Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

22
göytürk  Orxon-Yenisey  yazısm a  b ən zər  yazılar  olan  23  qızıl  və 
gümüş əşya tapılır.  N ad-Sent-M ikloş  dəfm əsi  adlanan bu  əşyalar 
üzərindəki  yazıları  araşdıranlar  belə  bir  n əticəy ə  gəlm işlər  ki, 
bu yazı  qədim  peçcneq  qəbilələrin ə  aiddir.
Hələ  XVIII-XIX  yüzilliklərdə  aydm  olur  ki,  üzərində  sirli 
işarələrlə  yazılar  yazılmış  bu  qəribə  daşlar  San  dənizdən 
Macanstana,  Şimal  Buzlu  okeanm dan  Tibet  yaylasm adək  geniş 
bir  ərazidə  yayılmışdır.  H ələ  1696-cı  ildə  S.Rem ezov  tərtib 
etdiyi  xəritələrdə  Qırğızıstanda Talas çayı  sahilində  «Orxon taş» 
topoqrafık  işarəsini  qeyd  etmişdi.  İki  əsr  sonra  I896-cı  ildə  Orta 
Asiyada  Övliya-Ata  (indiki  Qırğızıstan  Respublikasının  Talas 
şəhəri)  qəza  rəisi  V .A .K alIaur  həm in  şəh ər  haqqm da  tədqiqat 
əsəri  nəşr  etdirir.  Bu  əsərd ə  o,  Akçı  kəndinin  şərqində  8 
kilometr  arah  Ayırtm an-oy  deyilən  yerdə 
(S.Remezovun 
göstərdiyi  m əntəqədə)  göytürk  O rxon-Y enisey  əlifbası  ilə 
yazılmış  bir  daşın  olduğunu  göstərir.  Bundan  sonra  (1896-1897- 
ci  illərdə)  həm in  yerdə  daha  bir  neçə  belə  yazılı  daş  tapılır. 
A bidələrin 
tapılmasmda 
V .A .K aliaurdan 
başqa, 
fin 
arxeoloqlarından 
A.Heykel, 
K .M unk  və 
O .Dokkcrin 
də 
xidm ətlərini  qeyd  etm ək  lazımdır. 
A bidələrin  ilk  nəşri 
A .H eykelə  məxsusdur.  A .Heykelin  başçılıq  etdiyi  fm  arxeoloji 
ekspedisiyası  abidələrin  surətini  çıxarıb  nəşr  ctmişdir.  Talas 
abidələrinin  oxunması  və  nəşri  sahəsində  A .H eykeldən  başqa 
V.V .Radlov, 
P.M .M elioranski, 
Y .N em et, 
H.N.Orkun, 
S.Y .M alov  və  İ.A.Batmanovun  da  xidm ətləri  az  deyildir.  1932- 
33-cü  illərdə  həm in  ərazidə  hələlik  yeganə  hadisə  olan  ağac 
üzərində  yazı 
«Talas  çubuğu»nun  tapılm ası,  oxunması, 
tərcüm əsi  və  nəşrində  M .Y.M asson  və  S.Y .M alovun  xidmətini 
də  qeyd  etm ək  lazımdır.  İndi  də  Qırğızıstanm  ayn-ayn 
regionlarında  göytürk  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  üzərində 
yazılar  olan  daşlar,  habelə  qayaüstü yazılar tapılmaqdadır.
G öytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  araşdırılma- 
sm da,  bu  abidələrin  yazıldığı  əlifbanm   açılmasında,  abidələrin 
m illi 
m ənsııbityyətinin 
m üəyyənləşdirilm əsində 
türkoloji 
ə d əb iy y atd a  Koşo  Saydam  abidələri  adlanan  Kül  tigin  və  Bilgə 
x aq an  
abidələrinin 
nəşri 
həlledici 
rol 
oynam ışdır. 
Bu 
ab id o lərin in   kəşfı  və  öyrənilm əsi  nəinki  türk  xalqlarınm   tarixi
23

və  mədəniyyirnində,  üm um iyyətlə  dünya  m ədəniyyətində  ən 
əhəm iyyətli 
hadisələrdəndir. 
H ər 
iki 
abidəni 
Nikolay
Mixayloviç  Y adrintsev  (842-1894)  k ə şf etmişdir.
Yenisey  çayı  hövzəsində  tapılmış  yazıh  abidələrin  tədqiq 
edihb  öyrənilm əsindo  rus  alimi  N .M .Y adrintsevin  daha  böyük 
xidmətləri  vardır.  H ələ  1885-ci  ildə  onun  Yenisey  abidələri 
haqqmda  m əqaləsi  nəşr  edilmişdi.  H əm in  m əqalədə  alim 
Y .K laprotun 
Y enisey 
yazılarmm 
şimal 
mənşəli 
olması 
haqqmdakı  fərziyyəsinin  əleyhinə  çıxaraq  söyləyir  ki,  bu 
kitabələrin  dili  türk  mənşəli  olmalıdır.  N .M .Y adrintsevin 
fikrincə,  A siya  xalqlarm m   run  yazısmı  A vropa  qotlarından  və 
fm lərdən  götürm əsini  iddia  etm ək  düzgün  deyildir,  çünki  bu 
xalqlarm  A siyadan  çıxdığı  bizə  m əlumdur. 
Daha 
sonra 
N .M .Y adrintsev  yazırdı  ki,  Yenisey  yazılarmm  və  Sibir  balbal- 
larmm  hansı  xalqa  m ənsubluğu  m əsələsini  həll  etm ədən  biz 
deyə  bilərik  ki,  bu  abidələrin  m ənşəyi  çox  qədimdir,  bəlk ə  də 
İsanm   anadan  olm asm dan  əvvəlki  vaxtlara  aiddir.  Bu  abidələrin 
2000  i!  salam at  qalm ası  çox  təəecüblüdür.  G üman  etm əyə  əldə 
əsas  vardır  ki,  bu  abidələr  fm  qəbilələrindən  və  buraya  daha 
sonra  gəlmiş  qot  və  hindoskif qəbilələrindən  daha  çox  onlarla 
qonşuluqda  yaşam ış  türk  qəbilələrinə  mənsubdur.  1892-ci  ildə, 
yəni  Gül  tigin  və  Bilgo  xaqan  abidələrinin  kəşfm dən  sonra, 
lakin  O rxon-Yenisey  əlifbasm m   şifrinin  açılm asm dan  əvvəl 
N .M .Y adrintsev  əm inliklə  yazırdı;  «Bclə  qəbir  daşlan  və 
monum entlər  yalnız  Tukyu,  yaxud  uyğurlara  aid  edilə  bilər. 
M onqolustanm  m ərkəzində,  run  yazısmm  açılması  onlarm 
Asiyada yayılm ası m əsələsini  yeni  şəkildə  işıqlandıru‘».'
1889-cu  ildə  Rus  Coğrafıya  C əm iyyətinin  Şərqi  Sibir 
şöbəsi  N .M .Y adrintsevin  başçılığı  ilə  M onqolustana  elmi  ekspe- 
disiya təşkil  edir,  Bu  ckspcdisiya  ilə  Orxon-Yeniscy abidələrinin 
öyrənilm əsinin  yeni  dövrü  başlamr.  Ekspedisiyanm  elə  birinci 
səfərində  H ola  v ə  Tola  çaylarmm  arasmda  O rxon  çaymm  qolu 
K ökşin-O rxon  çaym m  sahilində  Orxon  çayı  hövzəsində  Saydam 
gölü  yaxm hğm da  Erdeni  Tzsu  budda  m onastrmdan  60  km 
şimalda,  U lan-Batordan  400  km  qərbdə,  U qiy-nor  gölündən  25
'  CöopnuK mpydoa  OpxoncKoü 
eKcneduııuu,  ahtn. /,  CJla..  !H92.  c. 106.
ZA
km  cənubda  Qarabalqasun  şəhərinin  xarabalıqlanndan  4Ü  km 
qərbdə  N.M.Yadrintsev  «xaqan  qəbirk:>rini»  -   Kül  tigin  və 
Bilgə  xaqan  abidələrini  k ə ş f  cdir.  N .M .Y adrintsev  K ül  tigin 
abidəsi  haqqmda  yazır;  «Qeyri-adi  davamh  və  m öhkəm   qranit 
əsriərdən  bəri  aşmmışdır  və  m inillik  qədim liyi  göstərir.  Bəzi 
«səhifələr» mühafızə edilmişdir.  B unlar Sibirin başqa yerlərində 
də  rast  gəldiyimiz  run  yazısm dan  ibarətdir.  «Səhifələr»in 
yanlannda  və  obeliskin  arxasm dakı  «səhifədə»  kiday  (yaxud 
kıdan)  heroqlitləri  vardır.  Ə gər  bu  səh ifələr  Çin  diHndədirsə, 
onda  ola  büsin  ki,  onlar  runlarm  açılması  üçün  açar  versin».‘ 
N.M.Yadrintsevin  ümidi  düz  çıxdı;  m əhz  K ül  tigin  şərəfınə 
qoyulmuş  abidə  sonralar  göytrük  O rxon-Y enisey  əlifbasının 
açılmasına  səbəb  oldu.  K ül  tigin  abidəsinin  qərb  üzü  və  böyür 
üzlərindən  biri  (şimal-qərb)  Çin  heroqlifləri  ilə  yazılmışdı 
(Bilgə  xaqan  abidəsində  də  eynilə  abidənin  qərb  üzü  və  böyür 
üzlərindən  biri  Çin  heroqlifləri  ilə  yazılmışdır).  M əhz  həmin 
Çin  hcroqlifləri  göytürk  əlifbasm m   açılmasma  və  Kül  tigin 
abidəsinin  oxunmasuıa  səbəb  olm uşdu.  Bilgə  xaqan  şərəfınə 
qoyulmuş  abidə  Küi  tigin  şərəfm ə  qoyulmuş  abidədən  böyük 
idi,  lakin  təəssüf ki,  üç  hissəyə parçalanmışdı,  qranitin  m üəyyən 
bir  h issəsi  parçalanıb  dağılmış,  bəzi  sətirlərdəki  sözlər,  hərflər 
aşınmış,  siiinib  yoxa  çıxmışdı.  Kül  tigin  şorəfm ə  qoyulmuş 
abidə  isə,  demək  olar ki,  bütöv  idi.
K ül  tigin  abidəsi  kürəyi  deşik  tısbağa  şəkilli  mərm ər 
bünövrənin  ortasma  geydirilmiş  tilləri  yonuhnuş  dördbucaqh 
(başı)  kosik  piramida  şəkiindədir.  Piramida  .saf  olmayan  boz 
mərm;)rdən  yonulmuşdur.  A bidə  tapıiarkon  piramida  yerə 
yıxılmış  vəziyyətdə  imiş;  sonralar  ycnidən  yerinə  bərpa 
edilmişdir.  Piramidamn  ölçüləri  haqqm da  bir-birindt)n  fərqlənən 
iki 
m olum at 
vcrilir.  P.M .M elioranskinin  yazdığına 
görə, 
piramidanm  hündürlüyü  3  m  15  sm,  böyük  (şərq  və  qərb) 
üzlərinin  eni  I  m  24  sm,  kiçik  (şimal  və  cənub)  üzlərinin  eni  41 
sm-dir.  M ühərrom   Ərginin  m əlum atına  görə,  piramidanın 
hündürlüyü  3  m  75  sm-dir.  Şərq  və  qərb  üzlori  aşağıda  132  sm,
H.M.}ldpuıımce(i.  Omnem  o noe^ÖKe e MomojıuKJ  u  eepufune  Op'^ona,  1896, 
M.XX.  dbin.4, 
C.I2.

şimal  və  cənub  üzləri  aşağıda  46  sm,  y u x an d a  44  sm  enindudir. 
Abidənin  üstü  lcəmər  şəklində  bitir,  yuxarı  beşguşəli  ulduz 
kimidir 
və 
əjdaha 
şəkilləri 
ilə 
bəzədilm işdir. 
A bidə 
kompleksinin  (m əbədin)  divarlarmda  K ül  tiginin  kcçirdiyi 
döyüşlərdən  canlı  səhnələr  həkk  edihnişdir.  Şərq  üzünün  üs- 
tündə  xaqan  damğası  vardır.  Damğa  dağ  keçisi  şəkilli  rəsm dən 
ibarətdir.  Q ərb  tərəfı  Çin  heroqhfləri  ilə  yazılm ışdır,  m ətn  Çin 
dihndədir.  Qalan  üç  tə rə f və  tillərin  yonulm uş  hissəsi  göytürk 
Orxon-Yenisey  əhfbası  ilə  türk  dilində  yazılrnışdır.  Bundan 
başqa,  Çin  mətninin  yanmda  da  göytürk  O rxon-Y eniscy  əlifbası 
ilə  türk  m ətni  yazılmışdır.  Abidənin  şərq  üzündə  40  sətir,  şimal 
və  cənub  üzlərinin  hərəsində  13  sətir  yazı  vardır.  Sətirlər 
yuxarıdan  aşağıya  doğru  yazılmışdır  və  sağdan  soia  doğru 
oxunur.  M ühərrəm   Ərginin  yazdığma  görə,  sətirlərin  uzunluğu
2  m  35  sm-dir.  M ətn  çox  m üntəzəm ,  düzgün  və  gözəl  hərflərlə 
yazılmışdır.
B ilgə  xaqan  abidəsi  ölçülərinə  görə  K ül  tigin  abıdosindən 
böyükdür.  P.M .M choranskinin  verdiyi  m əlum ata  görə,  Bilgə 
xaqan  abidəsinin  hündürlüyü  3  m  45  sm,  şərq  və  qərb  üzlərinin 
eni  1  m  74  sm,  şimal  və  eənub  üzlərinin  eni  isə  75  sm-dir. 
Quruluşu  boz  m ərm ərdən  yonulmuş  aşağıdan  yuxarı  daralan 
(başı)  kəsik  piramida  şəklindədir.  A bidənin  üstü  dövrəsinə 
uzanmış 
əjdaha 
şəkilləri 
çəkilmiş 
beşbucaqh 
qalxanla 
örtülmüşdür.  Qalxanm  bir  tərəfində  pis  m ühafızə  olunmuş 
göytrük  yazısı  vardır.  Kompleks  sa f  olm ayan  m ərm ərdən 
hazırlanmışdır,  Kül  tigin  abidəsindəki  kim i,  B ilgə  xaqan 
abidəsinin  də  tilləri  yonulmuş  və  yazılm ışdır.  A bidənin  şimal, 
şərq  və  cənub  üzləri,  cənub-şərq  və  eətm b-qərb  yonulm uş  tilləri 
göytrük  Orxon-Yenisey  əlifbast 
ilə  yazılm ış 
m ətnlərdən 
ibarətdir.  Q ərb  üzündə  Çin  heroqlifləri  ilə  Çin  dilində  yazılmış 
mətn,  onun  yuxarısmda  isə  çox  hissəsi  aşnm ıış  səkkiz  sətir 
göytrük  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılm ış  türk  m ətni  vardır. 
Çin  mətni  də  xeyli  dərəcədə  aşmmışdır.  B ilgə  xaqan  abidəsinin 
şərq  üzünün  3-23-cü  sətirləri  Kü!  tigin  abidəsinin  ş;>rq  üzünün 
uyğun  sətirləri  ilə,  şimal  üzünün  1-8-ci  sətirləri  isə  Kül  tigin 
abidəsinin  cənub  üzünün  1-8-ci  sətirləri  ilə  təxm in ən  eynidir. 
H ər iki  abidənin  və m əqbərənin quruluş  sxemi  oxşardır.
26
N.M .Yadrintsevin  ekspedisiyasm m   ardm ca  Monqolustana
1890-cı  ildə  A.Heykelin 
(1851-1924) 
rəhb ərliyi 
ilə  fın 
ekspedisiyası  yola  düşür.  F inlər  İ.A .A spelinin  Orxon-Yenisey 
abidələrinin  fin  m ənşəli  olm ası  haqqm dakı  nəzəriyyəsini  sübut 
edəcək  faktik  material  tapm aq  üm idində  idilər.  A.Heykelin 
ekspedisiyasmm  m ateriallan  H elsinki  şəh ərin d ə  1890-eı  ildə 
atlas  şəklində  nəşr  edilir. 
1891-ci  ildə  R usiya  Elmlər 
Akademiyası 
V .V .Radlovun 
rəh b ərliy i 
ilə 
M onqolustana 
ekspedisiya  təşkil  edir.  Ekspedisiya  O rxon  çayı  hövzəsindəki 
bütün  abidələrin  estam pajm ı  çıxanr.  V .V .R adlcvun  ekspedisi- 
yasmm  materiallan  Sankt-Peterburq  şəh ərin d ə  1892-1899-cu 
illərdə  «M onqolustanm  qədim  
abidələrinin 
atlası» 
(I-IV 
buraxıhş)  adı  ilə  nəşr  edilir.  A tlasa  əlavə  şəklində  rus  ekspedi- 
siyası əsərlərinin  6 toplusu nəşr  edilir.
K ül  tigin  və  Bilgə  xaqan  şərəfin ə  abidələrin  kəşfı  və  nəş- 
rindən  sonra  Sibirdə  və  M onqolustanda  tapılm ış  sirli  yazılann 
yazıldığı 
əlifbanı 
açm aq 
üçün 
kifayət 
q ədər 
material 
toplanmışdı.
O rxon-Yenisey  əlifbasm m   açılm ası  üzərində  Danimarka 
alimi  professor  Vilhelm  Tom sen  (1842-1927)  və  rus  alimi 
akademik  Vasili  Vasilyeviç  Radlov  (1837-1918)  işləyirdi.  1893- 
cü  il  noyabr  aymm  25-də  V .Tom sen  O rxon-Y cnisey  yazısı 
abidələrinin  oxunmasma  açar  tapdı.  H əm in  ilin  dekabr  aymm 
15-də  Danim arka  Kral  E lm lər  A kadem iyasm m   ielasmda 
V.Tomsen  run  yazılarmm  (O rxon-Y enisey  yazılarm m )  açılması 
haqqm da  m əlum at  verdi.  H ələ  bu  hadisədən  əvvəl  V.Tomsen 
1893-eü  il  noyabr  aymm  29-da  V .V .Radlova  yazdığı  məktubda 
O rxon-Y enisey yazılarm a açar tapdığm ı xəbər vermişdi.
V.Tom sen,  əvvəlcə,  K ul  tigin  abidəsindəki  dörd  sözü  -  
teOri>  türk,  kül,  tigin  sözlərini  Çin  h eroq lif  m ətnindəki  uyğun 
sözlərlə  qarşılaşdınb  t,  IJ,  r,  i,  ü,  k,  l  səslərini  bildirən  işarələri 
açır  v ə   həm in  sözləri  oxuyur.  A bidənin  türkdilli  olduğunu 
m üəyyənləşdirdikdən  sonra  digər  m ətnləri  də  aydm laşdırır  O 
vaxta  q əd ərsə  akad.V .V .Radlov  20-ə  qədər  işarəni  açmışdı. 
V .T om senin  qədim   türk  əlifbasm ı  açması  xəbərini  alandan  sonra 
V .V .R adlov  K ül  tigin  şərəifiıə  qoyulmuş  abidəni  oxuyur,

tərcüm ə  edir  və  Rusiya  Elmlər  Akademiyasının  1894-cü  il 
yanvarm  19-dakı  iclasmda  bu  haqda  məlumai:  vcrir.  O  həm in 
ildə  öz tərcüm əsini  50  nüsxə  tirajla nəşr  etdirir.  V.V.Radlov  elə 
həm in  ildə  K ül  tigin  şərəfinə  qoyulumş  abidəni  ikinci  dəfə 
çapdan buraxdınr,  Bilgə  xaqan  şərəflnə  qoyulmuş  abidoni  də  ilk 
d əfə  tərcüm ə  edir.  1894-1895-ei  illərdə  V.V.Radlov  Orxon, 
habelə  Y enisey  abidələri  üzərində  işləyir,  1895-ci  ildə  Yenisey 
abidələrini,  M onqolustanda  tapılmış  kiçik  abidələri  və  Ongin 
abidəsini,  həm çinin  K ül  tigin  şərəfm ə  abidənin  üçüncü 
tərcüm əsini  (1895-ci  ilin  sonu)  nəşr  etdirir.  Sonra  o,  xüsusi 
olaraq, 
O rxon-Y enisey 
abidələri 
dilinin 
fonetikası 
və 
qram m atikası  m əsələləri  üzərində  tədqiqat  işi  aparır.  Orxon 
abidələrinin  d(3rdüncü  nəşrində  isə  V.V.Radlov  V.'ı'omsenin 
tərcüm əsini  də  nt^zərə  alır  (V.Tomscn  K ül  tigin  abidəsinin 
təreüm əsini  1896-cı  ilin  əvvəlində  nəşr etdirmişdi),  öz  kitabmda 
bəzi  düzəlişlər edir.
Göytürk  yazısı  abidələrinin  dəqiqləşdirihniş  torcüm ələrini 
v ə  abidələr sah əsind əki  tədqiqlərini  V.Tom sen  1896-cı  ildə  nəşr 
etdirdiyi  «İnscriptions  de  l ’Orkhon  dechiffrees»  əs;)rində  təqdim 
edir. 
H əm in 
ə^^ərin 
bir 
hissəsi 
(10-44-cü 
səhifələr) 
P.M .M elioranski  (1868-1906)  tərəfindən  onun 
« i l a M H T H H K  
b
 
HecTb  Kıojib-rerHHa»  (1899)  adlı  magistrlik  disscrtasiyasm da  (s. 
15-59)  rus  dilinə  tərcüm ə  edilmişdir.  V.Tomscn  1924-cü  ildə 
nəşr  etdirdiyi  «A ltrürkische  İnschriften  aus  dcr  M onqolei»  adlı 
əsərində  göytürk  Orxon-Ycnisey  abidələri  sahəsindəki  çoxilhk 
axtanşlarm a  yckun  vurur...
V.V.Radlovun  K oşo-Saydam   abidələrinin  öyrənilm əsi 
sahəsindəki  fəaliyyəti  isə  1897-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  və  bu 
sahədəki 
tədqiqatlarının 
çələngi 
hcsab 
edik»n 
«Die 
Alttürkischen  İnschriften  dcr  Monqolei.  Ncuc  r'olge»  adh 
əsərind ə yekunlaşdınhr.
Həmin  dövrdə 
V.Tomsen  və  V.V.Radlovla  yanaşı, 
göytürk  O rxon-Ycnisey  yazısı  abidələrinin  tədqiqi  ilə  V.Banq 
da m əşğul  olur;  bu  abidələrin  oxunması  haqqm da  iki  nıəqalə  çap 
etdirir.  1899-cu  ildə  P.M .McIioranskinin  «Kül  legin  şərəfinə 
abidə»  adh  kitabı  nəşr  edilir.  Bu  əsərdə  Kül  tigin  abidəsinin
mətni, 
transkripsiyası, 
tərcüm əsi, 
tərcüm əyə 
P.M.Melioranskinin 
verdiyi 
şərhlərlə 
yanaşı, 
yuxanda 
göstrəildiyi  kimi,  V .Tom senin  K ül  tigin  abidəsi  tərcüm əsinin 
1896-cı  il nəşrinə yazdığı  izahat da  var idi.
Göytrük  O rxon-Yenisey  əlifbası  açıldıqdan  sonra  qədim 
türk  abidələrinin  tədqiqi  ilə  təkcə  türkoloqlar  deyil,  habelə 
iranşünaslar,  ərəbşünaslar  və  başqalan  da  m əşğul  olurlar.  Ayrı- 
ayrı  abidələrin  oxunmasmda,  m ətnlərin  tərcüm əsində  və 
izahında  artıq  adlan  çəkilən  tədqiqatçılarla  birgə  V.V.Bartold, 
Bloşe,  Q.Vamberi,  V .Vasilyev,  Q.Qabelcnts,  F.Hirt,  Q.Deveria,
F.K orş,  İ.Markvart,  N əsib-A sim ,  N.Popov,  E.Şavann,  Q.ŞIegel 
və  başqalannm  böyük  əm əyi  olmuşdur.  V .V .Bartold  qədim   türk 
qəbilələri  haqqında  tarixi  konsepsiya hazırlamışdır.
Artıq  tapılmış  abidələrin  oxunması,  tərcüm əsi,  izahı  və 
nəşri  ilə yanaşı,  yeni abidələrin  axtanşı  da davam   etdirilir.  1891- 
ci  ildə  Y.M .Yadrintsev  Ongin  abidəsini  k ə şf edir,  V.V.Radlov 
isə  onu  oxuyub  ilk  dəfə  1895-ci  ildə  nəşr  edir.  1897-ci  ildə 
Y.N.KIements  Orxon  çaym m  qolu  Tola  çaymın  sahilində  Urqa 
(Ulan-Bator)  şəhərindən  bir  q ədər  cənüb-şərqdəTonyukuk 
şərəfinə  qoyulmuş  abidəni  tapır.  1896-1897-ci  illərdə  Cctısuda 
(Semireçyedə)  göytrük  O rxon-Y enisey  əlifbası  iiə  yazılmış 
abidəiər  kəşf edilir.
XX  əsrin  əvvəllərində  göytürk  O rxon-Y eniscy  yazısı 
abidələrinin  araşdtrılmasında  nə  isə  bir  durğunluq  baş  verir. 
H əm in  dövr  haqqında  A .N .Sam oyloviç  yazır;  «Ölüm  runşəkilli 
türk  yazılı  abidələrinin  üç  əsas  tədqiqatçısından  ən  cavanını,  öz 
tədqiqat  üsullannın  dəqiqliyinə 
görə  yalnız 
V.Tomsenlə 
m üqayisə  edilə  bilən  P.M .M elioranskini  vaxtından  qabaq  elm 
aləm indən  apardı.  Çin  Türküstanm m  qumlarında  çoxlu  miqdarda 
uyğur  yazısı  abidələrinin  tapıhnası  ilə  əlaqədar  V.V.Radlov 
M onqolustan  və  Sibirdəki  abidələrin  tədqiqindən  aynldı.  Çünki 
o  bunlann  hamtsını  (Ramstedtin  v ə  Kotviçin  sonralar  kəşf 
etdikləri  abidək)rdən  başqa)  ilkin  şəkildə  tədqiq  etmiş,  qlossari 
v ə   qram m atik  oçerklərlə  izahmı  vermişdi.  Orxon-Yeniscy  yazılı 
a b id ələri  haqqında  bir  neçə  m əqalə  yazmış  və  bu  kitabələrdə 
tə k lik lə rlə   onluqlann  birləşm əsindəki  xüsusi  sistemi  k əşf etmiş 
V .B an q  da  bu  abidələrin  tədqiqi  üzərində  çox  dayanmadı,
29

Codex  C um anicus-un  daha  dəqiq  öyrənilm esi  ilə  m əşğul  oldu 
və  türl<  dillərinin  larixi  qramm atikasuıa  dair  m ə sələlə rə  aludə 
oldü.  V amberi  türk runlarm m  dilinə  aid bir neçə  ötəri  m əq alə  ilə 
kifayətləndi.  Türkoioqdan  daiıa  çox  m onqolist  sayılan  R am stedt 
özünün  k ə şf  ctdiyi  kitabələri  nəşr  və  tərcüm ə  etm ək  üçün  qısa 
m üddətə 
M onqolustan 
abidələrinin 
tədqiqatçıları 
sırasm a 
qoşuIdu».'
Göytürk 
O rxon-Yenisey 
yazısı 
abidələrinin 
öyrə- 
nilm əsində  ikinei  yüksəiiş  dövrü  1909-cu  ildə  başlandı.  Şərqi 
Türküstanda 
arxeoloji 
qazmtılar 
zamanı, 
habelə 
Lckok, 
Qrünvedel,  A vrel  Steyn  və  S.F.Oldenburqun  ekspedisiyalan 
n əticəsində  h əm in   ərazidə  göytürk  Orxon-Yenisey  əiifbası  ilə 
kağız  üzərində  yazılm ış  çoxlu  abidə  tapıldı.  Bunların  m ətnləri 
hüquqi  və  dini  m ahiyyət  daşıyırdı.  1912-ei  ildə  V .K otviç 
M onqolustandakı  İhe-H uşotu  adlanan  yerdə  tarduş  bəyi  (şadı) 
K üli  Çorun  şərəfm ə  qoyulm uş  abidəni  k əşf etdi.  I909-cu  ildə 
Q .Ram stedt 
M onqolustana 
ekspedisiya 
təşkil 
edir. 
Bu 
ekspedisiya  zam anı  Süci  və  Selenqa  (ədəbiyyatda  bu  abidə 
Selenqa  çayı  sahilində  tapıldığı  üçün  bəzən  «Selenqa  daşı», 
bəzən  də  birinci uyğur  xaqanı M oyun Çorun  şərəfm ə  qoyulduğu 
üçün  M oyun  Çor  abidəsi  də  adlandınhr)  abidələri  tapılır.  H əm in 
abidələr  19I3-cü  ildə  Q .Ram stedt  tərəfm dən  k əşf edilir.  Bu  iki 
abidədən  xüsusən  Selenqa  (Moyun  Çor)  abidəsi  böyük  maraq 
doğururdu,  çünki  o,  göytürk  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  daş 
üzərində  yazılm ış  son  abidələrdən  və  türk  sülaləsinə  deyil, 
uyğur  sülaləsinə  m əxsus  idi.  Uyğur  sülaləsinin  əsasmı  qoymuş 
M oyun  (Bayan)  Çor bu  abidədə  öz  şücaətlərindən,  sonuncu  türk 
xaqanı  Ozmış  tiginə  nccə  qalib  gəlm əsindən  və  s.  bəhs  edirdi. 
D ilçilik  nöqteyi-nəzərindən  də  bu  abidə  böyük  əhəm iyyət 
daşıyırdı,  çünki  həm in  abidə  özlərini  türk,  göylürk,  oğuz 
adlandıran  qəbilələrin  dili  ilə  uyğur  qəbilələrinin  dili  arasmda 
nə  kim i  uyğun  və  fərqli  cəh ətlər olduğunu göstərm əli  idi.
Q ədim   türk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  öyrənilm ə- 
sinin  ikinci  dövründə  artıq  adlarmı  çəkdiyim   tədqiqatçılarla
‘  A.CaMOÜnoeuH. Bnjihee/iM  ToMceH  u  mıopKOJtop.m.  B  c6.  «naM am u  To.Mcena 
K 
zodoBmme 
c o  dua 
cMepmu», 
Jl.,  1928,  c.24-25.
30
yanaşı,  A.N.Samoyloviç,  S.Y .M alov,  Y.Nemet,  Q .K senafontov, 
K.Donner və  M .Rəsənen  də  fəal  işdrak edirdilər.
Birinci  Dünya  m üharibəsinin  başlanm ası  ilə  göytürk 
Orxon-Yenisey yazısı  abidələrinə  maraq yenə  də  zəifləyir.
Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  araşdınlma- 
smın  yeni  dövrü  XX  yüzilliyin  30-cu  illərindən  başlayır.  Bü 
dövrün  əsas  şəxsiyyətləri  rus  alimi  S.Y .M alov  və  türk 
tədqiqatçısı  H.N.Orkundur.
Arxeoloq  M .Y .M asson  I9 3 I-ci  ildə  geoloji  qazıntı  zamam 
təsadüfən  Qırğızıstanda  tapılmış  «Talas  çubuğu»  adlanan 
abidəni  ahr.  Bu,  dünyada  göytürk  Orxon-Yeniscy  əlitlsası  ilə 
ağac  üzərində  yazılmış  yeganə  nüsxədir.  A bidə  S.Y .M alov 
tərəfm dən tərcüm ə və  nəşr edilir.
H.N.Orkun  əsrin  otuzuncu  illərində  dörd  cildlik  «Əski  türk 
yazıtlaro)  adh  əsərini  nəşr  etdirir.  Həmin  əsərdə  göytürk Orxon- 
Yenisey  əlifbası  ilə  daş,  ağac,  kağız,  mis,  gümüş  üzərində 
yazıimış  kitabələrin  təreüm ələri  və  müəliifm  qeydləri  vcrilir. 
Bir  sıra  səhvlərinə  baxmayaraq,  H.N.Orkunun  tədqiqatı  elm 
aləm ində çox yüksək  qiym ətləndirilir.
Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  araşdırılma- 
sm da  S.Y.Malovun  1951,1952  və  1959-cu  illərdə  nəşr  edilmiş
« n a M « T H H K H  
/ipeBHCTIOpKCKOH 
nH CI>M eH 0CTH», 
«EHHCeHCKa5l 
nHCbMeHHOCTt. 
TIOpOK»  VƏ 
«HaMaTHHKH 
ZipeBHeTIOpKCKOİ^  HHCib- 
MeHHOCTH  M ohtojihh  h  KHpi'H3HH»  adlı  əsərlərinin  də  böyük 
əhəm iyyəti  vardır.  Bu  nəşrlərd ə göytürk O rxon-Y cnisey  olitİDası 
ilə  yazılmış abidələrin  əksəriyyəti  toplanmışdır.
İ.A.Batmanov  ilə  A .Ç .K unaanın  «Tuvanın  qədim   türk 
abidələri» adlı  (3  buraxılış)  əsəri də  öz orijinallığı  ilə  seçilir.
1993-cü  ildə  A zərbaycanda  «O rxon-Yenisey  abidələri» 
adlı  ə sər  nəşr  edilmişdir.  K itabda  göytürk O rxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin  böyük əksəriyyəti  toplanmışdır.  Zəngin  məlumatına 
baxm ayaraq 
kitab  m ətbəə 
tərtibi 
baxımmdan 
dözülm əz 
d ə rə c ə d ə   səliqəsizdir.
Son  zamanlar  nəşr  edilən  əsərlərdə  göytürk  Orxon-Ye- 
niscy  abidələrinin  dilinə,  fonetik,  leksik,  morfoloji  və  sintaktik 
m ə sə lə lə rin ə   daha  çox  fikir  verilir.  Bu  sahədə  A.fon  Qaben,

V .M .N asilov,  İ.A .Batm anov,  A .İslyam ov,  V .Q .K ondratyev, 
Tuna,  Q .A ydarov,  A .N .K ononov,  Ə .K ürışjanov,  İ.V .Stebleva, 
Ə lisa  Şükürlü  və  başqalarm ın  əsərlərini  misal  göstərm ək  olar. 
A.N. 
Bernştam , 
E.R .R ıqdılon, 
Y .Arançin, 
A.M .Şerbak, 
Ə .R .Tenişev,  Fen  Tszya-şen,  C .K louson,  P.Aalto,  B.Ogel, 
M ü hərrəm   Ərgin,  M.  Şprenqlinq,  K .Brokkelm an,  R.Jiro  kimi 
m ü təxəssislər  tərəfm d ən   də  O rxon-Y enisey  abidələrinin  dili 
üzərində  tədqiqat  işləri  apanhr,  ay n -ay n   abidələrin  tərcüməsi 
dəqiqləşdirihr,  yeni  tapılan abidələr  tərcüm ə  və nəşr edihr.
G öytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  tapılma  arealı, 
coğrafıyası  da  xeyli  genişlənm işdir.  Ə vvəllər  göytürk  abidələri 
N ad-Sent-M ikloş  dəfm əsini  çıxsaq,  əsasən,  Yenisey  çayı 
hövzəsində,  M ərkəzi  M onqolustanda  və  Qırğızıstanda  Talas 
çayı  hövzəsində  tapıhrdısa,  indi  bu  abidələri  Lena  çayı 
hövzəsində  (Lena  abidələri),  Ç inin  qərbində  (Şərqi  Türküstan 
abidələri),  A ltay  dağlannda  (Altay  abidələri),  Qazaxıstanm 
eənubunda,  Ö zbəkistanm   Fərqanə  vadisində,  Qırğızıstanın Talas 
çayı  hövzəsindən  əlavə  digər  regionlarm da,  Şimali  Qafqazda, 
D on  çayı  hö vzəsində  də  tapırlar.  Bəzi  məlumatlara  görə, 
Erm ənistan  Respublikasm m   bəzi  regionlarm da  da  göytürk 
O rxon-Y enisey  abidələrinə  rast  gəlm ək  mümkündür.  Göytürk 
abidələrini  tədqiq  edənlərin  coğrafıyası  da  xeyli  genişlənmişdir. 
Ə vvəllər  bu  abidələrin  axtanlm ası,  tapılması,  transkripsiyası, 
təreüm əsi  və  nəşri  ilə  yalnız  rus,  alm an  və  digər  xalqlarm 
nüm ayəndələri  m əşğul  olurdularsa,  indi  onlarla  yanaşı  və 
onlardan  daha  fəal  şəkildə  bu  abidələrin  qanuni  sahiblərinin- 
türk  xalqlannm   nüm ayəndələri  bu  abidələrin  araşdınlması  ilə 
m əşğul  olurlar.  Son  zam anlar  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısmm 
qrafikası,  dilinin  fonetikası,  leksikası  və  qrammatik  quruluşu 
haqqm da  onlarla  nam izədlik və  doktorluq  dissertasiyası  müdafıə 
edilm iş,  yüzlərlə  m əqalə,  m onoqrafıya və dərslik yazılmışdır.
GÖYTÜRK YAZISI ABİDƏLƏRİNİN 
İ.OKALLAŞDIRILMASI
Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidoləri  şərqdo  Sarı  də- 
nizdən qərbdə  M acanstanadək,  şimalda  Şimal  Buzlu  okcanmdan 
cənubda  Tibct  yaylasınadək  geniş  bir  ərazidə  tapılm ışdır.  Ayrı- 
ayn  orazilərdə  tapılan  ab id ələrd ə  həın  qrafika,  həm   də  dil 
baxımmdaıı  müəyyən  q əd ər  fərqk>r  nəzərə  çarpu'.  Bu  fərqlər 
abidələrin 
müolliflərınin 
fərdi 
xüsusiyyotlərindən 
əlavə, 
abidənin  özünün  hansı  türk  qəbiləsin ə  m ənsubluğundan  da  irəli 
gəlir.  Abidələrin  həm   qrafık  xüsusiyyətlərini,  həm   də  ayrı-ayrı 
abidələrin  dilində  leksik  və  qram m atik  fərqləri  başa  düşm ək 
üçün  abidəiəri  tapıldığı  yerlər üzrə  qruplaşdırmaq  lazımdır.
ORXON ABİDƏLORİ
1. 
O n g i ı ı   a b i d ə s i .   Bu,  göytürk  O rxon-Yeniscy 
abidələrindon  on  zəif öyrənilm işi  və  ərt  m übahisəlisidir.  Abidə
I89I-Cİ  ildə  Ongin  çayı  (Orxon  çayının  qoludur)  hövzosində 
Taramel  çayı  yaxınlığında  K okşin-O rxondan  və  Koşo-Saydam  
gölündən  160  km  cənubda  M anitu  dağı  yaxınlığında  N .M .Yad- 
rintscv  torofindən  tapılmışdır.  A bidə  ilk  dəfə  1895-ci  ildo 
V.V.Radlov  ti)rofindon  (alm an  dilində)  noşr  cdilmişdir.  Sonralar 
abidənin  motnini  vo  onun  tərcüm əsini  fl.N .O rkun  (türk  diündə), 
S.Y .M alov  (rus  dilindo),  T.Tekin  (ingilis  dilindo),  C.Klauson 
(ingilis  dilindo),  E.Triyarski  (alm an  dilində),  Ə.Ə .Rəcobov 
(A zərbaycan  dilində)  noşr  etdirm işlər.  A bidənin  kimin  tərə- 
findən  və  kimo  qoyulduğu  indi  d ə  m übahisəlidir.  'fədqiqat- 
çılan n  böyük  bir  qismi,  o  cüm k)dən  V.V.Radlov,  S.Y.M alov, 
A .Bernştam   bclə  hesab  edirlər  ki,  abidəni  İltəris  xaqanın  kiçik 
qardaşı,  İltoris  xaqandan  sonra  taxta  oturmuş  Kapağan  xaqan 
böyük  qardaşı  lltoris  xaqanın  şərəfinə  qoymuşdur  (bozi  tədqiqat- 
çılar  buraya  İltəris  xaqanm  arvadı  llbilgo  xatunu  da  əlavə 
edirlər,  y.»ni  abido  İltoris  xaqan  və  İlbilgə  xatunm  şərəfinə 
qoyulm uşdur).  Təbqiqatçılarm  bəziləri  abidənin  hətta  heç  kim ə 
m əlu ın   olmayan  Taçarn  adh  bir  bəyin  şərəfınə  qoyulduğunu 
iddia  cdirlor.  Todqiqatçılardan  təkcə  iki  nəfər  -  T.Təkin  və

C .K lauson  h əq iq ətə  yaxın  bir  fıkir  söyləyirlər.  O nlann  fikrincə, 
abidə  Işbara  Tam ğan  Tarkan  tərəfm d ən   v ə   ya  onun  özim ə 
qoyulm uşdur.  A bidənin  qoyulm ası tarixi haqqm da da  fıkir birliyi 
yoxdur.  M əsələn ,  S.Y .M alov  yazır  ki,  O rxon  abidəsi  təxm inən  
690-706-cı  illər  arasm da,  A .N .K ononovun  yazdığm a  görə  isə 
7 0 0 -7 16-cı  illər  arasm da  qoyulm uşdur.  M ən  O ngin  abidəsinin 
tədqiqinə  iki  m əqalə  h əsr  etm işəm :  1)  «O ngin  abidəsi  v ə 
«kapağan»  sözü  haqqm da»,  A D U -nun  elm i  əsərləri,  Dil  v ə 
ədəbiyyat  seriyası,  1966,  JN26,  s.79-85;  2)  «Ongin  abidəsi 
haqqm da»,  «CoBexcKaH  xropKOJiorHaw  ju m a h ,  1970,  JV92,  s.33- 
43.  Bundan  başqa  «O rxon-Y enisey  ab id ələri»   (1993,  s.43-50) 
kitabm da  da  bu  m ə sələy ə  geniş  giriş  m əq ah əsi  h əsr  etmişəm. 
Bu  yazılarda  m ən   sübut  etm işəm   ki,  O rxon  abidəsi  Işbara 
Tam ğan  Tarkan  tərəfm d ən   atası  Eletm iş  Y abğu  və  böyük 
qardaş)  Çor  Y oğanm   şərəfm ə  qoyulm uşdur.  Abidənin  qoyul- 
duğu  tarixi  m ən  də  dəqiq  rnüəyyənləşdirə  bilm əm işəm .  M əsələ 
burasm dadır  ki,  m ən  abidənin  özünü  görm əm işəm .  Abidənin 
S.Y .M alov  tərəfm dən  n əşr  edilmiş  foto-şəklində  onun  lüi  yıl 
(əjdaha  ili),  C .K lauson  tərəfınd ən  n əşr  edilm iş  foto-şəklində isə 
koy  yılda  (qoyun  ili)  qoyulduğu  göstərilir.  Ə gər  S.Y.Malovun 
nəşr  etdiyi  foto-şəkil  h əq iq ətə  uyğundursa,  onda  Ongin  abidəsi 
692-ci  ildə,  yox  əg ər  C .K lausonun  n əşr  etdiyi  foto-şəkil 
həq iq ətə  uyğundursa, 
onda 
O ngin 
abidəsi 
689-cu 
ildə 
qoyulmuşdur.
Paleoqrafıyası  və  d ihnə  görə  O ngin  abidəsi  K ül  tigin  və 
B ilgə  xaqan  abidələrinə  yaxındır,  lakin  h əm   paleoqrafıyasına, 
həm   də  dil  xüsusiyyətlərinə  görə  onlardan,  nisbətən,  köhnədir.
2. 
K ü l t i g i n   ş ə r ə f i n ə   q o y u l m u ş   a b i d ə .  
A bidə  ikinci  Türk  xaqanhğınm   banisi  İhəris  xaqanm   kiçik  oğlu, 
m əşhur  türk  sərkərdəsi,  yenüm əz  bahadır  K ül  tiginin  (685-ci 
ildə  anadan  olm uş,  27  fevrai  731-ci  ildə  vəfat  ctmiş,  1  noyabr 
731-ci  ildə  dəfn  edilmişdir)  şərəfm ə  qoyuhtıuşdur.  Abidənin 
nıətni  yazılmış  daş  1  avqust  732-ci  ildə  qoyulm uş,  733-cü  ilin 
sonunda  hazır olm uşdur.  K ül  tigin  abidəsi  i889-cu  ildə  rus  alirai 
N .M .Y adrintsev 
tərəfm dən 
M onqolustanda 
Kokşin-Orxon 
rayonunda,  Orxon  çayı  hövzəsində  -   onun  qolları  Tola  və  Höla
çaylan  arasmda  Saydam  gölü  yaxm hğm dı  Erdeni  Tzsu  budda 
monastrmdan  60  km  şimalda,  U lan-Batordan  400  km   qərbdə, 
Uqiy  nor  gölündən  25  km   cənubda,  K arabalqasun  şəhərinin 
xarabahqlarmdan  40  km  qərbdə  tapılm ışdır.  Abidə  üst  hissəsi 
kəsik  piramida  şəklindədir.  B oz  m ərm ərdən  olan  piramidanm 
iki  üzü enli,  iki üzü  dardır.  Enli  üzlərdən  biri  Çin  heroqlifləri  ilə 
Çin  dilində,  qalan  üç  üzü  göytrük  əlifbası  ilə  türk  dilində  Kül 
tiginin  böyük  qardaşı  ulu  türk  hökm dan  B ilgə  xaqanm   dilindən 
yazılmışdır.  Türk m ətninin  m üəllifı  «K ül  tiginin  kiçik qohumu», 
B ilgə  xaqandan  sonra  türk  taxtm da  oturmuş  Y ohğ  tigindir. 
A bidənin  nəşri  ilk  d əfə  1894-cü  ildə  V .V .Radlov  tərəfindən 
(alman  dilində)  həyata  keçirilm işdir.  Kül  tigin  abidəsinin  indi- 
y əd ək  ən yaxşı  tarixi-fıloloji  tədqiqi  P.M .M elioranski  tərəfm dən 
onun  magistrlik  dissertasiyasm da  həyata  keçiriim işdir;  bu 
dissertasiya  1899-cu  ildə  «K ül  tigin  şərəfm ə  abidə»  adı  ilə  nəşr 
edilmişdir.  Bu  abidənin  rusca yeni  nəşri  1951-ci  ildə  S.Y.M alov 
tərəfm dən  edilmişdir.  K ül  tigin  abidəsi  1936-cı  ildə  ilk  dəfə
H .N .O rkun  tərəfindən  türk  dilində  nəşr  edilmişdir.  Sonralar 
M ühərrəm   Ergin  də  onu  türk  dilində  dəfələrlə  nəşr  etdirmişdir. 
D ah a  sonra  T ələt  Təkin  K ül  tigin  abidəsini  ingilis  dilində  nəşr 
edir.  K ül  tigin  abidəsi  A zərbaycan  dilində  göytürk  əlifbası  ilə 
m ətn,  transkripsiya  və  tərcü m ədə  ilk  dəfə  Ə .C.Şükürov  və 
A .M .M əhərrəm ov  tərəfindən  1976-cı  üdə  h əyata  keçirilmişdir. 
M ən   bu  abidəni  1993-cü  ildə  göytürk  əlifbası  i!ə  m ətn,  giriş, 
transkripsiya, 
tərcüm ə, 
izahlar 
v ə 
lüğət 
şəklində 
nəşr 
etdirm işəm .  Bundan  başqa  K ül  tiginin  şəxsiyyətinə,  K ül  tigin 
ab id əsinə  həsr edilmiş bir neçə m əqaləm  də nəşr  edilmişdir.
Göytürk  dilinin  araşdınlm asm a  həsr  edilmiş  dörd  kitabm 
(fonctika,  leksika,  morfologiya,  sintaksis)  dördündə  də  K ül  tigin 
abidəsinin dil  faktlarmdan  daha  çox  istifadə  edilmişdir.
3.