Dərs vəsaiti Bakı 2023

 1
matrisanın 2 üstünə endirməklə 
pres-qəlib qapanır, pres-material
4
ilə doldurulmuş yükləmə 
kamerası 6 pres-qəlibin üstündə yerləşdirilir və qapalı yükləmə 
kamerasında material qızdırılır; II - yükləmə kamerasının 
puansonunu 7 aşağı endirməklə kamerada lazımi təzyiq 
yaradılması hesabına presləmə ilə tökmə prosesi aparılır; bu 
zaman yüksək temperatur və təzyiq təsiri ilə pres-material maye 
hala keçir və pres-qəlibin matrisası 2 və puansonunun
1
əmələ 
gətirdiyi şəkilləndirici boşluğu doldurur; bundan sonra pres-
materialın bərkiməsinə qədər məmul bir müddət təzyiq altında 
saxlanılır; puanson 7 və yükləmə kamerası
6
yuxarı qaldırılır, 
bununla yükləmə kamerası pres-qəlibdən və pres-qəlibin tökmə 
kanalında bərkimiş pres-material qalığı
8
məmuldan 5 ayrılır, 

---

həmçinin puansonu
1
qaldırmaqla pres-qəlib hissələrə ayrılır və 
itələyici
 3
vasitəsilə məmul 
5
matrisadan çıxarılır. 
Presləmə ilə tökmə rejimi düzünə presləməyə nisbətən 
presləmə təzyiqinin daha yüksək həddə olması ilə fərqlənir. 
Təzyiq altında tökmə yaxşı özlülüaxma xassəli termoplast və 
raektoplastlardan məmulat alınmasında istifadə olunur və 
presləmə üsulundan on dəfələrlə yüksək məhsuldarlığa malikdir. 
Bu proses mürəkkəb konfiqurasiyalı müxtəlif divarlı yüksək dəqiq 
hissələrin istehsalı üçün yararlıdır. 
Polietilen, poliproptlen və sopolimer kimi termoplastik 
materiallardan məmulat hazırlanmasında təzyiq altında tökmə 
üsullarından geniş istifadə edilir (şəkil 8.3). Bu prosesdə polimer 
özlülü hala qədər material silindrində qızdırılır və sonra tökmə 
maşınının pistonlu və ya sonsuz vintli mexanizminin yaratdığı 
təzyiq təsiri ilə tokmə yolluğunun dar kanalından soyuq və ya 
qızldırılmış qəlib boşluğuna püzkürdülür, boşluq doldur və 
şəkillənmiş plastik kütlə bərkiyir. Hazır məmul hissələrə ayırılmış 
qəlibdən itələyicilərlə çıxarılır. Məmulun konfıqurasiyasından və 
yuvaların sayından asılı olaraq qəlib müxtəlif mürəkkəblik 
dərəcəsinə malik ola bilər.
Material yüksək özlülüyə malik olduğu üçün qəlibi yaxşı 
doldurur, elə bu səbəbdən presləmənin xüsusi təzyiqi nisbətən 
aşağı - 80... 100 MPa həddində olur. Polietilen soyuduqda 3%-ə 
qədər xətti oturmaya məruz qalır; buna görə də oturmaqda olan 
həcmi doldurmaq üçün bütün soyuma prosesində təzyiq göstərmə 
davam etdirməklə qəlibə əlavə material verilməlidir. Hazırlanan 
məmulatda hava boşluqları və ya başqa qüsurlar əmələ gəldikdə 
soudulma prosesini uzatmaq, tokuyün temperaturunu və təzyiqi 
yüksəltmək, həmçinin materialı 50...60°C-dək qızdırılmış pres-
qəlibə püskürmək lazımdır. 
Təzyiq altında tökmə maşını elektrik qızdırıcısı
 4
olan işçi 
(material) silindirdən
6
ibarətdir. Emal olunan material işçi 
silindridə əridilir. Prosesin əvvəlində ilkin material yükləmə 
bunkerinə 8 daxil olur və sonra dozalayıcı 9 vasitəsilə malerial işçi 

---

silindrə verilir. Pistonun 7 işçi qodışındə material payını işçi 
silindrin qızdırılan zonasına itələyir. Eyni zamanda materialın 
orimış hissəsi bölücü 5, çıxış borucuğu
 3 
və tökmə kanalı vasitəsilə 
məmulatı 2 şəkilləndiren, pres-qəlib
 1
boşluğuna daxil olur. Pres-
qəlib su ilə soyudulur. Pres-qəlibin ayrılma müstəvisinin 
vəziyyətindən asılı olaraq təzyiq altında'tökmə maşınları üfüqi, 
şaquli və bucaqvari; hərəkət mexanizinə görə - mexaniki, 
hidravlik, hidromexaniki və pnevmatik; material silindrlərinin 
sayına görə - bir və yaxud çoxsilindrli olur. 
Şək. 8.3. Təzyiq altında məmulat tökmək üçün injeksiyalı pres-
qəlib: 
1
- alt birləşdirici lövhə; 2 - üst birləşdirici lövhə;
 3 - 
itələyici;
 4 -
mütəhərrik hissə; 5 - ayırılma xətti; 6 - tərpənməz 
hissə; 7 - istiqamətləndirici sütuncuqlar; 8
 
