Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 Azərbaycan dilinin dialekt və Ģivələri haqqında qısa 
məlumat 
 
Ədəbi  dildən  fərqli  olaraq  ayrı-ayrı  yerlərdə  yaşayanların 
danışığında xüsusi cəhətlər olur. 
Bu,  yəni  müəyyən  bir  yerin,  yaxud  rayonun  fərqli  danışığı 
başqalarından seçilir. 
Ədəbi  dildən  və  bir-birindən  fərqlənən  bu  və  ya  başqa 
ərazinin  yerli  danışığı  dialekt  adlanır.  Hər  bir  dildə  bir  neçə 
dialekt  ola  bilir.  Dialekt  fərqləri  dilin  həm  fonetik  sistemində, 
həm  lüğət  tərkibində,  həm  də  qrammatik  quruluşunda  özünü 
göstərir.  Dialektlər  öz  mahiyyətinə  görə  iki  cür  olur:  a)  yerli 
dialektlər, b) ―sinfi― dialektlər və ya jarqonlar. 
Yerli dialektlərin öz əsas lüğəti və qrammatik quruluşu olur. 
Buna görə də hər bir yerli dialekt inkişaf edir, müəyyən şəraitdə 
müstəqil  dilə  çevrilə  bilir.  Lakin  sinfi  dialektlər  –  jarqonlar  bu 
xüsusiyyətə  malik  deyildir.  Jarqonlar  daha  çox  kapitalizm  döv-
ründə  yalançı  modalar  əmələ  gəlir.  Bunların  əməli  əhəmiyyəti 
yoxdur  və  buna  görə  də  xalqa  xidmət  etmir.  Yerli  dialektlərin 
yaranması və inkişafı feodalizmdə qüvvətli olur. Dialektlər məhz 
bu  dövrdə  müstəqil  dillərə  çevrilə  bilir.  Buna  əlverişli  şərait 
yaradan  amil  ayrı-ayrı  feodallıqlar  arasında  ictimai,  siyası,  iqti-
sadi  münasibətlərin  zəif  olması,  möhkəm  sərhəd  yaradılmasıdır. 
Kapitalizmdə isə dialektlər inkişaf etmək əvəzinə, ümumi dil içə-
risində əriməyə başlayır. Bu və ya digər dialekt müstəqil dil kimi 
inkişaf edə bilmir; çünki həmin dövrdə milli dillər yaranır, milli 
dil yarandıqda isə dialektlər bilavasitə ədəbi dildən asılı olur. 
Sosializm  şəraitində  dialektlərin  ərimə  prosesi  daha  da 
sürətlənir. Burada xalqın mədəni və iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar 
olaraq,  ədəbi  dil  yerli  dialektlərə  güclü  təsir  göstərir.  Nəticədə 
dialekt xüsusiyyətləri tədricən azalır və sıradan çıxır. 
Dilin  dialekt  və  şivələrinin  öyrənilməsinin  böyük  nəzəri  və 

---

 
38 
əməli əhəmiyyəti vardır. Dialekt və şivələrin öyrənilməsi bu və ya 
digər  dilin tarixini təbliğ  etmək  üçün  qiymətli  material  verir. Eyni 
zamanda  dialekt  sözləri  vasitəsi  ilə  ədəbi  dilin  lüğət  tərkibi  zən-
ginləşdirilir. Azərbaycan dilini dialekt və şivələrinin geniş və elmi 
şəkildə öyrənilməsinə sovet dövründə başlanmışdır. Dialektologiya 
məsələlərinə  dair  bir  sıra  elmi  əsərlər  yazılmışdır.  Azərbaycan 
dilinin dialekt və şivələri coğrafi ərazi prinsipi üzrə 4 qrupa bölünür: 
1)  Azərbaycan  dilinin  şərq  qrupu  dialekt  şivələri.  Buraya 
Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri və Muğan, Lənkəran şivələri da-
xildir. 
2)  Azərbaycan  dilinin  qərb  qrupu  dialekt  şivələri  və  şivələri. 
Buraya Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri və Ayrım şivələri aiddir. 
3)  Azərbaycan  dilinin  şimal  qrupu  dialekt  və  şivələri. 
Buraya Şəki dialekti və Zaqatala-Qax şivələri daxildir. 
4)  Azərbaycan  dilinin  cənub  qrupu  dialekt  və  şivələri.  Bu-
raya  Naxçıvan,  Ordubad,  Təbriz  dialekləri  və  Yerevan  şivəsi 
(indi  bu  ərazi  ermənilərin  müvəqqəti  işğalı  altındadır)  daxildir. 
Bunlar  bir-birindən  yalnız  bir  sıra  fonetik,  leksik,  qrammatik 
xüsusiyyətlərinə görə az-çox fərqlənir.