Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

                                  Azərbaycan ədəbi dili 
 
Ümumxalq  dilinin  cilalanmış,  müəyyən  normalara  salınmış 
qoluna ədəbi dil deyilir. Ədəbi dil ictimai müəssisə və idarələrdə, 
nəşriyyat və  mətbuatda, kino  və teatrlarda, radio və televizorda, 
maarif və mədəniyyət ocaqlarında və s. istifadə olunan dildir. 
Hər bir ədəbi dil həm şifahi, həm də yazılı formalara, eyni za-
manda  zəngin  üslubi  rəngarəngliyə  malik  olur.  Ədəbi  dilin  hamı 
üçün aydın və ümumi olması onun əsas əlamətlərini təşkil edir. 
Ədəbi dil mədəni və tarixi hadisədir. Bu dil cəmiyyətin mə-
dəni tələbatı əsasında və müəyyən zərurət nəticəsində şifahi yolla 
yaranır. 
Azərbaycan ədəbi dili ümumxalq dili əsasında şifahi forma-
da  təşəkkül  tapmağa  başlamışdır.  Ədəbi  dilimiz  formalaşmağa 
başladığı dövrdən ümumxalq dilinin mövcud vasitə və material-
larına  əsaslanmış,  onların  müəyyən  hissəsini  seçib  qəbul  etmiş-
dir. Bu zaman ümumxalq dilinin ancaq bir sahəsi deyil, onun bü-
tün  quruluşu, yəni  səs sistemi,  lüğət tərkibi  və qrammatik  quru-
luşu nəzərə alınmış və seçmə əməliyyatı aparılmışdır. Bu seçmə 
əməliyyatı, təxminən, aşağıdakı formalarda olmuşdur: 
1) ümumxalq dilinin səs sistemindəki fonemlərdən, eləcə də 
fonetik qayda və hadisələrdən daha ümumi və səciyyəvi olanları 
götürülmüşdür; 
2) ümumxalq dilinin lüğət tərkibindən hamı üçün ümumi olan, 
aydın mənalı, mədəni səciyyəli, sözlər seçilib qəbul edilmişdir; 
3)  qrammatik  quruluşdan  isə  müxtəlif  variantlı  şəkilçilər  və 
digər qrammatik qanunlar üzərində seçmə əməliyyatı aparılmışdır. 

---

 
19 
Bütün bunlarla bərabər, ədəbi dilin formalaşmasında ümum-
xalq dili dialektlərinin də xüsusi rolu olmuşdur. Belə ki, bu və ya 
digər  ədəbi  dil  ümumxalq  dilinin  müəyyən  dialekti  əsasında 
yaranıb inkişaf edir. 
Lakin  bu  dil  müxtəlif  dövrlərdə  əsasını  təşkil  etdiyi  dialekt 
çərçivəsindən kənara çıxır və ümumxalq dilinin başqa vasitələrin-
dən də istifadə edir. Məhz Azərbaycan ədəbi dili də belə bir tarixi 
proses keçmiş və buna görə ədəbi dilimiz hazırkı heç bir dialektin 
eyni  deyildir.  İndiki  ədəbi  dilimiz  bütün  dialektlərin  yaxşı 
cəhətlərini özündə əks etdirərək onların hamısından fərqlənir. 
Müasir Azərbaycan ədəbi dili özünəməxsus daxili qaydalara və 
ədəbi  normalara  malikdir.  Normativlik  ədəbi  dildə  başlıca  şərtdir. 
Ümumi normalar olmadan ədəbi dil də ola bilməz. Ədəbi normalar 
fikrin aydın, dəqiq ifadə olunmasına, hamı tərəfindən eyni formada 
anlaşılmasına, düzgün və vahid nitq yaratmağa kömək edir. 
Ədəbi dilin normaları dilin bütün sahələrinə aid olur; məsə-
lən: 1) fonetik normalar; 2) orfoepik normalar; 3) orfoqrafik nor-
malar;  4)  qrammatik  normalar;  5)  üslubi  normalar;  6)  semantik 
normalar; 7) leksik normalar. 
Nümunə  üçün  bunlardan  leksik  normaların  tələbinə  nəzər 
salaq.  Ədəbi  dilin  leksik  normalarına  kobud,  loru  və  söyüş  xa-
rakterli  sözləri  ədəbi  dildə  işlətmək  olmaz.  Müasir  leksik  nor-
malara əsasən çətin ərəb və fars sözləri dilimizdə işlənmir. 
Yuxarıda qeyd olunan normalardan hər birinin özünəməxsus 
çoxlu qaydaları vardır. 
Ədəbi dilin  normaları  daimi deyildir. Bunlar  dilin inkişafı  ilə 
bağlı  olaraq  zaman  keçdikcə  təkmilləşir,  dəyişir  və  zənginləşir. 
Müasir  dövrün  tələblərini  ödəyə  bilməyən  normalar  sıradan  çıxır. 
Yeni tələblər əsasında yaranan zəruri normalar isə dilə daxil olur. 
Hər bir yeni ədəbi norma xalqın ruhuna uyğun yaradılır. Bu prin-
sipə müvafiq düzəlməmiş normalar dildə yaşaya bilmir və tez sıra-
dan çıxır. 

---

 
20 
Ədəbi  dilin  orfoqrafik  normaları  dövlət  tərəfindən  təsdiq 
olunur.  Digər  normalara  da  ictimaiyyət  tərəfindən  riayət  edilir. 
Bunların  qanuniləşməsinə  xüsusi  fikir  verilir.  Ədəbi  dil  norma-
larının  sabitləşməsində  və  möhkəmlənməsində  digər  idarə  və 
müəssisələrlə yanaşı, ali məktəblərin də xüsusi rolu vardır. Buna 
görə  də  ədəbi  dilin  təmizliyi  və  inkişafı  üçün  ali  məktəblərdə 
ədəbi  normalara  düzgün  riayət  etmək,  onun  sabitliyi  uğrunda 
müntəzəm olaraq mübarizə aparmaq lazımdır.