- çıxış kanalları; 9 - 
üzük;
 10
- tökmə oymağı; 11 - tökmə kanalı;
 12 -
ayırılma kanalı;
 
13
- soyutma kanalı;
 14 -
matrisa lövhəsi;
 15
- tökmə yolluğunun 
itələyi- cisi; 16 - sapfa 

---

Fırlanma gövdə tipli məmulat
mərkəzdənqaçma üsulu
ilə 
istehsal edilir; bu üsulda maye halındakı termoplastik material 
üfüqi və yaxud şaquli ox ətrafında 800... 1600 dövr/dəq sürətlə 
fırladılan qəlibə tökülür; proses vakuum şəraitində aparılır. 
Bununla qalın divarlı məmulatda materialın yüksək sıxlıqlı 
alınması təmin olunur (şəkil 8.4a).
Termoplastlardan hazırlanan məmulatın böyük hissəsi
 
ekstruziya
(basıb şəkilləndirmə)
üsulu
ilə alınır. Ekstruziya 
maşının əsas hissəsi, xüsusi sonsuz vint (şnek) 2 tipli basıcı hərəkət 
mexanizmınə malik
ekstruderdən 
ibarətdir (şəkil 8.4b). Dənəvər 
və ya ovuntu şəklində olan termoplastik material qidalandırıcı 
bunkerdən
1
işçi silindrə
3
daxil olur və fırlanan sonsuz vintlə 
hərəkətə gətirilir. Material sıxlaşır və qızdırıcı elementin
 4
istiliyi 
hesabına özlülüaxma halına keçir, bundan sonra material fasiləsiz 
olaraq basılaraq kalibrləyici alətdən (başlıqdan)
6
keçirilir. Boru 
şəkilli məmulat hazırladıqda sağanaqdan 5 istifadə olunur. 
Şək. 8.4. Plastik kütlənin emal üsullarının sxemi 

---

Ekstruderlərin əsas parametrləri sonsuz vindin diametri, 
uzunluğun diametrinə nisbəti, sonsuz vintin fırlanma sürəti və 
onun profilindən ibarətdir. Maşınlar bir və ya iki sonsuz vintlə 
təmin oluna bilər. 
Elastik ərintiləri emal etmək üçün sonsuz vintsiz diskli, 
ftorplastlar üçün isə plunjerli ekstruderlər istifadə olunur. Basıb 
şəkilləndirmə nazik pərdə, lentlər, təbəqələr, borular və müxtəlif 
profıllər, həmçinin məftil və kabellərin səthinə qoruyucu örtük 
çəkmək üçün istifadə edilir. Basıb şəkilləndirmədən sonra sıxılmış 
hava iiə üfürülmə ilə içiboş məmulat hazırlanır. Nazik pərdə 
istehsal etdikdə vintlə 8 basılan material bucaqvari başlıqdan 7 
əlcəkvari 6 şəkildə şəkilləndirilməklə keçirilir və sonra onun 
daxilinə sıxılmış hava üfürməklə köpdürülür (şəkil 8.4c). Nazik 
pərdənin dözümlüyünü artırmaq üçün onun yan səthləri üzrə 
asetilsellülozdan düzəldilmiş fasiləsiz hərəkət edən iki lent 5 
qoyulub. Stasionar lövhələr
4
lenti 5 bərabər ölçüdə əlcəkvari 
pərdəyə sıxır, valcıqlar
3
lentin yan tərəfə yerdəyişməsini 
məhdudlaşdırır. Soyudulduqdan sonra əlcəkvari pərdə valcıqlarla
 
1
sıxı- lır və barabana 2 sarğılanır. Əlcəkvari pərdə kəsilib açıq 
şəkildə barabana sarğılana bilər. 
Təbəqə istehsal etdikdə materiai eni 1600 mm-ə qədər olan 
süzgəclərdən basılıb şəkillənməklə keçirilir. Alınmış tava 
soyuduqdan sonra ya rulon şəklində sarğılanır və yaxud ayrı-ayrı 
təbəqə şəklində kəsilir. 
Nazik pərdə almaq üçün ekstruderlər, şəkil 8.4c-də 
göstərildiyi kimi əlcəkvari pərdəni köpdürmək, pərdədə qrışları 
götürmək, əlcəkvari pərdəni sarğılamaq, hazırlanan pər- dənin 
qalınlığını tənzimləmək və s. üçün əlavə qurğularla təchiz 
olunmuşdur. 
Termoplastlardan 
təbəqələr 
ekstruderdən, 
valcıqlı 
hamarlayıcı qurğudan, materialı çəkmək və onu təbəqə şəklində 
kəsmək üçün qurğudan, həmçinin hazır təbəqələri qablaşdırıcı 
mexanizmdən ibarət olan xüsusi aqreqatda hazırlanır. 

---