Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 

---

 

144 

SOSİAL VƏ EMOSİONAL İNKİŞAFIN 

SADƏLƏŞDİRİLMƏSİ 

 

 Fəslin məzmunu  

AzyaĢlı uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf 

Müəllim sosial və emosional inkiĢafın stimulvericisi kimi 

Qüsurlu uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf  

Sosial və emosional inkiĢafı sadələĢdirən təlim fəaliyyətləri 

Azyaşlı uşaqda sosial və emosional inkişaf  

Bütün inkiĢaf sahələri kimi uĢaqda sosial və emosional inkiĢaf da 

müvafiq mərhələ və ardıcıllıqla meydana gəlir, ancaq bu mərhələlər hər 

bir  Ģəxsdə  fərdi Ģəkildə  meydana  çıxır.  Emosional  və  sosial  vərdiĢlərin 

sağlamlıq  baxımından  inkiĢafı  uĢağın  qabiliyyətlərindən  asılı  olsa  da, 

uĢaqla  onu  əhatə  edən  Ģəxslər  arasındakı  münasibətlərdən  əhəmiyyətli 

dərəcə asılı olur. UĢaq həyata qədəm qoyduğu ilk andan etibarən bütün 

həyatı boyu ona lazım olan vərdiĢləri öyrənməyə baĢlayır.  

UĢağın  fərdi  ehtiyaclarına  kömək  göstəriləndə,  uĢağın  xronoloji 

yaĢ  həddinə  daxil  olmasından  əvvəl  və  sonrakı  inkiĢafını  nəzərdən 

keçirmək lazımdır. Qüsurlu uĢaqlar üçün hər bir belə nəzərdən keçirmə 

bu  uĢağın  yetkinlik  yaĢında  olmadığına  görə  daha  böyük  əhəmiyyət 

kəsb edir.    

Erkən emosional və sosial-inkiĢaf mərhələsi 

Emosional  inkiĢafın  ən  ilkin  mərhələsində  uĢaqda  yaĢadığı  inam 

və  bağlılıq  hissi  formalaĢır.  Belə  bir  bağlılıba  əminlik  uĢaq  üçün 

müvafiq  mərhələ  daxilində  sərbəst  hərəkət  etmək  və  inkiĢaf  etmək 

imkanını  yaradır.  AzyaĢlı  uĢağın  özünü  hissetmə  qabiliyyəti  inkiĢaf 

etdikcə, o, öz dünyasını yenidən kəĢf edir. Belə kəĢflərin sayı artdıqca, 

o,  daha  da  müstəqilləĢir  və  bu  da  öz  növbəsində  onun  təxəyyülünü  və 

yaradıcılıq  potensialını  artırır.  ĠnkiĢaf  nəzəriyyəçisi  olan  Erik  Erikson 

körpə  uĢağın  sağlamlıq  baxımından  inkiĢafı  üçün  lazım  olan  fizioloji 

inkiĢafın  üç  mərhələsini  ayırır:  Ġnam  hissinin  inkiĢafı,  müstəqillik 

hissinin  inkiĢafı  və  təĢəbbüs  hissinin  inkiĢafı  (Kuk.  Tesye  və  Kleyn, 

1996). 

Körpə  uĢağın  ilkin  fəaliyyətləri  reflektiv  və  instiktiv  xarakter 

daĢıyır:  yapıĢma,  sıxma  və  iməkləmə.  UĢağın  qavrama  və  fiziki 

yetkinləĢmə qabiliyyəti artdıqca o, gülümsəməyə, qığıldamağa və jestlər 

vasitəsilə  diqqəti  cəlb  etməyə  çalıĢır.  YetkinləĢmə  prosesi  inkiĢaf 

etdikcə,  körpə  uĢaq  hərəkət  edir,  danıĢır  və  digər  insanların  diqqətini 

özünə  cəlb  edir.  UĢaq  hələ  məktəbə  getməzdən  əvvəl  ən  müxtəlif 

---

 

145 

hərəkətləri icra etdiyinə görə onun digər uĢaqlar, yaĢlılar və ətraf aləmlə 

qarĢılıqlı münasibətləri böyüyüb geniĢlənir və bütün hərəkətlər oynadığı 

oyunlar vasitəsilə nümayiĢ etdirilir.  

Məktəbəqədərki  illər  sosial  vərdiĢ  və  davranıĢın  inkiĢafı  üçün 

optimal  vaxt  hesab  olunur.  Məktəbəqədərki  illər  ərzində  təkrarlanan 

münasibətlər və təcrübə vasitəsilə uĢaq özünü tanıma və özünə inanma 

hissini  fərqləndirdiyini  nümayiĢ  etdirir.  Məktəbəqədərki  illər  ərzində 

tipik  sosial  və  emosional  inkiĢafa  bir  çox  vərdiĢlər  və  davranıĢlar 

daxildir.  UĢaq  öyrənir  ki,  o,  oğlan,  yaxud  qızdır  və  o,  xüsusi  ənənə  və 

mühitə malik olan bir ailənin üzvüdür. Elə bu zaman uĢaq özünənəzarət 

vərdiĢlərini  əxz  edir:  qərarlaĢmıĢ  qaydalara  əməl  etmək  və  müvafiq 

üsullar vasitəsilə emosiyalarını ifadə etməyə baĢlamaq. Kiçik saylı uĢaq 

cəmiyyətinin içində o, sosial davranıĢın rudimentar vərdiĢlərini, məsələn 

özünün  və  digər  uĢaqların  hisslərindən  xəbərdar  olmaq,  müxtəliflikləri 

baĢa  düĢmək  və  onlara  hörmət  etmək,  məsuliyyət  daĢımaq,  digər 

Ģəxslərə yardım göstərmək və s. vərdiĢləri öyrənir.