Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil


III-məktəbəqədər – 7 yaĢa qədər.  IV



Yüklə 1,65 Mb.
səhifə6/114
tarix28.12.2021
ölçüsü1,65 Mb.
#10633
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   114
III-məktəbəqədər – 7 yaĢa qədər. 

IV-məktəb dövrü -- 7 yaĢdan 17 yaĢa qədər ki, dövr. 

   Qısaca da olsa, bu mərhələlər haqqında məlumat verək.Göstərdik ki, I 

mərhələ  –  hazırlıq  mərhələsi  adlanır.  Bu  dövrdə  uĢağın  anadan 

olmasından sonra onda səs reaksiyaları: qıĢqırıq, ağlama meydana gəlir. 

Düzdür  bu  səslər  danıĢıq  səslərindən  fərqli  olsalar  da  nitq  aparatının 

nəfəs,  səs  və  artikulyasiya  hisslərinin  müxtəlif  və  incə  hərəkətlərinin 




 

19 


inkiĢafına  kömək  edir.  Ġki  həftədən  sonra  uĢağın  səslərə,  danıĢana 

reaksiya verdiyi, ağlamağı kəsmək, qulaq asmaq, səs gələn tərəfə baĢını 

çevirmək  müĢahidə  edilir.  Bir  ayın  tamamında  körpə  oxuyan  lay-lay 

mahnısı  ilə  sakitləĢir.  Sonralar  isə  danıĢan  adama  tərəf  baĢını 

döndərməyə,  gözləri  ilə  onu  izləməyə  baĢlayır.  tezliklə  körpə  səsin 

intonasiyasını  fərqləndirməyə  baĢlayır:  mehriban  səsə  sakitləĢir, 

oynayır, kəskin səslə ağlayır.  

    2 ayında qığıldama yaranır və 3 ayında hecalarla səslənmə (aqu-aqu, 

ta-ta,  ba-ba,  ma-ma)  baĢlanır.  Hecalarla  səslənmə–qeyri-müəyyən 

artikulyasiyalı  səslərin  birləĢməsidir.  5  ayında  uĢaq  səsləri  eĢidir  və 

ətrafdakıların artikulyasiyasına uyğun yamsılamağa çalıĢır. Hər hansı bir 

hərəkətin  dəfələrlə  təkrarı  hərəkət  vərdiĢlərinin  möhkəmlənməsinə 

səbəb olur. 6 ayında yamsılama ilə uĢaq ayrı-ayrı hecaları təkrar etməyə 

baĢlayır (ma-ma, ba-ba-ba, ta-ta-ta, qa-qa-qa, də-də və s.). 

    Beləliklə

tədricən  uĢaq  yamsılamaqla  səsli  nitqin  bütün 

elementlərinə: fonem, ton, temp, ritm, melodiklik və intonasiyaya səbəb 

olur.  


    Ġkinci  yarımildə  uĢaq  müəyyən  səs  birləĢmələrini  qavrayır  və  onları 

əĢya,  yaxud  hərəkətlə  bağlayır  (bip,  üfə  və  s.).  Bu,  sözlərin  yadda 

saxlanması və onlara reaksiya verməsinə kömək edir.  

    7-9  ayında  uĢaq  böyüklərin  ardınca  müxtəlif  və  çoxlu  səs 

birləĢmələrini yamsılaya bilir.  

    10-11  aylarında  intonasiya  və  Ģəraitdən  asılı  olma-yaraq  sözlərin 

özlərinə reaksiya yaranır. Bu zaman uĢağın nitq mühitinin onun nitqinin 

formalaĢmasına  çox  böyük  təsiri  vardır.  Bir  yaĢında  artıq  ilk  sözlər 

deyilməyə baĢlayır.  

