Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 
                     Azərbaycan ədəbi dilinin inkiĢafında  
               görkəmli yazıçıların və milli mətbuatın rolu 
 
 Müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  hazırkı  yüksək  inkişaf 
səviyyəsi  uzun  əsrlərin  məhsuludur.  Ədəbi  dilimiz  tarix  boyu 
mürəkkəb inkişaf prosesi keçirmişdir.  
Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı aşağıdakı dövrlərə bölünür: 
1)ədəbi dilin formalaşması və tədrici inkişaf dövrü (XIX əsrə 
kimi); 
2)ədəbi  dilin  sabitləşməsi  dövrü  (XIX  əsrdən  1920-ci  ilə 
qədər); 
3)ədəbi dilin geniş inkişaf yolu keçməsi dövrü (sovet dövrü). 
Ədəbi  dilimizin  bu  inkişaf  mərhələlərində  yazıçıların,  alim-
lərin,  ictimai  xadimlərin,  müəllimlərin,  milli  mətbuatın  və  mət-
buat  işçilərinin  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Bunlardan,  xüsusən  yazı-
çılar ədəbi dilimizin  formalaşmasında, onun sonrakı  dövrlərdəki 
inkişafı üçün ümumxalq dilindən söz və formalar, yaxud yeni söz 
və ifadələr yaratmaqda daha böyük rol oynamışlar. 
XIII  əsrdə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  formalaşmasında  şair 
Həsənoğlunun  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Həmin  dövrdə  işğalçıların 
və din xadimlərinin apardıqları siyasətlə bağlı olaraq Azərbaycan 
dilində yazıb-yaratmağa imkan verilmişdi; bu dildə yazılan əsər-
lər saray nümayəndələri tərəfindən pis qarşılanırdı. Şairin ancaq 
aşağıdakı qəzəli bizə gəlib çatmışdır. 
Apardı könlümü bir xoş qəmər yüz, canfəza dilbər,  
Nə dilbər, dilbəri –şahid, nə şahid şahidi –sərvər. 

---

 
30 
Mən ölsəm sən bütü-şəngül, sürahi söyləmə qül –qül,  
Nə qül –qül, qül-qüli –badə; nə badə, badeyi -əhmər. 
 
Başımdan getmədi hərgiz səninlə içdiyim badə,  
Nə badə, badeyi –məsti, nə məsti, məsteyi-sağər. 
 
Şahə, şirin sözün qılur Misirdə bir zaman kasid,  
Nə kasid, kasidi –qiymət; nə qiymət, qiyməti –şəkkər. 
 
Tutuşmayınca dəraməş bəlürməz –xisləti -ənbər,  
Nə ənbər, ənbəri suziş; nə suziş, suzişi məcmər. 
 
Əzəldə canım içində yazıldı surəti –məni,  
Nə məni, məniyi surət: nə surət, surəti dəfmər. 
 
Həsənoğlu sana gərçi duaçıdır, vəli, sadiq,  
Nə sadiq, sadiqi bəndə; nə bəndə, bəndeyi çakər. 
 
XIV  əsrdə  şair  İmadəddin  Nəsimi  ədəbi  dilin  formalaşma-
sında xüsusi rol oynamışdır. Nəsimi öz əsərlərində Həsənoğluya 
nisbətən  ərəb  və  fars  sözləri  əvəzinə,  Azərbaycan  söz  və  ifadə-
lərinə daha çox yer vermişdir. Beləliklə, o, ədəbi dilə xalis Azər-
baycan sözlərinin daxil olmasına xüsusi səy göstərmişdir. 
XV əsrdə Azərbaycan dili sarayda işlənmiş və onun təsir dai-
rəsi  tədricən  genişlənmişdir.  Bu  əsrdə  ədəbi  dilimizin  formalaş-
ması və inkişafında Şah İsmayıl Xətayinin böyük xidməti olmuş-
dur. O, Azərbaycan dilini hətta dövlət dili səviyyəsinə qədər yük-
səltməyə xüsusi səy göstərmişdir. 
XVI  əsrdə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  inkişafında  böyük  şair 
Məhəmməd Füzulinin xüsusi rolu olmuşdur. Məlum olduğu üzrə 
XVI  əsrdə  də  Azərbaycan  dilində  əsər  yazmaq  dəb  deyildi  (bu 
dövrdə  ərəb  və  fars  dillərində  yazmağa  böyük  əhəmiyyət  veri-

