin  böyük 

yarımkürələrində  apardığı  elmi  araĢdırmalar  neyrofiziologiyada  inqilab 

idi.  S.P.Pavlovun  apardığı  eksperimentlər  nəticəsində  insan  və 

heyvanların  ali  sinir  sisteminin  qanunauyğunluqları,  fəaliyyəti 

öyrənilmiĢdir.  Onun  fikrincə  dərketmə  fəaliyyətini,  prosesini  həyata 

keçirən  fizioloji  mexanizm  kimi  siqnallar  sistemi,  xüsusilə  II  siqnal 

sistemi yalnız insana məxsusdur.  

    Nevrozlar və əsəb fəaliyyətinin digər pozulma növləri, nəhayət, beyin 

gövdəsinin  retikilyar  formasının  (beynin  ən  dərin  mexanizmləri)  rolu 

haqqında  sonrakı  araĢdırmalar  nitq  patalogiyasının  ayrı-ayrı 

formalarının  təbiətini  dərindən  öyrənməyə  imkan  verdi  və  bununla  da 

nitq qüsurlarını təsnif etməyə, diferensial diaqnostikasını     

    yaxĢılaĢdırmağa meydan açdı.  

Müasir dövrdə nitqin öyrənilməsinin sərhədləri daha da geniĢlənmiĢdir. 

Belə  ki,  nitq  qüsurlarının  pedaqogika,  fiziologiya,  linqvistika 

mövqeyindən  öyrənilməsi,  eləcə  də  xüsusi  elmlərin  birgə  tədqiqat  iĢi 

aparılması  bu  anomaliyanın  aradan  qaldırılması  və  profilaktikasında 

ciddi irəliləyiĢ olmuĢdur.  

   Nitq  qüsurlarının  aradan  qaldırılmasında  həkimlərlə  loqopedlərin  sıx 

əməkdaĢlığı nitq anomaliyalarının kliniki təsnifatına zəmin yaratdı.  

   Kliniki  təsnifatın  yaradıcıları  M.Y.Xvatset,  F.A.Rau,  O.V.Pravdina, 

S.S.Lyapidevskiy  və  b.  nitq  qüsurlarını,  qüsurun  yaranma  səbəblərinə 

(etiologiyasına) və patoloji göstəricilərlə (patogenezə) əsaslanaraq təsnif 



 

17 


etmiĢlər.  

Kliniki təsnifata görə aĢağıdakı nitq qüsurları vardır: 

1.Fonetik  qüsurlar  –  səslərin  təhrif  tələffüzü  və  ya  heç  olmaması.  Bu 

qüsurlar dislaliya, dizartriya və rinolaliya kimi diaqnozlaĢdırılırlar.  

2.Nitqin itirilməsi və ya inkiĢafdan geri qalması. Bura alaliya və afaziya 

daxildir. 

3.Nitq  surətinin,  ritminin  və  səlisliyinin  pozulması  taxılaliya, 

bradilaliya.  

    Nitq  rəvanlığının  pozulması  əzələlərin  qıc  olması  və  Ģəxsiyyət 

dəyiĢmələri  ilə  (loqonevroz  və  ya  kəkələmə  də)  müĢayiət  olunur. 

Bundan  əlavə,  eĢitmənin  pozulması,  əqli  gerilik  və  bəzi  nevropsixi 

xəstəliklər  –  Ģizofreniya  və  epilepsiya  nəticəsində  də  nitq  qüsurları 

fərqləndirilir.  

    Qeyd etmək lazımdır ki,  müasir dövrdə kliniki təs-nifatlarla bərabər, 

digər bölgü-psixoloji təsnifat da iĢlənir.  

Bu bölgü kliniki təsnifatdan nitq qüsurlarının pedaqoji təsir üçün vacib 

olan əlamətlərə görə qruplaĢdırılması ilə fərqlənir.  

    Psixoloji-pedaqoji  təsnifatın  müəllifi  R.E.Levina  psixolinqvistik 

meyarlara  nitqin  ünsiyyət  vasitələrinin  tətbiq  edilməsinin  pozulmasına 

görə nitq qüsurlarını 2 böyük qrupa ayırır.  

    I qrupa –fonetik inkiĢafdan geri qalma, fonetik-fone-matik inkiĢafdan 

qalma və nitqin ümumi geriliyi daxildir.                      

II  qrupa  kəkələmə  aiddir.  Bu  qüsurun  əsasınıda  dilin  ünsiyyət 

vasitələrinin  olmasına  baxmayaraq,  nitqin  kommunikativ  funksiyasının 

pozulması təĢkil edir.  

    Psixoloji  –pedaqoji  bölgü  loqopediyaya  geniĢ  imkanlar  açaraq,  elmi 

cəhətdən əsaslanmıĢ korreksiyanın frontal metodlarının nitq qüsurlarına 

və  məktəbəqədər,  məktəb  yaĢ  dövrlərində  uĢaqların  digər  psixi 

funksiyalarına təsir etmək praktikasını inkiĢaf etdirmiĢdir. Həm kliniki, 

həm  də  psixoloji-pedaqoji  təsnifat  bir-birini  tamamlayır  və 

loqopediyanın inkiĢafına təkan verir.  

    Göstərmək  lazımdır  ki,  uĢaqlarda  nitq  böyüklərin  təsiri,  normal  nitq 

mühiti Ģəraitindən, təlim və tərbiyə prosesindən asılı olaraq formalaĢır, 

inkiĢaf edir.  

    Nitq  anadangəlmə  bacarıq  olmayıb,  uĢağın  fiziki  və  əqli  inkiĢafı  ilə 

paralel  inkiĢaf  edən  və  onun  ümumi  inkiĢafının  ən  bariz  göstəricisidir. 

Nitq  qüsurlarının  patologiyasını  baĢa  düĢmək  üçün  uĢağın  normal 

inkiĢafında  nitqin  for-malaĢma  mərhələlərinin  ardıcıllığını  nəzərdən 

keçirmək  lazımdır.  Məs:  «uĢaq  1  yaĢ  5  ayında  hələ  danıĢmır.  Bunun 



 

18 


normal hal  və ya patologiya olduğunu müəyyənləĢdirmək üçün loqoped 

uĢağın nə vaxt ilk sözləri deyəcəyi mərhələni bilməlidir. Digər tərəfdən 

nitq  inkiĢafının  qanunauyğunluqları  haqqında  biliklər,  həm  də  nitq 

qüsurunun düzgün diaqnostikasına da kömək edir.  

Bəzən  mütəxəssislər  3  yaĢlı  uĢağın  nitq  qüsurlarını  aradan  qaldırmaq 

üçün  loqopedin  yanına  göndərirlər.  Loqopedin  apardığı  müayinə 

nəticəsində  məlum  olur  ki,  uĢağın  nitqi  normal  inkiĢaf  edir.  Belə  ki, 

göstərilən  yaĢda  nitqin  normal  inkiĢafında  bəzi  səslər  səhv  tələffüz 

oluna  bilər.  Bu  hal  fizioloji  pəltəklik  adlanaraq  qanunauyğun  hesab 

edilir  və  artikulyasiya  aparatının  lazımi  qədər  formalaĢmaması  ilə 

Ģərtlənir. 

    Bundan əlavə, ontogenez prosesində uĢaqların nitq inkiĢaf qanunlarını 

bilmək  düzgün  korreksiya-tərbiyə  iĢini  qurmağa  kömək  edir.  Məs: 

alaliyalı  uĢağa  korreksiya  iĢini  tətbiq  etməmiĢdən  qabaq,  loqoped 

hökmən  bilməlidir  ki,  bütün  uĢaqlarda  ilkin  olaraq,  nitqin  baĢa 

düĢülməsi, sonra isə nitq inkiĢaf edir. Buna görə də belə uĢaqlara aktiv 

nitqi inkiĢaf etdirmək heç bir müsbət nəticə verməyəcəkdir.          

    Tədqiqatçılar  uĢaqlarda  nitqin  yaranması  və  inkiĢafını  müxtəlif 

mərhələlərə ayırırlar.  

    A.N.Qvozdev  uĢaqların  nitq  inkiĢafı  mərhələlərini  səsin  yaranması, 

sözlərin  iĢlənməsi,  söz  birləĢmələri  və  cümlə  konstruksiyalarından 

istifadəyə bölmüĢdür.  

    Q.Ġ.Rozenqrad – Pupko  nitqin formalaĢma və inkiĢafını 2 mərhələyə 

hazırlıq (2 yaĢa qədər) və nitqin müstəqil formalaĢmasına bölmüĢdür.  

    Nitqin  inkiĢaf  mərhələləri  göstərdiyimiz  kimi  müxtəlif  cür  təsnif 

olunmuĢdur.  

    Müasir  dövrdə  istifadə  edilən  bölgü  A.N.Leontyevin  mərhələləridir. 

O, nitqin, yaranmasını 4 mərhələyə ayırmıĢdır: 

    I-hazırlıq  mərhələsidir.  Bu  uĢaq  anadan  olandan  1  yaĢa  qədər  dövrü 

əhatə edir.  

    II-məktəbəqədər  yaĢ  dövründən  qabaqkı  mərhələdir.  Bu  mərhələ  1 

yaĢdan 3 yaĢa qədərki dövrü əhatə edir. 




Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin