Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6
Yüklə 17,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(KT ş m 12) « o ğ u l » - o ğ l u (KT ş I) « o ğ l u » , k ö Q ü l (KT c 12) « k ö n ü l , ü r o k » - k ö Q İü Q ç ə (T15) « k ö n l ü n c ə » , u d ı ş ı r « b i r - b i r i n i n a r d u n c a g e t m ə y ə m ə c b u r e t m ə k » - u d ı ş r u (KT ş 36) « t ə q i b e d ə r ə k » , y a Q ı l u k - y a Q İ u k (KT ş 19) « y a n h ş » ( y a Q ıl (KT c 10) « y a n ı l m a q » ) . 2. 1 samiti ilə bitən sözlərö 1 samiti ilə başlanan -lığ, -lig şəkilçisini artırdıqda geminatlıqdan çəkinmok üçün 1 samitlorindən biri düşür: ç ö h lig - çolig (KT ş 4; T 23) «çöllü, çöllüb), y o l+ Iığ (KT cş) «antroponimdir: yo llığ - yo lığ c 13, cş; BK cq, cş) «yolığ (antroponim) və xoşbəxt». ‘ Ə.Şükürlü. Qədim türkyazth abidəlarinin dili. Bakı, İ993, s. 66. ^ Yenə orada, s. 67. ' A .H .K o h o h o b . rp o M M a m u K a H3U K a nm pKC KU x p y n m e c K u x n a M S im H U K o e VII- IX. JleHumpad, 1980, s. 72. 3. -hğ, -lig şəkilçisi ilə əm əle gəlm iş sifətlərin sonunda ğ, g samitleri düşür; bəglig - bəgli (KT ş 6) «bəyli». M üqayise et; inili-eçili (KT ş 6) «böyüklü-kiçikli», bəgli-bodunluğ (KT ş 6) «beyli-xalqlı». Lakin qədim türk yazısı abidelərinin dilində -hk, - lik şəkilçisində son samit heç vaxt düşmür: silik (KT ş 7 24) «ba^re», əkinlikÇBY^ şm 11) «əkinlik». A. d t dilönü-kipləşən samitlerlə biten fellərə şühudi keçmiş zaman şəkilçisi artırdıqda iki dilönü-kipləşən samitin qoşa işlənməsinin qarşısmı ahnaq üçün d\Q t samitlərindən biri düşür; igit-hdiım ~ igitim (K.T ş 29) «yüksəltdim», ıt+dımız- ıtımız{K'Y ş 10, T 42) «göndərdito>, ıt+dım- /ö m (B K ş 40) «göndərdim». 5. Bəzən t samiti ilə bitən fellərə nəqli keçmiş zaman şəkilçisi artırdıqda felin son samiti düşür; tut+mıs - tumıs (T 23) «tutmuş». 6. Quttural samitlərlə (dilarxası-yumşaq damaq k, dilortası- sərt damaq k, dilarxası-yumşaq damaq ğ və dilortası-sərt damaq g samitləri) bitən sözlerə -ğaru, -gərü istiqamət hah şekilçisi artu-dıqda qoşalaşmış iki samitdən biri düşür; yög+gərü - yögərii (KT ş 11), «yuxan», yuk+ğarui^ 25) «yuxan». 7. Üçüncü şəxs mənsubiyyet şekilçisi qəbul etmiş sözlər hallandıqda tesirhk halda birleşdirici n samiti qahr tesirhk hal şekilçisi (- 1 , -i) isə düşür; altunm (KT cq) < altunmı «qızıhnı», kümüşin (KT cq) < kümüşini «gümüşünü», ağısm (KT cq) < ağısmı «hədiyyəsini», süçig sabin (KT c 5) < süçig sabmı «şirin sözünü», yımşak ağın (KT c 5) < yımşak ağmt «yumşaq hediy- yəsini» və s. Türkoloji ədebiyyatda bezen gösierilir ki, guya qedim türk yazısı abidelerinin dihndə ismin tesirlik hah -m, -in şəkilçisi ile em əle gəhr. Lakin yuxanda verilen nümunelər, habele qədim türk yazısı abidelerinin metnlerinde rast gelmek mümkün olan bu tipli nümunəlerden görünür ki, n samitinden ə w ə l işlənən 1 və i saitləri mənsubiyyət şəkilçisidir, n ise bitişdirici samitdu, çünki türk dillerinde, o cümleden qedim türk yazısı abidelerinin dihndə n samiti tekhkdə heç vaxt təsirlik hal şekilçisi kimi çıxış etmir. GÖrünür, mənsubiyyet şekilçisi qebul etmiş sözlər hallan^- kən tesirlik halda ı, i hal şəkilçisinin düşmesi şifahi nitqin təsirin- den ireU gəlir. Müasir Azərbaycan diUndə şifahi nitqdə indi də bu üsul işlənir; evin dağıtdım {evini dağıtdmi), uşaqlann ağlar qoy- dum {uşaqlannı ağlar qoyduni). Müqayisə et; yılkısm, banmın, kı- zm, kutuzun kəlirtim (MÇ 15) «... ilxısını, dövlətini, qızını, gelinini gətirdim». Kül tiginin altunın, kümüşin, ağısm, banmın... (KT c ^ . «Kül tiginin qızıhnı, gümüşünü, hədiyyəsini, dövlətini...» 8. Sözün əw e lin d ə heca düşür; taşık (KT ş 11) «tərk etməb> > çık «çıxmaq». Qədim türk yazısı abidələrinin dili ile müqayisədə Azer- baycan dilinde seslerin düşmesi. Qədim tiirk yazısı abidelerinin dih ile müqayise etdikde müasir Azərbaycan dilində eyni mövqedə işlənen bir sıra seslerin, xüsusen samitlerin düşməsi hadisəsi müşahide edilir. 1. Söz sonunda k (dilarxası), k (dilortası), ğ və g samitleri düşür; kapığQfJY c 4) > qapı, uIujğ(Kl ş 28) > ulu, sanğ(J 48) > san, ö/% (K T şm 9) > ölü, tirigÇKJ şm 9) > diri, bitigiKT c 13) > piti, tarlağ> tarla. 2. Söz ortasında k, k, ğ v e g samitleri düşür; kulkak (BK ş 11) > qulaq, kısğa (MÇ 23) > qısa, kırğağÇ^Y^ ş 11) > Hgərii (K T ş 17) > irəU. 3. tsmin tesirlik hahnda -ığ, -ig şekilçisinin (son) samiti düşür; a ö /(K Ç 1) > adı, kumığÇT 7) > qumu, kanğ İKT ş 35) > qan, barkıg (BK ş 32) > sərdabəni, kişig (KT c 6) > adamı, ebig (K T şm 8) > evi, illigig (KT ş 15)‘> ellini. 4. -Iığ, -lig sifet düzeiden şekilçinin son samiti düşür; illiğ (K T ş 18) > elli, tizUğ (KT ş 18) > dizli, kağanlığ (K T ş 18) > xaqanh, başhg(Kl ş 18) > başlı. 5. Felin şert şeklini em əle getiren -sar, -sər şəkilçisinin son samiti düşür: barsar (KT c 8) > varsa, olursar (KT c 3) > otursa, admlmasar (BK şm 13) > aynlmasa, təlinməsər (KT ş 22) > dəhnməsə, basm asari^ ş 22) > basmasa. 6. Sözün e w e lin d e y samiti düşür; yinçgə (T 13) > incə, yıl (K T ş 36) > il, yılan (HT 7) > ılan, yılkt (BK ş 24) > ibıı. 1. Feli sifet em ele getiren -ğan, -gən şekilçisinin ilk samiti düşür: kazğan (KT ş 16) > qazan, yazğan > yazan. 8. Söz ortasında ğ, g samitleri düşür; yinçgə (T 13) > incə. SƏSLƏRİN YERDƏYİŞMƏS! Səslərin söz tərkibində qarşılıqlı surətdə yerdəyişməsi fo- netik hadisəsi dilçilik ədəbiyyatında səslərin yerdəyişməsi v ə ya metateza adlamr. Səslərin yerdəyişməsi hadisəsi ədəbi dilə xas xü- susiyyət deyil, ədəbi dil üçün məqbul deyil, hətta orfoqrafiya qay- dalanna ziddir. Səslərin yerdəyişməsi hadisəsi daha çox ümum- xalq danışıq diU ilə məhdudlaşır, ona ədəbi dildə, demək olar ki, təsadüf ediimir (bədii ədəbiyyatda ondan personajlaşdırmaq üçün istifadə edilir). Səslərin yerdəyişməsi hadisəsi ya uyuşma, ya da fərqlənmə əsasmda baş verir. Dilçilik ədəbiyyatmdla səslərin yerləyişməsinin üç növü göstərihr: 1. Kvantitantiv, yaxud kəm iyyətə görə yerdəyişmə - uzun v ə qısa saitlərin yerdəyişməsi hadisəsidir. 2. M əsafəli yerdəyişmə - ' bir-birindən arah olan səslərin yerdəyişmə hadisəsidir. 3. Sadə metateza - yanaşı işlənən səslərin yerdəyişməsi hadisəsidir. Müasir canh türk dillərindən fərqli olaraq, qədim türk yazısı abidələrinin diü yüksək səviyyədə normalaşdırılmış ədəbi dildir. Müasir türk dillərində səslərin yerdəyişməsi hadisəsindən danışan dilçilər yabıız bu dillərin şifahi, damşıq variantma müraciət edir- lər. M əsələn, Ə.M.Dəmirçizadə yazır; «Müasir Azərbaycan dilin- dəki sözlərin tərkibində olan belə yanaşı səslərin yerdəyişməsi ha- disəsinə loru danışıqda, xüsusən şivələrdə yol verilir».' A.A.Axundov da, təxminən, eyni sözləri deyir: «Səslərin yerdəyiş- məsi hadisəsi Azərbaycan dilində ən az müşahidə olunan fonetik hadisələrdəndir. Müasir ədəbi dilimizdə ona, demək olar ki, təsadüf edilmir. N əzərə dəyənlər daha çox ümumxalq danışıq dili ilə məhdudlaşır».2 A.N.Kononov yazır ki, metateza türk run yazısı abidələri dilində sözün inkişafinm xüsusi .fonetik-morfoloji mənbəyi kimi olduqca z ə if inkişaf etm işdir, bunu türk run yazısı abidBİəri dilinin ciddi normalaşdırilması ilə izah etm ək o lar.' Ancaq qcyd etm ək lazım dır ki, metateza göytürk yazısı abidələrinin dilində z ə if inkişaf etməmişdir; bu dil yüksək səviyyədə uorm alaşdırıldığı üçün onda m etateza hadisəsi üm um iyyətlə yoxdur. Təsadüfı deyildir ki, A ;N .K ononov səslərin yerdəyişm əsi hadisəsinə göytürk yazısı abidəlorinin diiindən bir nümunə belə gətirmir; onun sam itlərin yerdvıyişməsinə gətirdiyi nümunələrin hamısı K aşğarh M ahmudun «Divani-lüğət-il-türk» adiı əsərindən götürülmüşdür. nş > şn: konşı > koşnı «qonşu»; ğm > mğ; yağm ur > yam ğur «yağmur, yağış»; Müasir Azərbaycan dili i!ə m üqayisədə qədim türk yazısı abidələrinin dilində səslərin bu yerdəyişm əsi hadisəsi m üşahidə edilir: b(p)r > rp (b); köhiirgə (BK q) > körpii, Ir > rl; ilgərü (BK ş 34) > irəli; rğ > ğr: Tarğul (İA 1) > Toğrul. KONTRAKSİYA A .N .K ononov qədim türk yazısı abidələrinin dilində səslərin - sam itlərin birləşm əsi, qovuşması hadisəsinin mövcud olduğunu göstərir; Q > ng/nğ: gəliQün (K T şm 9) «gəlin» < kəlin + -kiin topluluq şəkilçisi; aQar (K T c 11) «ona»< * an+-ğar yönlük hal şəkilçisi.2 Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində kontraksiya hadisəsi haqqm da Ə.C.Şükürlü daha geniş danışır, lakin A .N .K ononovun dcdiklərinə, dcm ək olar ki, bir şey əlavə ctmir: «K ontraksiya (samit səslərin tələffüz zamanı qısalması) bir çox türk dillərinə xas olan fonctik hadisələrdəndir. Lakin səslərin uzun və ya qısa tələffüzü yazıda öz qrafık əksini tapmadığına gör<) konlraksiya ' ƏM.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan diU. /. Bakı, 1984, s. 147. ^ A.Axvndov. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, 1984, s. 233. 184 ‘ A .H .K ü h o u o c . rpLiM.MCımuKcı fiibiKO mıopKCKUx pyHUHecKUx na.w ım H U K ü6 VII-IX (Ki.. J le u u n r p a d . I9H0. c.72. ■ Yeıw orada. hadisəsini qədim türk yazısı abidələrində müəyyənləşdinnək təxmini xarakter daşıyır. Buna baxmayaraq samit səslərin bir- birinə ııyuşması qanunauyğunluqlarma əsaslanaraq yazılı abidələrdə qısa tələffüz olunan səsləri müəyyən dərəcədə aşkara çıxarmaq mümkündür. Odur ki, qədim türk dilində qovuşuq Q səsi həmişə qısa tələfüüz olunmuşdur. Bu da çox vaxt həmin səsin ixtisara düşəcək qədər zəifləməsinə gətirib çıxarmışdır: kəlin + kün - im > kəlüQ -ü n - im (KT şm 9) «gəlinlə-rim»; aQaru > aQar (KT 0 II) «ona» və s.».' İki müəllifm dedikləri arasmdakı fərq bundadır ki, A.N.Ko- nonov samit səslərin qovuşub birikməsindən, Ə.C.Şükürlü isə zəifləməsindən danışır. Əlbəttə, Ə.C.Şükürlü haqsızdır. Ə w ələn, kontraksiya səsin zəifləməsi yox, səslərin birikib bir səsə çevrilməsi deməkdir. İkincisi, Ə.C.Şükürlünün özünün gətirdiyi (əslində A.N.Kononovdan götürdüyü, lakin baş-ayaq izah etdiyi) nümunələrdə Q samiti qısalmağa, zəifləməyə, «ixtisara düşəcək qədər zəifləməyə», azacıq da olsa, meyl göstərmir, əksinə, A.N.Kononovun göstərdiyi kimi, n və g, n və ğ samitlərinin qovuşub birikdiyi və 1] samitini əm ələ gətirdiyini sübut edir. SƏS KEÇİDİ Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ağız boşluğunun dərəcəsinə görə söz köklərində (əsaslarda) saitlərin darlıq-genişlik əlaməti üzrə səs keçidi hadisəsi müşahidə edilir. A.N.Kononov bir sıra lüğətlər əsasmda qədim türk yazısı abidələrinin dilində səs keçidi hadisəsinə nüm unəbr toplaınışdır. Saitlərin keçidi. e - ə ~ i: el - İI «el, qəbilə ittifaqı», te - ti «demək», tez - təz - tiz «qaçmaq» kenəş - kinəş «məsləhətləşmək», asra isrə «aşağı». a - I - u: ağaz - ağız «ağız», ança - ınça «elə», balak - balık - baluk «şəhər», tapağ - tapığ - tapuğ «ibadət etmək», kapağ - kapığ - kapuğ «qapı» {kapa «qapamaq, örtmək»), tatık - tutık - tutuk «paslanmaq», lırak ^ turuk «duracaq», tatığ - tatağ «dad» {tat «dadmaq»). ‘ Ə.Şükürlü. Qədiw türk yazısı abidələrinin Jih', Bakı, 1993, s.66. 186 i ı; iş - ış «iş», biQ - bıl] «m in», biQə - biQa «alay, m in n əfərlik d əstə» , til - tıl «dil», tiş - tış «diş», biç - bıç «kəsm ək», biçək bıçak «bıçaq», çilə - çıla «işləm ək». i - ü: min - m ün «qalxm aq, çıxm aq», köpik - köpük «köpük» köpir köpür «köpürm ək», süçik - süçüg «şirin»; sipir - süpür «süpürm ək». 1 - u: kurı ~ kuru «qurumaq», mına - muna «budur», mınça - munça «elə», mındm - mundan- mundın - mundun «bundan», tokı - toku «vurmaq». ö ü: sök - sük «söyləmək», köküs - küküs «arzu». o - u ^ ı: korkunç - korkmç «qorxunc», koşık - kuşık «qoz», kotrul - kutrul «qovuImaq», sığun - soğun «sığın». Saitlərin darhq-genişliyinə görə türk dillərini iki qrupa bölmok olar: I. Söz və şəkilçilərdə dar sait işlədən türk dilləri. 2. Söz və şəkilçilərdə geniş sait işlədən türk dilləri. Samitlərin keçidi. b m: ben m en/m ən «m ən», bin - m in - m ün «m in-m ək», biQ/bıQ - m in «m in», beQgü meQgü « əbədi», beQü meQü/meQi «abidə», kabşa kam şa « h ə rə k ə t etm ək». b v - f [-y]: eb - ev - ef - üv [- öy-üy] «ev», ab - av «ov», çab çav «şöhrət», sab - sav «söz, nitq», seb sev sef [söy-süy] «sevmək», tabar tavar «əmlak, mal», ebet - emət ■ yemət «bəli», yabaş yavaş «yumşaq», «yavaş», yabız ya-vız yavuz - yufuz «pis», yabğu - yavğu-yafğu «qərbi lürklərin baş hakiminin titulu: ərəblər: cabğu». p b: apa - aba «böyük bacı», taparu - tabaru «tərəfə», kapak kabak «qapaq», pos - boz «boz», pış - bış «bişmək». b p f/v: kabşa - kapşa - kavşa «mühasirə etmək», kopdak kövdak «xəsis», «qarunqulu», öbkə - öpkə övkə öfkə «qəzəb», üb - öp - öv «öpmək», yubka - yupka - yuvka/yuvğa yufğa - yuyka «nazik, yuxa». b V g/ğ: sub - suv - suğ - su «su», çibin - çikün «m ilçək». ç t: çıçkan - tışkan «siçan». ç y: çaç - yaç «saç». d/m - z/s - y/y: ada - ata «ata», baldu - baltu «balta», yad - yat - yaz - yas - yay - yay «yaymaq», edgü - ezğü - ey-gü > eyü - eyi - iyi «yaxşı», adak - azaq - ayak «ayaq», öd - öz «vaxt», kadın ~ kazm - kaym «qaymata (arvadm atası)», kod/kot - koz - koy «qoymaq», kodkı/kotkı - kozkı/koskı «sakit», aduruğ/adruk - azruk - ayruk «ayn, müxtəlif», aduğ/adığ - azığ - ayığ > ayu - ayı «ayı», kedim - kezim - keyim «paltar, geyim», ked/ket - kez - key «güclü, möhkəm», adğır - azğır - ayğır «ayğır», kuduğ - kuzuğ - kuyuğ > kuyu «quyu», badrak/batrak «bayraq», bazram ~ bayram «bayram». d - z -- v; adut - azut - avit/aviç «ovuc». Q n/ğ/g/k: ançat]>ançan>ançağ «o qədər». k/g - y - s: eşkək/eşgək - eşyək «eşşək». QƏDİM TÜRK YAZISI ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ SÖZÜN FONETİK STRUKTURU Türkologiyada belə bir fikir mövcuddur ki, ilkin türk sözü təkhecalı olmuşdur. Bu fıkir şübhə oyatmır və bütün türkoloqlar tərəfmdən qəbul edilmişdir. Lakin hansı fonetik tərkibli təkhecalı sözün ilkin olması məsələsi mübahisəlidir. Türkoloqlarm bir qisminin fıkrincə, ilkin türk sözü samit + sait + samit tərkibli söz olmuş,sonralar bu fonetik tərkibli sözün sonundan bir samit düşməklə samit + sait tərkibli söz, öndən bir samit düşməklə sait + samit tərkibli söz, hər iki samit düşməklə sait tərkibli söz əmələ gəlmişdir. Təkcə saitdən ibarot olan söz türk dillərində yox dərəcəsindədir. Bu türkoloqların fikrincə, türk dillərində sait + samit + samit və samit + sait + samit + samit fonetik tərkibli sözlər törəmədir; bunlar ya sait + samit və ya samit + sait + samit tərkibli sözlərin üzərinə sondan daha bir samit artırmaq yolu ilə, ya da sait + samit və ya samit + sait + samit fonetik tərkibli sözlərə sait + samit fonetik tərkibli şəkilçi artırmaq yolu ilə əmələ gəlmişdir. İkinci halda dilin sonrakı inkişafi prosesində şəkilçinin saiti düşmüş və ikihecalı sözlər sait + samit + samit və samit + sait + samit + samit fonetik tərkibli təkhecah sözlərə çevrilmişdir. Türkoloqlarm bir hissəsinin fıkrincə, ilkin türk sözü samit + sait fonetik tərkibli olnıuş, samit + sait + samit fonetik tərkibli sözlər isə ilkin türk kökünə daha bir samit əlavə etmək yolu ilə əmələ gəlmişdir. Türkoloqlarm cüzi bir hissəsi isə ilkin türk kökünün sait + samit fonetik tərkibli olması fikrini söyləyir. tlkin türk kökünün təkcə bir saitdən ibarət olması haqqında fikir söyləyən yoxdur, çünki belə bir fikir ağlabatan olmazdı, belə ki, türk dillərində mövcud olan 8-9 sait səslə, türk dillərində sözlər nə qədər çoxmənalı olsa da, hətta türk dillərinin ilkin, törəniş dövründə kifayət qədər fikir ifadə etmək mümkün olmazdı. Görünür, buna görədir ki, bəzi türkoloqlar sola gedərək nəinki ilkin türk dilində, hətta göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin dilində təkcə saitdən ibarət olan söz köklərinin olmasını inkar edirlər, halbuki göytürk yazısı abidələrinin dilində təkcə saitdən ibarət olan ö «öyrətmək», u «yuxu», «bacarmaq», ü «bölmək», «toplamaq», / «kol», «göndərmək» sözlərinin olması tədqiqatçılara məlumdur. Güman ki, ilkin türk sözü bir fonetik tərkibli olmamışdır, çünki ilkin türk kökü yuxanda sadalanmış fonetik tərkiblərdən təkcə birindən ibarət olsa idi, ilkin türk dili mütəhərrikliyini itirər, ünsiyyətə xidmət edə bilməzdi. Güman etmək olar ki, ilkin türk kökü aşağıda göstərilən altı tip fonetik tərkibdə olmuşdur (V işarəsi sait səsləri, S işarəsi samit səsləri göstərir): V: 1 (T 26) «kob>, ı (KT c 12) «göndərmək», ö (KT c 8) «öyrətmək»,u (KT ş 10) «bacarmaq», u (KT ş 35) «yuxu», ü (KT c 10) «bölmək», ü (KT c 6) «toplamaq». CV: bu (KT c 1) «bu», yi (T 8) «yemək», ti (KT c 9) «de- mək», ba (T 41) «bağlamaq», sı (KT c 11) «sındırmaq», sa (KT ş 27) «saymaq», ko (MÇ 14) «qoymaq», to (KT e 8) «doymaq», kü (K T c 11) «küy» və s. VC: at (KT ş 7) «ad», at (KT ş 32) «at», at (Y 27) «atmaq», üt (K T ş 27) «od», ot (IB 26) «ot», ay (KT şm I) «ay», aç (T 28) «açmaq», aç (KT c 8) «açmaq», it (BK c 8) «it», üç (KT ş 4) «üç» və s. CVC: bas (KT ş 22) «basmaq», sub (KT şm 13) «su», tağ (K T ş 12) «dağ», bat (BK ş 26) «batmaq», ber (K T ş 20) «vermək», bil (KT c 7) «bilmək»-, yaz (KT şm 8) «yaz», yay (BK ş 39) «yay» və s. VCC: ayt (MÇ 20) «deməb>, art (Y 48) «artmaq», art (IB 10) «keçid», anç (MÇ 19) «peşman olmaq», elt (KT ş 23) «sürümək», 189 ürk (MÇ 31) «hürkməb>, alp (KT c 6) «alp, igid», alt (MÇ 25) «alt, aşağı», ark (Y 24) «arx», ört (T 40) «od, alov» və s. CVCC; korğ (BK ş 41) «qorxmaq», kork (T 39) «qorxmaq», sanç (KT ş 36) «sancmaq», türk (KT c 1) «türk», kört (Y 50) «gözəl», bars (KT ş 20) «bars», bark (KT şm 13) «sərdabə», yont (MÇ 18) «ilxı», tört (KT ş 1) < ş 15) «qırx», soğd (KT şm 12) «soğd» və s. Nümunələrdən də göründüyü kimi, sait + samit + samit və samit + sait + samit + samit fonetik tərkibli təkhecalı sözlərdə saitdən sonra gələn samit (əsasən, sonor səsdir). Bu haqda A.N.Kononov belə yazır: «Auslautda iki samitin yanaşması sonorların küylü samitlərlə işlənməsi şərti ilə mümkündür: Ik, Ik, Ir, It, nç, rç, rk, rk, rs, rt, y t SVSS tipli təkhecalı türk kök sözləri türk sonor samitlərinin fonematik təbəiti ilə şərtlənən törəmə hadisədir. Müasir türk dilləri, ələlxüsus kıpçak-karlub) dairəsi dilləri auslautda (hər hansı keyfıyyətdə olan) iki samitin bir hecada birləşməsinə yol vermir».' Qədim türk yazısı abidələrinin dilində soğd tipli təkhecah sözlərin işlənməsi göstərir ki, bir hecada yanaşı gələn iki samitdən birinin mütləq sonor samit olması qanunu türk dillərində hələ Orxon-Yenisey abidələri dövründə pozulmağa başlanmışmış. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində iki, üç, hətta dördhecah sözlər də işlənir. Bu sözlərin bir qismi türk dillərinin hələ Orxon-Yenisey abidələri dövründə sadə söz kimi dərk edilsə də etimoloji baxımdan onların hamısı (hətta ata, ana kimi sözlər də) törəmədir: bu sözlər ilkin təkhecalı türk sözlərinin üzərinə sözdüzəldici şəkilçilər artırmaqla yaranmış, dilin inkişafı prosesində şəkilçi köke birikmiş və daşlaşmışdır. Tədricən, bu sözlərin kök və şəkilçi morfemiərindən ibarət olduğu unudulmuş və həmin sözlər sadə söz kimi qavranılmağa başlamışdır. Lakin etimoloji axtanşla indi belə həmin sözlərin düzəltmə olduğunu müəyyənləşdirmək, kök və şəkilçi morfemləri ayırmaq olar. ' A.H.KoHOHoe. rp a M M a m m a H3bma mıopKCKux p yn m ecK u x noMfimHUKoe VII- IX ee., fleHiiHzpad, 1980, c. 75. Yüklə 17,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|