    II  mərhələ-məktəbəqədər  yaĢdan  əvvəlki  dövrdür.  UĢaqda  ilk 

sözlərin  meydana  gəlməsi  ilə  hazırlıq  mərhələsi  bitmiĢ  olur.  Və  onda 

fəal  nitqin  yaranması  baĢlayır.  Bu  zaman  uĢaqda  onu  əhatə  edənlərin 

artikulyasiyasına  xüsusi  diqqət  yaranır.  O,  özü  dəfələrlə  (danıĢmanı) 

danıĢanı yamsılayır və özü müstəqil sözləri ifadə edir. Bununla yanaĢı, 

o,  səsləri  qarıĢdırır,  yerlərini  dəyiĢik  salır,  buraxır  və  tələffüzünü təhrif 

edir. 


    UĢağın ilk sözləri ümumi məna xarakteri daĢıyır. Belə ki, eyni sözlə 

ya  da  söz  birləĢməsi  ilə  həm  əĢyanı,  həm  istəyini,  həm  də  hisslərini 

adlandıra  bilər.  Məs:  ata  sözü  həm  atanın  kəlməsini,  həm  atanı 

istəməsini, həm də incəlikliyini bildirə bilər. Buna görə də stiuasiyadan 

asılı olaraq uĢağı baĢa düĢmək olar. Belə nitq stiuasiyası nitq adlanır və 

jest-mimika ilə müĢayiət olunur.  




 

20 


    Göstərmək  lazımdır  ki, 2  yaĢdan  3  yaĢa  qədər  uĢağın  lüğətində  artıq 

çoxlu söz olur. Məs: 1 yaĢ 6 ayında 10-15, 2  yaĢın sonuna 300 söz, 3 

yaĢında 1000-ə qədər söz ola bilir. 

    3  yaĢın  əvvəlində  uĢaqda  nitqin  qrammatik  quruluĢu  formalaĢmağa 

baĢlayır.  

    Əvvəl  uĢaq  arzu  və  istəyini  eyni  bir  sözlə,  sonra  primitiv  ifadə  ilə 

(ata, appa, mə, dəd-ata mənimlə gəzməyə gedək), sonra isə uzlaĢma və 

idarə əlaqələrinin əlamətləri olan cümlələrlə bildirir.  

    3 yaĢda artıq uĢaqlar isimləri tək və cəmdə, felləri isə Ģəxs, kəmiyyət 

və zamana görə dəyiĢmək vərdiĢlərinə praktik olaraq yiyələnmiĢ olurlar.  

    III mərhələdə – məktəbəqədər yaĢ dövrüdür.  

Qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə uĢaqların çox hissəsində düzgün 

olmayan səs tələffüzü müĢahidə edilir. (s, z, Ģ, j, f, v, c, y) 

    3  yaĢından  7  yaĢına  qədər  olan  mərhələdə  uĢaqlarda  öz  tələffüzünə 

eĢitmə  vasitəsi  ilə  nəzarət  etmək  və  müəyyən  imkan  daxilində  onu 

düzəltmək  vərdliĢləri  inkiĢaf  edir.  baĢqa  sözlə  lüğət  tərkibi  çox  böyük 

surətlə zənginləĢir. Belə ki, uĢağın 4-6 yaĢında aktiv lüğət ehtiyatı 3000-

4000 sözə çatır. Sözlərin mənası daha da dəqiqləĢir və çox zənginləĢir. 

UĢaqda  «nitq  duyumu»  -  nitqlə  ünsiyyət  təcrübəsi  artdıqca  söz 

yaradıcılığı,  sintaktik  əlaqələrdən  istifadə  bacarığı  nitqi  hissetmə 

formalaĢır.  4  yaĢında  uĢaq  sadə  və  mürəkkəb  cümlələrdən  istifadə  edə 

bilir.  


    5 yaĢında nisbi olaraq tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələrdən istifadə 

edir.  («sonra  biz  evə  getdik,  anam  bizə  qoğal  verdi».  «Mən  anamı  çox 

sevirəm,  çünki  o,  mənim  üçün  oyuncaq  alır»).  Bu  yaĢdan  etibarən, 

uĢaqların  danıĢığı  qısa  hekayətlərə  oxĢayır.  Söhbət  zamanı  onların 

suallara cavabı daha çox cümlələrdən ibarətdir.  

    Məhz  5  yaĢında  nitqin  ən  ağır  növü  monoloji  nitq  formalaĢmağa 

baĢlayır.  

    Bu mərhələdə fonetik qavrama daha da yaxĢılaĢır. UĢaq əvvəl sait və 

samit səsləri, sonra yumĢaq və bərk samitləri, ən nəhayət isə sonor, fitli 

və fısıltılı səsləri diferensiallaĢdırmağa baĢlayır.  

    Məktəbəqədər  yaĢ  dövründə  tədricən  kontekstli  (ümumiləĢmiĢ, 

yayındırılmıĢ, əyani dayaqdan məhrum) nitq formalaĢır. Kontekstli nitq 

əvvəlcə uĢağın nağılları, hekayələri nəql etdiyi zaman sonra isə öz həyat 

təcrübəsində  qarĢılaĢdığı  hər  hansı  bir hadisəni təsvir  edəndə  meydana 

çıxır.  

    IV mərhələ – məktəb dövrüdür.  

Bu  mərhələdə  uĢaqların  nitq  inkiĢafının  xüsusiyyətləri  digər 



 

21 


mərhələlərdən  fərqlənir.  Məktəb  dövründə  nitq  Ģüurlu  surətdə  ona 

yiyələnmə  ilə,  səs  təhlili  qrammatik  qanunları  mənimsəmə  ilə 

xarakterikdir.  Məhz,  bu  dövrdə  nitqin  yeni  bir  növü-yazılı  nitq  aparıcı 

rol oynamağa baĢlayır.  

    Məktəb  dövründə  uĢaq  nitqinin  məqsədyönlü  yenidən  qurulması  baĢ 

verir,  yəni  səsləri  qavramaqdan  və  fərqləndirmədən  ta  bütün  nitq 

vasitələrindən Ģüurlu istifadə edilməsi meydana çıxır.  

    Göstərmək lazımdır ki, bütün adları çəkilən mərhələlər arasında ciddi, 

dəqiq sərhədlər yoxdur. Bu mərhələlər rəvan olaraq biri digərinə keçir.  

    UĢağın  nitq  inkiĢafı  prosesinin  vaxtında  və  səlis  olması  üçün 

müəyyən  Ģərtlər  vacibdir,  yəni  bu  prosesin  müvəffəqiyyətli  keçməsi 

üçün uĢaq: 

-psixi və somatik cəhətdən sağlam olmalıdır. 

-normal əqli imkanlara malik olmalıdır. 

-normal eĢitmə və görməyə malik olmalıdır. 

-kifayət qədər psixi fəallığı olmalıdır. 

-nitq ünsiyyətinə tələbatı olmalıdır. 

-normal nitq mühiti ilə əhatə olmalıdır. 

    UĢağın  normal  nitq  inkiĢafı  ona  imkan  verir  ki,  yeni  anlayıĢları 

həmiĢə  qavrasın,  ətraf  aləm  haqqında  təsəvvür  və  bilik  ehtiyatlarını 

zənginləĢdirsin.  

    Beləliklə  də,  nitq,  onun  inkiĢafı  sıx  surətdə  bilavasitə  təfəkkürün 

inkiĢafı ilə bağlıdır.  

     Kiçik  yaĢlı  uĢaqların  nitqi  onun  formalaĢması  mərhələsində  səs 

tələffüzü  çatıĢmamazlıqları  ilə  fərqlənir.  Bu,  ilk  öncə,  artikulyasiya 

aparatının  üzvlərinin  natamam  hərəkətləri  nəticəsində  meydana  gəlir, 

yəni dil, dodaq, yumĢaq damaq, aĢağı çənənin hərəkətlərinin tam inkiĢaf 

etməməsi tələffüz qüsurlarını yaradır. Ġkinci səbəb uĢaqlarda fonematik 

qavramanın,  eĢitmənin  formalaĢmaması,  yəni  eĢitmə  ilə  səsləri 

qavramaq 

və 

bütün 


nitq 

səslərinin 

(fonemlərinin) 

dəqiq 


differensiallandırmaq bacarığının tam inkiĢaf etməməsidir.  

Buna  görə  də  məktəbəqədər  yaĢ  dövrünün  baĢlanmasında  uĢağın 

nitqi kifayət qədər aydın və təmiz səslənmir. Məlumdur ki, uĢaqlar bir-

birlərindən  fonematik  qavramanın  inkiĢaf  səviyyəsi,  həmçinin  nitq 

aparatının  motorikasının  inkiĢafına  görə  də  fərqlənirlər.  Bəzi  uĢaqlara 

artikulyasiya  hərəkətləri  çox  asan  baĢa  gəlir.  Onlar  bir  dəfə  görmək  və 

izah  edilməklə  onlar  üçün  əlçatmaz  olan  bir  səsin  tələffüzünə  nail  ola 

bilirlər.  Lakin  digərləri  əksinə  öz  nitq  orqanlarını  idarə  edə  bilmir  və 

onlara uzun müddət məĢq etmək lazım gəlir. Bundan sonra onlar lazımi 



 

22 


artikulyasiya  hərəkətləri  edə  bilərlər.  Məktəbəqədər  yaĢlı  uĢaqlar  sait 

səslərin  çoxunu  geniĢ  yastılanmıĢ  dillə  hava  axını  ağızdan  dilin 

ortasından keçməsi ilə tələffüz edirlər. Dilin düzgün olmayan vəziyyəti 

hava  axınının  istiqamətini  dəyiĢərək  səsin  tələffüzündə  qüsurların 

olmasına səbəb olur. 3 yaĢında olan uĢağın nitqində təsadüf edilən  nitq 

qüsurları aĢağıdakılardır.  

1.Saitlər bir qədər yumĢaq tələffüz edilir və ya əksinə. 

2.UĢaqların  çoxu  Ģ,  j,  ç  səslərini  tələffüz  etmir  və  adətən,  s,  z 

səsləri  ilə  əvəz  edirlər.  Məs:  «zurnal»  (jurnal),  «sar»  (Ģar),  «sirin» 

(Ģirin), «Zalə» (Lalə). 

3.R  səsini  tələffüz  etmirlər:  Və  ya  l,  v,  j  səsləri  ilə  əvəz  edirlər. 

«əndə» (rəndə), «qal» (qar).  

Və ya l, v, j səsləri ilə əvəz edirlər. «əndər-rəndə, qal-qal» və s.  

4.L  səsi  çox  zaman  yumĢaq  tələffüz  edilir:  «Lyalyə»  (Lalə). 

Bəzən L səsi y səsi ilə əvəz olunur. «yampa» (lampa), «yimon» (limon).  

5.Q,  k,  x  səsləri  bəzən  buraxılır  və  ya  t,  d  səsləri  ilə  əvəz  edilir: 

«toyun» (qoyun), «doz» (qoz), «delem» (kələm), «toruz» (xoruz).  

Getdikcə  bu  qüsurlar  azalır  və  4-5  yaĢ  üçün  uĢaqların  çoxu 

düzgün səs tələffüzünə malik olurlar.  

Bütün yuxarıda qeyd etdiklərimizi nəzərə alıb, göstərmək lazımdır 

ki,  məktəbəqədər  yaĢ  dövründə  düzgün  formalaĢmıĢ  nitqin  tərbiyə 

edilməsi çox ciddi və lazımlı ictimai əhəmiyyətli vəzifədir. Bu vəzifənin 

məsuliyyətini  həm  valideynlər,  həm  müəllimlər,  həm  də  ictimaiyyət 

baĢa düĢməlidir.  

