Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

Söz  seçməkdə.  Bədii  üslubda  yazılan  əsərlərdə  müxtəlif  söz 
qruplarına  müraciət  olunur  və  oradan  rəngarəng  sözlər  seçilib 
işlədilir. Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bədii üslub oradan 
istifadə etməsin. Dildə hər nə varsa bədii üslubun ixtiyarındadır. 
Bədii  üslubda  bu  və  ya  başqa  üslubi  məqam,  yaxud  surətin 
nitqini fərdiləşdirmək üçün sənət, peşə ilə əlaqədar və ya dialekt 
sözlərindən  istifadə  edilir.  Bununla  bərabər  həmin  üslubda  söz-
lərin məna qruplarından – eyni səslənməyə malik müxtəlif sözlər-
dən  (omonim);  müxtəlif  formalı,  lakin  yaxın  məna  ifadə  edən 
sözlərdən  (antonom)  bədii  ifadə  vasitəsi  kimi  çox  geniş  istifadə 
olunur. Bütün bunlar isə oxucu və ya dinləyicinin bədii zövqünü 
oxşamağa qüvvətli təsir göstərir. 
Sözlərin  işlədilməsində.  Bədii  ədəbiyyat  dil  sahəsində  geniş 
novatorluq  meydanıdır.  Burada  mövcud  sözlərə  yeni  məna  ver-
mək,  sözə  emosional  çalarlıq  gətirmək  və  bunları  çox  müxtəlif 
formalarda və müxtəlif məqam və vəziyyətdə işlətmək olur. 
Bədii  ədəbiyyatda  ayrı-ayrı  sözlərdən  yeni  mənalarda  istifadə 
olunması. Onların məcazi məna kəsb etməsi imkanları ilə bağlıdır. 
Hər bir sözün məcazi mənası dildə müəyyən obrazlılıq əmələ gətirir. 
Bədii ədəbiyyatda məcazların müxtəlif formalarından olduqca geniş 
şəkildə istifadə edilir. Buna görə də bədii üslub obrazlı olur və bu 

---

 
25 
cəhətinə əsasən digər üslublardan fərqlənir. 
Qrammatik  vasitələrin  istifadəsində.  Bədii  üslubda  bəzi  dil 
vasitələrinə bədii meyarla yanaşılır. Bu və ya başqa bir vasitə bədii 
qanunlara  müvafiq  olaraq  bədii  zərurət  əsasında  işlənilir.  Bədii 
üslubda sintaktik fiqurlar – ritorik suallar, bədii nidalar və xitablar 
çox  işlənir.  Bu  da  öz  növbəsində  onu  başqa  üslublardan  fərq-
ləndirir. 
Fonetik materialın istifadəsində. Bədii üslubda dilin səs sistemi 
bir  növ  estetik  təsir  vasitəsinə  çevrilir.  Xüsusən  poeziyada  gözəl 
ahəng,  musiqilik  səslərlə  yaradılır.  Eyni  zamanda,  səslərin  fonetik 
sıralanması vasitəsi ilə bəzən ifadənin təsiri də qüvvətləndirilir. Belə 
bir vəziyyət, əsasən, bədii üslub üçün xarakterikdir.  
Sitatlardan  istifadə.  Bədii  üslubda  sitatlardan  geniş  istifadə 
olunur.  Burada  işlənilən  hər  bir  poetik  sitat  öz  vəzifəsinə  görə 
elmi  sitatdan  fərqlənir.  Poetik  sitatlar  bədii  surətlərin  nitqini 
fərdiləşdirmək və s. kimi üslubi cəhətlər üçün işlənilir. 
Epiqrafların  verilməsində.  Bədii  üslubda  epiqraflara  tez-tez 
müraciət  olunur.  Hər  bir  epiqraf  mətnin  əvvəlində  verilərək  hə-
min mətnin məzmunu ilə uyğun gəlir. Bunların vasitəsilə müəllif 
ifadə olunan fikrin təsirini daha da artırır. 
Bədii üslub bütün öz xüsusiyyətləri ilə olduqca obrazlı, emo-
sional  və  ekspressivdir.  Bu  üslub  başqa  üslublara  nisbətən  xalq 
danışıq  dilinə  daha  yaxındır.  Hazırda  Azərbaycan  ədəbi  dilinin 
bədii  üslubu  çox  inkişaf  etmişdir.  Bu  üslub  ədəbi  dilin  və  xalq 
danışıq  dilinin  xüsusiyyətləri  əsasında  get-gedə  daha  da 
təkmilləşir. 
2.Ədəbi  dilin  elmi  üslubu.  Fikrin  elmi  şəkildə  ifadə  olun-
ması  elmi  üslub  adlanır.  Elmi  üsluba  eyni  zamanda  elmi  dil  də 
deyilir. Elmi üslubda obrazlılıq, emosionallıq olmur. Buraya bü-
tün elmi və metodik əsərlərin dili daxildir. 
Azərbaycan  ədəbi  dilində  elmi  üslub  bədii  üslubdan  sonra 
formalaşmağa  başlamışdır.  Bu  üslub  tarix  boyu  geniş  təkmil-