---

 
31 
lirdi) Füzulinin ədəbi dilimizin inkişafındakı rolu bir neçə cəhət-
dən xarakterizə olunur, belə ki, o, ilk dəfə olaraq: a)Azərbaycan 
dilində  boyük  həcmli  əsərlər  yazmışdır.  b)müxtəlif  janrlarda 
əsərlər yaratmışdır; c)qəzəl janrını ən yüksək zirvəyə ucaltmışdır. 
Böyük  şair  Füzuli  öz  əsərlərində  ümumxalq  dilinin  incəlik-
lərindən  məharətlə  istifadə  etmiş,  beləliklə,  yazılı  ədəbi  dilin 
şifahi ədəbi dilə yaxınlaşmasında onun xüsusi xidməti olmuşdur. 
Ədəbi  dilin  yazılı  və  şifahi  formaları  arasındakı  fərq  XVI-XVII 
əsrlərdə nisbətən XVIII əsrdə daha çox azalmışdı. 
XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Molla Pə-
nah Vaqif yeni bir dövr açmışdır. Vaqifin bu sahədəki fəaliyyəti 
aşağıdakı cəhətdən özünü göstərir: 
1.M.P.Vaqif özündən əvvəlki dil ənənələrini, xüsusən Füzuli 
irsini davam etdirmişdir. 
2.Dilin xəlqiliyini əsas tutaraq dilimizdəki ərəb və fars söz-
lərinə  qarşı  mübarizə  aparmış,  öz  əsərlərində  xalis  Azərbaycan 
sözlərinə daha çox yer vermiş və yazılı ədəbi dilimizin şifahi dilə 
daha da yaxınlaşmasına nail olmuşdur. Elə buna görədir ki, şairin 
yazdığı şeirlərdən əksəriyyətinin dili tamamilə aydın və sadədir. 
Bunları  oxuduqda  canlı  Azərbaycan  dilinin  ruhu,  ahəngi  və 
gözəlliyi çox aydın şəkildə hiss olunur. 
3.Vaqif qoşma üslubunun formalaşmasında və inkişafında xü-
susi  rol  oynamışdır.  Onun  qələminin  qüdrəti  sayəsində  XVIII 
əsrdə qoşma üslubu bədii üslublar sisteminin zirvəsinə ucalmışdır. 
Bu  dövrdə  Vaqiflə  bərabər  Molla  Vəli  Vidadinin  də  ədəbi 
dilimizin inkişafında rolu az olmamışdır. 
XIX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin sabitləşməsi dövrüdür. Bu 
dövr öz xüsusiyyətləri ilə digər əsrlərdən əsaslı surətdə fərqlənir. 
Belə ki, həmin dövrdə kapitalizmin inkişafı, Azərbaycanın digər 
ölkə  və  xalqlarla  mədəni  əlaqələrinin  yaranması  və  s.  dilimizin 
inkişafına da müsbət təsir göstərmiş, Azərbaycan ümumxalq dili 
inkişaf edərək milli ədəbi dilə çevrilmişdir. 

