Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

Neologizmlər və terminlər 
 
Dildə təzəcə yaranan, yaxud da dilə yenicə daxil olan sözlərə 
neologizmlər  deyilir.  Neologizm-iki  yunan  sözündən,  yəni  neos 
və logos sözlərindən əmələ gəlmişdir. Neologizm hadisəsi arxaiz-
min tam əksini təşkil edir. 
Dilin  lüğət  tərkibinə  müxtəlif  dövrlərdən  başlayaraq  daxil 
olan yeni sözlər həmişə neologizm olaraq qalmır. Bunlar zaman 
keçdikcə  işlənmə  məqamından,  nə  vaxt  meydana  çıxmasından, 
anlaşılma dərəcəsindən asılı olaraq get-gedə dəyişilir. Buna görə 
də  yeni  söz,  təzə  söz  anlayışları  nisbi  və  şərti  götürülərək  dövr-
lərlə əlaqədar olan hadisə kimi başa düşülür. Dilin lüğət tərkibi-
nin passiv hissəsinə keçən bu və ya başqa bir söz təşəkkül tapdığı 
dövr üçün neologizm, özündən sonrakı dövr üçün isə neologizm 

---

 
84 
kateqoriyasından  çıxıb  lüğət  tərkibinin  fəal  hissəsinə  keçərək 
işlək  sözlərə  çevrilə  bilir.  Məsələn,  Azərbaycanda  Sovet  haki-
miyyəti  qurulduqdan  sonra  ilk  dövrlərdə  kolxoz,  traktor,  kom-
somol,  pioner,  maqazin,  muzey,  vaqon,  telefon,  kino,  avtomobil, 
aqronom,  mexanik,  ton,  rayon,  raykom,  əməkgünü,  zərbəçi  və  s. 
kimi sözlər dilimiz üçün neologizm hesab edilirdi. Lakin hal-ha-
zırda bunlar demək olar ki, neologizm deyildir. Çünki bu sözlər 
dilimizin  lüğət  tərkibinin  fəal  hissəsinə  keçmişdir,  orada  özünə 
müəyyən  mövqe  tutaraq  digər  işlək  sözlərdən  fərqlənmir.  Eyni 
zamanda  bunlar  danışıq  prosesində  ciddi  üslubi  rəngarəngliyə 
malik olan təzə söz kimi də təsəvvür edilmir. 
 Bütün bu qeyd olunan xüsusiyyətlərə əsəsən, demək olar ki, 
dildə yeni sözün neologizm hesab edilməsinin əsas meyarı onun 
daxil  olduğu  dövrdəki  işlək  sözlərdən  fərqlənməsi,  təzəlik 
əlamətlərini saxlaması yenilik çalarlılığını əks etdirən üslubi key-
fiyyətini mühafizə etməsidir. 
 Müasir  Azərbaycan  dilində  yenilik  ruhunu  mühafizə  edən 
kibernetika, kosmodrom və s. kimi sözlər yuxarıda deyilən digər 
cəhətlərə  görə  də  ümumişlək  sözlərdən  fərqləndiyi  üçün  hal-
hazırda əsl neologizmlər hesab edilir. 
 Neologizmlərin  əmələ  gəlməsi.  Neologizmlər  istehsalatın, 
elmin, mədəniyyətin, inkişafı üçün əlaqədar olaraq yeni yaranmış 
anlayış,  hadisə  və  keyfiyyətləri  bildirmək  üçün  əmələ  gəlir. 
Neologizmlərin yaranmasında elmin rolu xüsusilə böyükdür.  
 Müxtəlif sahələrə dair zəngin neologizmlərin əmələ gəlməsi 
sosializm  cəmiyyəti  üçün  daha  xarakterik  olan  hadisədir.  Çünki 
sosializm  əlamətdar  hadisələr,  böyük  kəşflər  dövrüdür.  Burada 
yaranan  bütün  yeniliklər,  bütün  ixtiralar  isə  söz  vasitəs  ilə  öz 
əksini  dildə  tapır.  Elə  buna  görə  də,  müasir  dövrdə  də  Azər-
baycan  ədəbi  dilinin  lüğət  tərkibinə  müxtəlif  sahələrə  dair  yüz-
lərlə neologizm daxil olmuşdur. Bu neologizmlər iki mənbədən-
birinci, öz dilimizin daxili imkanları əsasında (azadlıq, yeddiillik, 

---

 
85 
solçuluq,  bərabərlik  və  s.)  ikincisi,  başqa  dillərdən  söz  almaq 
əsasında (sosializm, marşal, kapitan, direktor və s.) yaranmışdır. 
 Neologizmlərin tipləri. Neologizmlərin əmələgəlmə  mənbə-
ləri  müxtəlif  olduğu  kimi,  əmələgəlmə  səbəb  və  məqsədləri  də 
müxtəlifdir. Bunlardan  bəziləri  yeni anlayış  və  hadisələri  adlan-
dırmaq üçün yaranır, bəziləri isə üslubi məqsəd üçün əmələ gəlir. 
Buna görə də, neologizmlər iki yerə bölünür: ümumi neologizm-
lər, fərdi-üslubi neologizmlər. 
 Ümumi  neologizmlər.  Müəyyən  tələbata  müvafiq  olaraq 
ümumxalq  dilində  meydana  çıxan  neologizmlər  ümumi  neo-
logizmlər adlanır. Məsələn, marksizm, kommunist, təyyarəçi, ra-
dio, televizor, kino, teatr, sülhsevər, aktyor, arxiv, aptek, bayraq-
dar, bayramqabağı, balet, opera, respublika, qənaətləndirici, kol-
lektivçilik,  demokratikləşdirmə,  elektrikləşmə  və  s.  Dilimizin 
lüğət  tərkibinə  tarixən  külli  miqdarda  bu  qəbildən  olan  neolo-
gizmlər daxil olmuşdur. 
 Fərdi-üslubi  neologizmlər.  Şair  və  yazıçıların,  alim  və 
mətbuat  işçilərinin  müəyyən  məqsədlərlə  əlaqədar  yaratdıqları 
neologizmlər  fərdi-üslubineologizmlər  adlanır.  Bu  qrup  neo-
logizmlər  iki  cür  olur;  birincisi,  müstəqil  neologizmlər,  ikincisi, 
kontekst  neologizmləri.  Bu  ikinci  forma  neologizmlər  sırf  bədii 
sənətkarlıqla bağlıdır. 
 Şair və yazıçıların üslubunun söz yaradıcılığı cəhəti ilə bağlı 
olaraq  yaranan  sözlərin  bəziləri  ümumi  neologizmlər  sırasına 
daxil  olur,  bəziləri  isə  belə  bir  əlamət  və  keyfiyyyət  kəsb  edə 
bilmir. Məsələn,  
 
Qərbi sarmışdı dumanlar, sislər,  
Acılar duydu içindən Azər. 
Özləyib Şərqi, həmən çıxdı yola,  
Bəlkə bir düşgünə yardımcı ola. 
 

---

 
86 
 Bu  misradakı  özləmək  şairin  fərdi  üslubu  ilə  bağlı  sözdür. 
Ümumiləşmədiyi  üçün  ədəbi  dilin  fəal  tərkibinə  keçə  bilmə-
mişdir.