---

 
26 
ləşmə  və  inkişaf  yolu  keçirmişdir.  Hazırda  elmin  bütün  sahə-
lərinə  dair  bu  üslubda  mükəmməl  elmi  əsərlər  yaradılır.  Elmi 
üslubu  digər  üslublardan  fərqləndirən  bir  sıra  xüsusiyyətlər 
vardır. Həmin xüsusiyyətlər, əsasən, aşağıdakılarla müəyyənləşir. 
Fikrin elmi izahı. Elm – təbiət və cəmiyyət qanunlarını aydın-
laşdırır.  Buna  görə  də  elm  mövcud  anlayışlara  dair  dəqiq  izahat 
tələb  edir;  müəyyən  məsələ  şərh  olunarkən  elmi  təfəkkür  əsas 
götürülür. Bu xüsusiyyət elmi üslubu digər üslublardan fərqləndirir. 
Terminlərin çox işlənməsi. Məlum olduğu kimi termin elmin 
əlifbasıdır.  Elə  buna  görə  də  elmi  üslubda  elmin  müxtəlif  sahə-
lərinə dair aparılan tədqiqatla əlaqədar terminlərdən geniş istifadə 
olunur. 
Sözün  həqiqi  mənada  işlənməsi.  Elmi  üslub  üçün  əsas  əla-
mətlərdən  biri  sözü  ilk  mənasında  işlətməkdir.  Bu  üslubda  söz-
lərin  məcazi,  yaxud  bir  neçə  mənada  işlədilməsinə  əsasən  yol 
verilmir.  Çünki  elmi  üslubda  sözlərin  çoxmənalılığı  bəzən  do-
laşıqlığa, anlaşılmazlığa səbəb ola bilir. 
Xüsusi  ifadələrin  işlənilməsi.  Elmi  üslubda  bu  və  ya  digər 
məsələ şərh olunarkən ―tədqiqat göstərir ki, ‖ ―belə nəticəyə gəl-
mək  olur  ki‖,  ―bu  nöqteyi  –  nəzərdən‖  və  s.  kimi  xüsusi  ifadə-
lərdən tez-tez istifadə olunur. Bunlar elmi üslubun xüsusiyyətləri 
ilə bağlı ifadələrdir. 
Mürəkkəb  sintaktik  konstruksiyaların  tələb  olunması.  Elmi 
üslubda  bu  və  ya  digər  anlayışı  dəqiq  və  düzgün  ifadə  etmək 
üçün  dilin  bütün  qrammatik  vasitələrindən,  o  cümlədən  mürək-
kəb sintaktik quruluşlu cümlələrdən istifadə edilir. 
Müxtəlif  işarələrin  işlədilməsi.  Ayrı-ayrı  elm  sahələri  ilə 
əlaqədar  olaraq  elmi  üslubda  yazılan  əsərlərdə  müxtəlif  işarələr 
sistemindən  istifadə  edilir.  Dialektlərə  aid  yazılmış  əsərlərdə 
transkripsiya ilə əlaqədar işarələr buna misal ola bilər. 
Qədim yunan və latın əlifbalarından istifadə olunması. Bəzi 
elm  sahələrində  yunan  və  latın  hərflərinə  müraciət 

---

 
27 
olunur.Məsələn, iks (x), iqrik (y) və s. 
Bu və ya digər tədqiqat işi elmi üslubda şərh olunarkən hər 
bir  müəllifin  fərdi  üslubu  yaranır.  Lakin  bu  fərdi  üslub  bədii 
üslubda yaranan fərdi üslub kimi xüsusi mahiyyətə malik olmur. 
Elmi  üslub  bədii  üslub qədər  kütləvi  xarakter  daşımır.  Belə 
ki,  bədii  üslubda  yazılan  hər  bir  parçanı  hamı  oxuyanda  və  ya 
eşidəndə başa düşür, lakin elmi üslubda müxtəlif sahələrə aid ya-
zılan əsərləri hamı dərk edə bilmir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ədəbi-tənqidi  əsərlər  də  eyni  üs-
lubda  yazılır.  Bu  növ  əsərlər  elmi  üslubu  ictimai-publisistik  üs-
luba yaxınlaşdırır.