---

 
32 
XIX  əsrdə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  sabitləşməsi  və  inkişaf 
etməsində  M.F.Axundovu  xüsusi  olaraq  qeyd  etmək  lazımdır. 
M.F.Axundov  bütün  fəaliyyəti  boyu  Azərbaycan  dilinin  milli 
müstəqilliyini qorumuş və onun inkişafı uğrunda ciddi mübarizə 
aparmışdır.  Dil  sahəsində  M.F.Axundovun  fəaliyyəti  çoxcəhət-
lidir.  O,  dilin  elə  bir  sahəsi,  elə  bir  mühüm  məsələsi  yoxdur  ki, 
ondan bəhs etməmiş olsun; belə ki ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi 
sahəsində, orfoqrafiya məsələlərinin qaydaya salınmasında, ədəbi 
dilin  terminlərlə  zənginləşməsində  M.F.Axundovun  çox  böyük 
və  xüsusi  xidmətləri  olmuşdur;  o  ilk  dəfə  olaraq  dildə  dram 
üslubunun əsasını qoymuşdur. 
M.F.Axundov, hər şeydən əvvəl, ədəbi dilin xalqa daha yaxın 
olmasına,  ondan  hamının  asanlıqla  istifadə  edə  bilməsinə  xüsusi 
fikir  verirdi.  O,  dili  həqiqi  mənada  xəlqiləşdirməyə  çalışırdı.  Bu 
məqsədlə o, ədəbi dil haqqında bir sıra nəzəri fikirlər irəli sürmüş 
və  həmin  fikirlərini  öz  yaradıcılıq  fəaliyyətində  əməli  surətdə 
həyata keçirməyə nail olmuşdur. Onun komediyalarının dili bunu 
aydın surətdə sübut edir. Ədəbi dilimizin xəlqiliyi, sadəliyi, saflığı 
uğrunda M.F.Axundovun apardığı mübarizəni onun xələfləri olan 
N.B.Vəzirov, H.B.Zərdabi kimi maarifçilər davam etdirmişlər. 
Məlumdur  ki,  ədəbi dilin lüğət  tərkibinin, üslublarının  inki-
şafında  orfoqrafik  və  digər  ədəbi  normalarının  səlisləşməsində, 
sabitləşməsində  mətbuat  xüsusi  rol  oynayır.  Bu  cəhətdən  ədəbi 
dilimizin  inkişafında  1875-ci  ildə  nəşrə  başlayan  ―Əkinçi‖  qə-
zetinin  böyük  rolu  olmuşdur.  Həmin  qəzetin  vasitəsilə  müxtəlif 
sahələrə  dair  bir  sıra  yeni-yeni  terminlər  ədəbi  dilimizə  daxil 
olmuş  və  onun  lüğət  tərkibini  daha  da  zənginləşdirmişdir. 
―Əkinçi‖  qəzetində  müxtəlif  üslublarda  dərc  edilən  məqalələr 
ədəbi  dilimizin,  eyni  zamanda,  üslublarının  inkişafına  da  təsir 
göstərmişdir. Bütün bu məsələlərdə qəzetin redaktoru H.B.Zərda-
binin  böyük  xidməti  olmuşdur.  O,  dil  məsələsini  də  qəzetinin 
ümumi məqsədindən kənarda qoymamışdır. 

---

 
33 
XX əsrdə Azərbaycan ədəbi dili öz inkişafının çox mürəkkəb 
bir  dövrünə  qədəm  qoyur.  Bu  dövrdə  dilimizə  qarşı  hücumlar 
daha  da  qüvvətlənmişdi.  Burjua  millətçiləri,  pantürkistlər 
Azərbaycan  dilinə  qarşı  həyasızcasına  hücum  çəkir,  bu  dili  hər 
vasitə  ilə  pisləməyə,  onu  sıradan  çıxarmağa  çalışırdılar.  Dövrün 
qabaqcıl  adamları  doğma  dilimizi  hər  addımda  müdafiə  edir  və 
onun  inkişafına  mane  olanlara  müntəzəm  və  ciddi  mübarizə 
aparırdılar. Belə şəxsiyyətlərdən biri C.Məmmədquluzadə idi. 
C.Məmmədquluzadə ədəbi dilimizin inkişafında həm nəzəri, 
həm  də  əməli  cəhətdən  fəaliyyət  göstərirdi.  Onu  həmişə  dilin 
təmizliyi,  saflığı  düşündürür  və  buna  görə  də  dildə  lüzumsuz 
olaraq  ərəb  və  fars  sözləri  işlədilməsinə  qarşı  ciddi  mübarizə 
edirdi  O  deyirdi:  ―Bəzi  yazıçılar  dilimizdə  olan  sözləri  dəyiş-
dirirlər,  habelə  Azərbaycan  dilinin  tərkiblərini  və  qanunlarını 
kənara  qoyub,  fars  və  ərəb  tərkibləri  qanunlarını  işlədirdilər. 
Hələ ―pədər‖, ―madər‖, ―nan‖ kimi sözlər səhldir, ərəb və fars 
dilindən  elə  bir  xoruz  səsi  eşitməyən  kəlmələr  və  ibarələr  lü-
zumsuz yerə işlədirdilər ki, dəxi onları ərəb və farsca az savad-
lılar oxuyub başa düşmür və bu icad etdikləri qatış  –bulaş dilin 
adını ədəbi dil qoyub, açıq ana dilini çoban dili adlandırdılar...‖  
C.Məmmədquluzadə öz bədii yaradıcılığı ilə bərabər, redak-
toru  olduğu  ―Molla  Nəsrəddin‖  jurnalının  vasitəsi  ilə  dilimizin 
inkişafı tarixində böyük fəaliyyət göstərmişdir.  
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalı: a) Azərbaycan dilinin milli müs-
təqilliyi, orijinallığının mühafizə olunmasında və b) ədəbi dilimi-
zin  daha  da  sadələşdirilməsində,  onun  şifahi  danışığa  yaxınlaş-
masında xüsusi rol oynamışdır. 
XX əsrin əvvəllərində mürtəce fikirli millətçilər digər mənfi 
ideyaları ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafına da mane 
olmaq  üçün  öz  mətbuatlarını  yaratmışlar.  Millətçilərin  1906-cı 
ildə  nəşrinə  başladığı  ―Füyuzat‖  jurnalının  əsas  məqsədlərindən 
biri  Azərbaycan  dilinin  müstəqilliyini  inkar  etmək,  onu  os-

---

 
34 
manlılaşdırmaqdan  ibarət  idi.  Buna  görə  idi  ki,  həmin  jurnal 
osmanlı  dilində,  həm  də  çətin  ərəb  və  fars  sözləri  ilə  dolu  olan 
dolaşıq və anlaşılmaz bir dildə dərc olunurdu. 
Eyni  ildən,  yəni  1906-cı  ildən  nəşr  olunan  demokratik 
―Molla  Nəsrəddin‖  jurnalı  həmin  mürtəce  xarakterli  jurnalın 
tamamilə  əksinə  bir  istiqamət  və  mövqe  tuturdu.  Bu  jurnalın 
məqsədi  xalqın  mənafeyinə  xidmət  etmək,  o  cumlədən  dilimizi 
qorumaq və inkişaf etdirməkdən ibarət idi. 
―Molla  Nəsrəddin‖  jurnalı  xalqın  başa  düşəcəyi  dildə  yaz-
mağı özü üçün yeganə prinsip qəbul etmişdi. Jurnal 1913-cü ildə 
nəşrə başlayan və ―Füyuzat‖ın ideyasını davam etdirməyə çalışan 
―Şəlalə‖nin də dilini tənqid edərək onun nöqsanlı olduğunu gös-
tərirdi,  
XX əsrin əvvəllərində ədəbi dilimizin inkişafında, onun daha 
da  püxtələşməsində  və  sadələşməsində  M.Ə.Sabirin,  Ə.Haqver-
diyev  və  başqalarının  da  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Sovet  dövründə 
Azərbaycan  ədəbi  dilinin  nə  qədər  sürətlə  və  hərtərəfli  inkişaf 
etməsini aşağıdakılarla səciyyələndirmək olar:  
a)  ədəbi  dilimizin  lüğət  tərkibi  yeni-yeni  sözlərlə  zənginləş-
mişdir; 
b)  bütün  elm  sahələrinə  aid  saysız-hesabsız  terminlər  yara-
dılmışdır; 
c) ədəbi dilimiz xalqa daha da yaxınlaşdırılmışdır; 
d) yazımız asan və mükəmməl əlifba əsasında qurulmuşdur; 
e) dilimizin orfoqrafiyası elmi əsaslar üzərində qurulmuş və 
onun normaları qaydaya salınmışdır; 
f)  dilimizin  qrammatik  quruluşu  daha  da  təkmilləşmiş  və 
zənginləşmişdir; 
g) ədəbi dilimiz ifadə tərzi cəhətdən daha da zənginləşmiş və 
müxtəlif üslublar meydana çıxmışdır. 

---