Biz göstərdik ki, 4-5 yaĢlarda nitq qüsurlarının çoxu aradan çıxır. 

lakin  bu  proses  öz-özünə  deyil,  böyüklərin  pedaqoji  təsiri  nəticəsində 

baĢ  verir.  bu  təsir  o  vaxt  yaxĢı  nəticə  verir  ki,  uĢaq  normal  eĢitsin, 

düzgün  danıĢmaq  üçün  böyüklərin  göstəriĢini  alsın  və  bu  göstəriĢə 

uyğun  danıĢmağa  həvəsi  olsun.  Beləliklə,  uĢağın  nitq  mühitinin 

yaxĢılaĢması,  valideyn  və  tərbiyəçilərin  aydın  və  düzgün  nitqi  çox 

böyük əhəmiyyətə malikdir.            

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzən  ailələrdə  uĢağın  danıĢığını  təqlid 

edərək, onlarla uĢaq dilində danıĢır və bununla düzgün olmayan tələffüz 

vərdiĢləri  aĢılayırlar. («qa-qa  gəlsin  üfə  yesin»,  «Çiçi  paltar  dəĢəydir», 

«Dü-dütə  minib  oppa  gedəy»  və  s.)  Bəzən  isə  uĢaqları  çox  çətin  Ģer 

parçalarını  əzbərləməyə  məcbur  edirlər.  Nitq  mexanizminin  fizioloji 

yüksəlməsi nəticəsində yaĢa görə düzgün olmayan tələffüz möhkəmlənir 

və daha da artır.  




 

23 


UĢaq  bağçalarında  tərbiyəçilər  uĢaqlarda  nitqin  formalaĢmasına 

xüsusi  diqqət  yetirilməli  və  bu  prosesə  rəhbərlik  etməlidirlər.  MəĢğələ 

saatlarında  gəzinti  və  rejim  proseslərində  tərbiyəçilər  uĢaqların  nitqinə 

nəzarət  edib  onların  aydın  və  səlis  danıĢmalarına  çalıĢmalıdırlar.  Nitq 

inkiĢafı  üzrə  aparılan  iĢlərdə  ən  mühüm  yeri  uĢaqlarda  düzgün  səs 

tələffüzü  və  diksiyanın  formalaĢmasına  istiqamətlənmiĢ  məĢğələ  və 

oyunlara vermək lazımdır.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dəqiq  artikulyasiyalarının  inkiĢafı 

uĢaqlarda  danıĢıq  vaxtı  müsahibinin  üzünə  baxmaq  vərdiĢi  yaradır  və 

beləliklə də, dodaq və dilin hərəkətini izləmək bacarığı formalaĢır.  

Sonralar  da  uĢaqlarda  eĢitmə  diqqətini  və  fonematik  qavramanı 

inkiĢaf  etdirmək  çox  vacibdir.  Səslərin  eĢitmə  ilə  dəqiq  qavranılması 

düzgün  səs  tələffüzünü  tənzimləyir,  düzgün  səs  tələffüzü  isə  öz 

növbəsində fonematik qavramanın daha da yaxĢılaĢmasına kömək edir. 

Məktəbəqədər yaĢlı uĢaqların danıĢıq səsləri ilə tanıĢlığı yaxĢı olardı ki, 

oyun formasında, hər biri səsi hər hansı konkret obrazla bağlayıb həyata 

keçirsinlər. Məs: z səsi-ağcaqanadın mahnısı kimi; g-böcəyin səsi kimi; 

v-maĢının getməsi kimi; f-paravozun yola düĢməsi və s.  

Bundan  əlavə  uĢaqlara  yanıltmacların  öyrədilməsi  də  yaxĢı 

nəticələr verir. 

Beləliklə,  aparılan  sistemli  və  məqsədyönlü  iĢ  nəticəsində 

uĢaqlarda  düzgün  səs  tələffüzünə  nail  olmaq  və  nitq  qüsurlarının 

qarĢısını almaq olar.  

 



 

24 



Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   114




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin