Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

GÖYTÜRK  DİLİNİN  FONETİK-QRAMMATİK 
QURULUŞUNUN  ÖYRƏNİLMƏSİ  TARİXİNDƏN
Göytürk  dilinin  leksikasmı  və  fonetik-qrammatik  qurulu- 
şunu  öyrənm ək  sahəsində,  heç  şubhəsiz,  V.V.Radlov  V.Tom- 
sen,  Q.Vamberi,  P.M .M elioranski  və  V.Banqı  pioner  hesab 
etm ək olar.
Həmin  dövr  üçün  məlum   olan  Orxon-Yeniscy  işaroləri  və 
bununla  əlaqədar  olaraq  göytürk  dilinin  fonetikası  ılk  dəfə 
V.Tom senin  «İnseriptions  de  I’O rk h o n   dechiffrees»  (1896) 
əsərində  öz  əksini  tapmışdır.  Foneiika  və  qrammatikanın  ayn- 
ayrı  m əsələləri  V.Tomsenin  digər  iki  əsərində  -   «Turcica» 
(1916)  və  «A lttürkische  İnschriften  aus  d er  M onqolei»  (1924) 
əsərlərində nəzordən  kcçirilir.
Göytürk  abidələrinin  nəşri  və  abidələrin  dilinin  foncti- 
kasını  və  qraınmalik  quruluşunu  öynMiməkdo  V.V.Radlovun 
xidm ətləri  daha  böyükdür.  H ələ  1895-ci  ildə  K oşo-Saydam  
abidələri  oxunandan  bir  qədər  sonra  V.V.Radlov  o  vaxt  məlum  
olan  abidələrin  qısa  qramm atik  oçerkini  yazır  və  «D ie 
A lttürkischen  İnschriften  dcr  M onqolei»  ( 111)  adı  altında  nəşr 
etdirir. 
1897-ci 
ildə 
V.V.Radlovun 
«D ie 
A lttürkischc 
İnschriften  dcr  M onqolei.  N eue  Foige»  adlı  əsəri  çapdan  çıxır. 
Ə sərdə  göytiirk  Orxon-Yenisey  abidəkıri  dilinin  ibnctikası  və 
qrammatikası  ilk  dələ  olaraq  sistcmli  Şv)kildə  araşdırıhr.  «Mon- 
qolustamn  qədim  türk  yazıh  abidələri.  Ycni  nəşr»  (1897) 
m üəllifin  dililə  dcsək,  qədim   türk  abidələri  fonetik-qrammatik 
quruluşunun  ilk  tədqiqatının  nəticələrini  üm um iləşdirir.  Əsər  bu 
hissəU)rdən  ibar;)ldir:
1.  Q ədim  türk  dilinin  qrammatik  oçerki  (s. 1-129).
2.  Koşo-Saydamdan  olan  qədim  türk  abidələriıün  mətn 
və  ti)rciiməsi  (s. 130-1 57).
3.  D igər abidələrə  təsh ih   və  əlavələr  (s.  157-1 58).
4.  Monqolustanın  qədim  türk abidələrinə  qlosşari.
Qrammatik  oçcrkə  bu  fəsillər daxil  cdihııişdir;
1.  Oi'dim   türk  diünin  fonctikası  (s. 1-44).
2.  0'>dim  türk dilinin  morfologiyası  haqqında  (s.45-97).
3.  Q ədim   lürk  dilinin  sintaksisi  haqqında  (s.98-129).
«A Ittürkischen  İnschriften  d er  M onqolei»  («Monqo!us-
tanm  qədim  türk  yazılı  abidələri»)  tcrmininə  münasibəti  m iiəllif 
əsərin  giriş  hissəsində  bildirir.  V.V.Radlov  yazır:  «A lttürkische 
tenninini  bir  sıra  digər  hallarda  da  tətbiq  etrnək  olar:  A ltosttü r- 
kisch -  qədim   şərqi türk  diü («K utadğu  bilig»),  A llvvesttürkisch
-   qədim   qərbi  türk  dili  («K odeks  komanikus»),  A ltsüdtürkisch

-   qədim   cənubi  türk  dili  («Səlcuq  şerləri»)  v ə  ya  sad əcə  A lttür- 
kisch  -   qədim   türk  dili  («Y u sif və  Züleyxa»)».  V .V .R adlovun 
fıkrincə,  qədim   türk  O rxon-Y enisey  abidələrinin  dilini  onlarm 
tapıldığı  ycrirı  adi  ilə  A lttü rk isch   d e r  M o n q o lei,  x alq ı  isə 
A lU ürkischer  d er  M o nq olei  adlandırm aq  lazundır.
V .V .R adlov  qəti  şəkildə  K ök-Turkisch  term in in ə  qarşı 
etiraz  edirdi.  V .Tom sen  və  P.M .M elioranski  bu  m əsələd ə 
V .V .Radlovu  m üdafiə  edirdilər.  H əm in  term in  V .B anq  tərəfın- 
dən  tə k h f edilm işdir və  alman  «O rxon-yeniseyşünaslığında»  indi 
də  işlədilir.  Bu  termini  irəli  sü rərkən  V .Banq  bunu  əsas 
götürürdü  ki,  K ül  tigin  və  B ilgə  xaqan  ab idələrində  xaqan  öz 
xalqım  kök  tiirk  bodım  «göytürk  xalqı»  adlandınr.  V .V .Radlov 
və  onun  ardınca  bu  terminə  qarşı  etiraz  edənlər  gö stərirlər  ki, 
kök  sözü  türk  coğrafıyasında  h əm   də  ş ə rq   m ənasm ı  ifadə  edir, 
dem əli,  k ö k   tü r k   termini  şərqi  türklər  dem əkdir;  Şərqi  türk 
xaqanlığım n xalqı  belə  adianırdı.
M ən  iki  səbəbdon  göytürk  term ininin  işlədilm əsinin 
tərəfdanyam :  1)  H ər  hansı  termin  üçün  götürülən  söz  çoxm ə- 
nanılıqdan  təcrid  edilir,  bir  m ənada  işlədilir  və  həm in  m ənada 
şərti  olaraq  termin  kimi  işlədilir,  Sözü  termin  kimi  işlədəndə 
«həm   də,  ...həm   də»  prinsipinə  osaslansaq,  onda  az  qa!a  heç  bir 
sözü  tcrmin  kimi  işlədə  bilmərik.  2)  Term in  kimi  işlədilən  bu  iki 
söz  ayrı-ayrıhqda,  yəni  söz  birləşm əsi  şəklində  yox,  bitişik, 
birləşdirilm iş  şəkildə,  yəni  m ürəkkəb  söz  kimi  işlədilsin 
(yazılsın).  Onda  arlıq  ^öv sözü  cəh ə t  göstərm əz,  göytürk termini 
isə,  Şv)rti  də  olsa,  O rxon'Y cnisey  yazısı  abidələrini  bizə  m iras 
qoyub  getmiş  xalqın  adı  kımi  işlənər.  Eyni  zam anda onu da qeyd 
edirəm   ki,  burada  xalq  terminini  də  şərti  işlədirəm,  çünki 
Orxon-Y cnisey  yazısı  abidələri  təkcə  bir  xalq,  qəbilə  tərəfındən 
yox,  həm in  dövrdə  yaşamış  çoxlu  türk  xalqları,  qəbilələri 
tərəfındən  yazılmışdır;  təkcə  böyük  O rxon  yazılı  abidələrinin 
bir  hissəsi 
Kül  tigin  və  B ilgə  xaqan  abidələri,  güman  ki, 
Orxon  abidəsi  aşina  qəbiləsinə,  Tonyukuk  abidcsi  aşidə 
qəbiləsinə,  Ki'ıli  çor  abidəsi  isə  onlara yaxm   qəbilələrdən  birinə 
mənsubdur.  M ən  bu  fikirdəyəm   ki,  bu  bcş  abidənin  mənsub  ol- 
duğu  xalqı  göytürk  xalqı,  həm in  abidələrin  dilini  isə  göytürk  dili
adlandırmaq  lazımdır.  Lakin  təqdim  ctdiyim  əsərd ə  xırdaçıhğa 
varmamaq  üçün  bütün  qədim   türk  O rxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin dilini  göytürk dili  adlandınrıam.
M üasir  fransız,  türk  (Türkiyə)  və  italyan  tədqiqatçıları 
göytürk  termininə  üçtünlük  verirlər,  həm   də  fransız  alimləri  çox 
vaxt  sözün  leksik  m ənasında,  rəng  bildirən  sifət  kimi  işlədirlər. 
Yeri  gəlm işkən,  L.N.QumiIevin  «Qədim  türklər»  («/l,peBHHe 
T K)pKH », 
M,,  1967)  kitabmda 
( r o j ı y 6 b i e  
r K i p K n )  
və  onun 
azərbaycancaya  tərcüm əsinda  də  («Qədim  türklər»,  Bakı,  1993) 
(«göy  türklər»)  bu  söz  öz  Icksik  m ənasında  işlənmişdir, 
V,Banqm  
təklif  etdiyi 
term in 
türkoloqlann 
əksəriyyəti 
tərəfındən  qəbul  edilsə  də  türkologiya  elm ində  h ələ  indi  də 
qədim   türk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  dili  üçün  dəqiq 
term in (ad)  axtanhr,
A,fon  Qaben  qədim   türk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələri- 
nin, 
islamaqədərki 
Orta 
Asiya 
türkləriıün 
əlyazma 
və 
ksiloqraflannın  qramm atik  quruluşunun  təsvirinə  həsr  ctdiyi 
əsəri  «A lttürkische  G ra m m a tic »   adlandırır,  0 ,P ritsak   M ərkəzi 
və  Orta  Asiya  yazılı  abidələrinin  dilinə  həsr  etdiyi  məqaləsini 
«D as 
A lttürkische» 
adlandınr, 
M əqalədə 
islam aqədərki 
M ərkəzi  və  Orta  Asiyada  türk  xalqlannın  istifadə  ctdikləri 
m üxtəlif  sistcmli  yazılarla  olan  abidələrin  dili  araşdınhr, 
M əqalədə  qədim   türk  yazıh  abidələrinin  son  zaman  hüdudu  XI 
yüzilliyin  orlaları  ilə  m üəyyənləşdirilir:  bu  zaman,  bir  tərəfdən, 
türk  dilləri  ailəsinə  daxil  olm ayan  tanqutlar  Qansudakı  uyğur 
dövlətini  məğlub  edib  onun  ərazisini  işğal  edirlər  (Iü31-ci  il), 
digər  tərəfdən,  türk  xalqlarm m   yaşadığı  ərazinin  qərbində 
Türküstanda  Qaraxani  dövlətinin  islam  ədəbiyyatım n  dili 
(«K utadğu  bihg».  i069-cu  il)  m öhkəm lənir.  M ü əllif  «qədim 
türk  dili»ni  bir  növ  çöl  köynesi  kimi  (eine  A rt  «Steppen- 
K oine»)  qəbul  edir.  Bu  koynenin  m üəyyən  q əd ər  dialekt 
form alan  vardır.  Bu  formalar  əsasında  iki  qədim  türk  dilini  -  
türküt və  uyğur dillərini  m üəyyənləşdirm ək olar.
Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin,  daha  doğrusu, 
onlardan  bir  hissəsinin  -   Orxon  abidələrinin  dilinin  fonctik- 
qram m atik  quruluşu  haqqm da  ən  yaxşı  əsərlərdən  birinin

mQəllifi 
T əlat 
Təkin 
«Orxon  türkcəsinin 
qram raatikası» 
(«Grammar  o f  Orkhon  Turkic»,  The  Hague,  1968)  kitabm da 
Orkhon  Turkic  (Orxon  türkcəsi)  term inini  işk^dir,  üm um iyyətlə 
Orxon  abidələrinin  dilini  the  old  Turkic  dialekt  «qədim   türk 
dialekti»  adlandırır,  bəzən  Orkhon  Turkic  Langauge  (dialekt) 
«Orxon-türk  dili»  (dialekti)  ifadəsindən  istifadə  edir.  Bu, 
çinlilərin  türküt  adlandırdıqlan  və  VIII  yüzilliyin  birinci 
yansuıda  M onqolustanda  yaşamış  türklərin  dılidir.  Bu,  ikinci 
Şorqi  Türk  inıperiyasuım  rəsm i  dövlət  dilidir,  Bu,  elə  həm in 
xalqm əvv əllər danışdığı  qədim  türk dilinin  təbii  davamıdır.
T ələt  Təkinin  işlətdiyi  «Orxon-türk  dili»  terminini  məqbul 
saymaq  olmaz,  çünki  bu  termin  bütün  qədim   türk  Orxon- 
Yeniscy  yazısı  abidələrinin  dilini  deyil,  onlardan  bir  hissənin, 
düzdür,  əsas  hissəsinin  -   Orxon  çayı  hövzəsində  tapılmış  böyük 
həcm li  abidələrin  dilinin  fonetik-qrammatik  quruluşunu  əhatə 
edir.
O ğuzlar  və  doqquz  oğuzlar  ikinci  Şərqi  Türk  xaqanhğm a 
daxil  oian  ycganə  qəbilə  birliyi  deyildi,  onlar  xaqanlığa  daxil 
olan  qəbilə  birliklərinin  özəyi  idi  və  digər  qəbilələri  öz 
ətraflannda  toplamişdılar.  Oğuzlar  və  doqquz  oğuzlar  ikinci  Şər- 
qi  türk  xaqanhğına  daxil  olan  qəbilo  birliklərinin  hakim  ünsürü, 
təbəqəsi 
idı.  İ.A .Batm anov  yazır  ki,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  Y cniscy  qrupu  istər  qrafıkasına,  istərsə  dilinə  görə 
Orxon  qrupu  abidəl;)rinin  Ivəm  qrafikası,  həm  də  dillərindən 
Ü M ' q l ə n i r ,  
özünün  ən  çox  morfoloji  əlam ətlərinə  görə  müasir 
qırğız,  tuva,  xakis,  Altay  və  şor  dillərinə  yaxındır.  Ə ibəttə, 
İ.A .Batm anovua  bu  fikri 
i l ə  
m übahisə  də  ctmək  olar,  lakin  bu 
fikirdə  mü>)yyən  qədər  həqiqət  də  vardır.
Qorbi  Avropa  və  Amcrika  türkoloqları  qədim  türk  Orxon- 
Yenisey  yazısı  abi(k)lərinin  dilini  bu  tcrm inlərlə  ışarə  cdilir; 
Vieux  Turk  ~  rurc,  Old  Turkic,  'i'urc  runique,  Runic  Turkic, 
Vieux  Turc  de  l’Orkhon,  Old  Orkon  -   Turkic.  Son  zamanlar  bu 
term inlərə  üstünlük  vcrilir:  Orkhon-'I'urkic,  Old  Turkic,  Old 
Turkish,  Alttürkisch,  bəzən Türkütisch.
Rus  türkologiyasında  «O rxon-Ycniscy  abidələri»  və 
«O rxon-Ycniscy  abidələrinin  dili»  tcrm inlərinə  üstünlük  vcrilir.
Bunlardan  başqa,  «qədim   türk  run  yazısı  abidələrinin  dili», 
«qədim  oğuz  dıli,  yaxud  Yenisey-Orxon  yazıh  abidələrinin  türk 
dili».  «Qədim  oğuz  dili»  termini  digər  türk,  o  cüm lədən  qədim  
uyğur  yazısı  abidələrinin  arasında  Orxon-Yenisey  yazısı  abidə- 
lərinin  dilinin  yerini,  vəziyyətini  daha  dəqiq  m üəyyənləşdirirsə 
də,  bir  sıra  türkoloqlar  ona  ctiraz  edir.  M əsələn,  T ələt  Təkin  ya- 
zır;  «Ancient  Oğuz  tcrmini  Orkhon-Turkic-ə  tətbiq  edilə  bilməz, 
çünki  oğuzlar  və  doqquz  oğuzlar  bizim  yazıh  abidələrdən 
tanıdığımız  Şərqi  Türk  konfederasiyasına  daxil  olan  ycganə 
etnik  qrup  dcyildi.  Bcləliklə,  ikinci  Şərqi  Türk  imperiyasnım 
rəsm i  dialcktini  Orkhon-Turkic  termini  ilə  adlandırmaq  daha 
əfzəldir».'
Q ədim   türk  O rxon-Yenisey  yazrsı  abidələrinin  dilinin 
fonedk-qrammatik  quruluşu  haqqm da  indiyədək  nəşr  edilmiş  ən 
yaxşı  əsərin  müəllifı  A .N .K ononov  «türk  yazısı  abidələrinin 
dili»  terminindən  islifadə  cdir.  M üəllif  belə  hcsab  edir  ki,  bu 
termin  araşdırdığı  obycktin  qrafıkasının  spesitik  xüsusiyyətlərini 
daha  tam  əhatə  edir,  göstərir  ki,  run  yazısı  abidələri  öz  fonctik- 
qramm atik quruluşuna  görə çox  və  ya az surətdə  vahiddir.^
Ə.Rəcobov  nam izədlik  və  doktorhıq  dissertasiyalarında 
habelə  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısı  abidələrinin  dilinə  həsr 
etdiyi  crkən  əsərlərində  «Orxon-Yenisey  abidələri»  və  «Orxon- 
Y enisey  abidələrinin  dili»  tcrm inlərindən  islifadə  edir.  Bu 
tcrm inlər  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  bu  qismini  və  onların 
dilini  tam  və  düzgün  əks  cldirsə  də,  yöndəm sizdir.  Qismən  hər 
hansı  bir  tcrminin  şərti  olduğunu,  qismən  Kül  tigin  və  Bügə 
xaqan  abidələrinin  m üəllifı  Yolığ  tiginin  və  Bilgə  Tonyukukun 
öz  xalqım  kök  tiirk  hodun  (göy  türk  xalqı)  adlandırdığını  nəzərə 
alıb  «göytürk  abidələri»  və  «göytürk  abidələrinin  dili»  tcrmin- 
lərini  işlətm ək  daha əlvcrişlidir.
Akadcmik  A.A.Şifner  v ə  başqalarından  sonra  Orxon- 
Y eniscy  ;)liibası  işarələrinin  damğalardan  yaranması  haqqmda 
fikir  söyləm iş  Q.Vaınberi  (1831/32-1913)  qədim  türk  Orxon-
'  Tdlal  Tckin.  (jrannnar ofOrkhon-Tnrkic.  The Hagic,  I96H,  c.9.
A.H.Koııoııod. 
rpa.M M um uK a  H3HKa 
mıopı
p y u u 'ie c K u x   na.MHmuuKoa 
VÜ-lXiW..  JI..  I9S0.  c.  46.

Yenisey  yazısı  abidələri  dilinin  fonetik-qram m atik  quruluşunun 
todqiqinə  həsr  edilmiş  «Noten  zu  den  alttürkischen  İnschriften 
der  Monqolei  und  Sibirien»  (1898)  adh  xüsusi  ə sə r  yazmışdır. 
Əsərin 
əsas 
hissəsi 
abidələrin 
dilinin 
m orfologiyasm m  
araşdırüm asm a  həsr edilmişdir.
P.M .M elioranski  I899-cu  ildə 
« riaM H T H H K  
b
 
Hecxt.  KıoJib 
Tei'HHa»  adh  m agistrlik  dissertasiyasm ı  nəşr  etdirir.  M üəliif 
kitabında  Kül  tigin  abidəsinin  bir  sıra  çətin  yerlərinin  tarixi- 
fıloloji  (o  cüm lədən  mononimik)  izahm ı  vcrir,  m ətn  haqqm da 
qramm atik  qeydlər  edir.  P.M .M eHoranskinin  K ül  tigin  abidəsi 
diiinin  fonetik-morfoloji  quruluşu  haqqm dakı qeydləri  indi  də  öz 
əhəm iyyətini  itirməmişdir.
V.Banq  (1869-1934)  da  qədim   türk  O rxon-Y cnisey  yazısı 
abidələrinin  ayrı-ayrı  yerlərinin  tərcüm əsi  və  izahm a  zəhm ət 
sərf  etmişdir.  P.M .M elioranskinin  fikrincə,  V.Banqm   erkən 
əsərlərində  diqqəti  cəlb  edən  iki-üç  qiym ətli  m əqam   vardır, 
lakin  üm um ihkdə  götürdükdəV.Banq  ondan  əvvəl  V.Tomsenin 
tərcüm ə  etdiyi  bir  sıra  m əqam lan  nahaq  olaraq  korlam ışdır  və 
onun  qədim   türk  dili  ilə  monqol-m ancur dilləri  arasm da apardığı 
etimoloji  paralellər  abidələrin  şərhi  üçün  heç  bir  yenilik 
gətirmir,  bir  sıra  hallarda  isə  olduqca  riskhdir.*  V.Banqm 
zamanca  son  əsəri  olan  «Turcica» adh  kitabı  abidələrdə  işlənmiş 
ayn-ayrı  söz və cüm lələrin  izahm a h əsr edilmişdir.
V.V.Radlov,  V.Tomsen,  Q .Vamberi,  P.M .M elioranski  və 
V.Banqm  əsərlərindən  sonra  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abi- 
dələrinə  maraq  sönm əyə  başlayır.  Bu  zam an  S.Y.M alov, 
A.Steyn  və  başqalan  külli  miqdarda qədim   uyğur yazısı  abidələ- 
rini  açırlar.  Tədqiqatçılarm   diqqəti  göytürk  yazısı  abidələrinin 
tədqiqindən  qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin  araşdınlm asına 
yönəlir.
XX  əsrin  əvvəllərində  türk  xalqlarm m   əksəriyyətinin 
yaşadığı  Sovct  Sosialist  Rcspublikalan  İttifaqı  adh  dövlət  yara- 
dılır  və  bu  dövlətdə  göytürk  yazısı  abidələrinin  tarixşünashq, 
dilçilik  və  ədəbiyyatşünashq  baxımmdan  öyrənilm əsi  böyük
'  n.M.Memopcı/ıcKinı. 
JlaM nm ı/UK 
a  Hecmb Kıojih  Te^uıuı.  0 1 6 .,  1899,  c.  13.
vüsət  alır.  Maraqh  burasıdır  ki,  XX  əsrdə  tapılan  göytürk  yazısı 
abidələrinin,  dcmək  olar  ki,  hamısmı  SSRİ  adianan  bu  ölkənin 
türkoloq  tədqiqatçılan  k əşf  etmiş,  başqa  ölkələrin  bir-iki 
tədqiqatçısını  çıxsaq,  k ə şf edilən abidələrin,  yenə  də  dem ək olar 
ki,  ham ısmı  bu ölkənin alim ləri nəşr etmiş  və  araşdırmışlar.
Göytürk  yazısı  abidələri  dilinin  tədqiq  edilm əsində  gör- 
kəm li  tədqiqatçı  S.Y .M alovun  xidm ətləri  böyükdür.  A yn-ayn 
m əqalələrindən  başqa,  oıum  göytürk  yazısı  abidələrinin  m ətn- 
ləri  toplanmış  «Qədim  rürk  yazısı  abidoləri»  (1951),  «Türklərin 
Yenisey  yazısı»  (1952)  və  «Monqolustanm  və  Qırğızıstanın  qə- 
dim  türk  yazısı  abidələri»  (1959)  adh  kitablan  başqa  tədqiqat- 
çılarm  göytürk  yazısı  abidələrini  araşdırması  üçün  əvəzedilm əz 
m ənbə  olmuşdur.
1960-cı  ildə  V.M .NasiIovun  (1893-1970)  göytürk  Orxon- 
Y enisey  yazısı  abidələri  dilinin  tədqiqinə  həsr  edilm iş  «Orxon- 
Y enisey  abidələrinin  dili»  adlı  kitabı  nəşr  ediiir,  kitabda 
abidələrin  dilinin  fonetikası  və  qrammatikası  qısa  şəkildə  təsvir 
edilir.
Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  öyrənilm əsində 
yeni 
abidələrin  tapılması,  nəşr  edilm əsi  və  araşdınlm asm da  görkəmli 
alim   l.A.Batmanovun  (1906-1969)  xidm ətləri  xüsusi  qcyd 
edilm əlidir.  O,  xüsusən  Yenisey  hövzəsində  və  Talas  çayı  hən- 
dəvərində  tapılan  abidələrin  öyrənilm əsi  sahəsində  fəaliyyət 
göstərm işdir.  Onun  göytürk  yazısı  abidələrinin  tədqiqinə  həsr 
etdiyi  ə.sərlərdən  bunlan  göstərm ək  olar:  «5I'5biı< 
c h h c c ü c k h x  
naM JlTHHKOB  /ipeHHCTlOpKCKOH  HHCbM eHHOCTH^ 
(1959), 
«C 'O B pC - 
M C H H aa  H  jTpeuH H a  c H H c e H K a »  
(1962), 
« /ip e B H e n o p K C K H C  
m a -  
jıeK T b i  H  H x   o rp a > K e H H e  
b   c o b p c m c h h h x  
>i'3W Kax» 
(19 71),  «Ta- 
JiaCCK He  naMHTHHKH  /ipeBH eTIO pK CK O İI  HHCbMCHHOCTH» 
(1971), 
«U aM H TH H K H  
/IpCBHCTlOpKCKOH 
HHCbMeHHOCTH 
T y B h I »  
( I - l l I
buraxıhş,  1963-1965),  «/^peBHHC  HHCbMCHa XaKacHH»  (1970).
Ç.Cumaqulovun  tərtib  etdiyi 
« 3 n H r p a ( ] m K a   I\H p rH 3 H H »  
(1963)  kitabında  Qırğızıstanda  tapılmış  Orxon-Yenisey  abidələri 
də  nəşr edilmişdir.
Sovet  türkoloqlarımn  yeni  nəsli  göytürk  Orxon-Yenisey 
abidələri  dilinin  fonctik-qrammatik  quaıluşuna  bir  sıra  maraqlı

əsəflər  h əsr  etmişlər.  Bunlardan  bir  neçəsini  göstərm ək 
m əqsədəuyğım dur; 
V .Q .K ondratyev  «04epKH  i’paMMaxHKH 
ÄpeBHCTiopKCKoro 
a3 W K a»  
(1970)  və  «rpaMMaxHHecKHH 
c T p o f t  
« 3 b lK a   naM JITHHKOB  ÄpeBH eTIOpK CKOH  
nHCbMCHHOCTH  V III-IX  
B B . »  
(1981),  Q.Aydarov  «>l3biK  opxoHCKoro  naMHTHHKa  I>H.Jibre 
Karaaaw  (1966),  «Ü3hk  opxoHCKHX  naMHTHHKOB  /ıpeaHeTiopK- 
CKOH  nHCBMeH HOcT H 
VIII 
BCKa» 
(1971),  «Orxon  abidələrinin 
m ətni»  (1990,  qazaxca)  və  bir  sıra digər kitabları,  M .A .A xm etov 
«rjıaroJi  B  a3biKe  opxoHO-eHHceHCKHx  naMHTHHKOB»  (1978), 
N.Antonov  «Q ədim   türk  dili.  V I-VIII  əsrlər»  (1970,  saxa 
dilində),  M .R.Fedotov  «Qədim   türk  dili»  (1973),  A .Esenqulov 
«Qədim   türk  yazısm da  sözyaratrna»  (1976,  qazaxca)  və  s.  Göy- 
trük  Orxon-Yenisey 
y a z ı s ı  
abidələrinin  ayrı-ayn  problem lərinin 
araşdırılm asm a 
türkoloqlardan 
L.R.K ızlasov, 
Ə.R.Tenişev, 
p.M .N asılov,  A.M .Şerbak,  V .Q .K ondratyev,  Ü .A sanəliyev, 
İ.N .Şervaşidze,  D.D.Vasilyev,  A.S.AmanjoIov,  Ə .Ə .R əcəbli, 
Y .A qmanov,  A.İsIyamov  və  başqalarmm  çoxlu  miqdarda 
m əqalələri  həsr edilmişdir.
Göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  m ətnləri 
onların  dilinin  tədqiqinə  hərs  edilmiş  bir  sıra  dissertasiyalarm 
yazılması üçün  qaynaq olmuşdur:  göytürk yazısı  abidələri  dilinin 
tədqiqinə  h əsr  edilmiş  onlarla  nam izədlik  və  bir  ncçə  doktorluq 
dissertasiyası  m üdafiə  edilmişdir.
Göytürk  Orxon-Yeniscy  yazısı  abidələri  dilinin  foneti- 
qramm atik  quruluşunun  tədqiqinə  həsr  edilmiş  və  2002-ci 
ilədək  nəşr  olunmuş  əsərlər  içərisində  ən  m ükəm m əli  və  ən 
sanbalhsı  sovet  türkoloqu  A .N .K ononovun  «rpaMMaiHKa ssbiKa 
TIOpKCKHX 
pyH HH eCK HX  
H aM H THH KO B 
VIl-IX 
B B . »  
(1980) 
kitabıdır.  Ə sər  11  hissədən  ibarətdir.
1.  Türk  run  yazısı  abidələrinin  açılması,  oxunuşu  və  tədqiqi 
tarixindən (s.7-13).
2.  Türk run yazısı abidələrinin  lokallaşdınlm ası  (s. 14-21).
3.  Türk run yazısı  abidələrinin  tarixi-siyasi  təsnifı  (s.22).
4.  Run əlifbasının  m ənşəyi  haqqm da (s.23).
5.  Türk run  yazısı  abidələrinin  dilinin  m üəyyənləşdirilm əsi  və 
təsnifı  (s.24-41).
6 .  Türk  run  yazısı  abidələrinin  fonetik-qrammatik  quruluşunun 
öyrənilmosi  tarixinin  qısa oçerki  (s.42-56).
7.  Fonologiya (s.57-75).
8.  Türk  kök  morfcmiərinin  strukturu  (s.76-82).
9.  Söz yaradıcıhğı  (s.83-142).
10. 
Morfologiya  (s. 143-210).
11. 
S in tak sis(s.2 11-234).
Kitabın  digər  hissələrinə  nisbətən  söz  yaradıcıhğı  və 
morfologiyaya  həsr  edilmiş bölm ələr daha yaxşı  təsir  bağışiayır.
Azərbaycan  dilçihyində  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısı 
abidələri  dilinın  lədqiqi  ilə  X X   yüzilliyin  60-cı  illərindən  məş- 
ğul  olmağa  başlamışlar.  Bu  m üddətdə  təxm inən  40  il  ərzində 
göytürk  yazısı  ahidələrinin  dili  mövzusunda  bir  doktorluq,  bir 
ncçə  nam izədhk  dissertasiyası  müdafiə  cdilmişdir.  Bundan  baş- 
qa,  bu  mövzuda  bir  dərslik.  bir  neçə  ınonoqnjfiya  və  çoxlu  mə- 
qalə yazılmışdır.
1976-cı  ildə  Ə .C.Şükürov  və  A .M .M əhərrəm ovun  «Qə- 
dim   türk  yazıh  abidəkırinin  dili»  adh  dərsliyi  nəşr  edilir.  Dərs- 
liyin  yenidən  işlənmiş  və  xeyli  ycniləndirilm iş  variantı  1993-cü 
ildə  təkcə  Əhsa  Şüküriünün  müəllifliyi  ilə  yenidən  nəşr  edil- 
mişdir.  Birinci  nəşrə  nisbətən  bu  nəşrdə  əsər  xcyli  təkm illəş- 
dirilmiş,  birinci  nəşrdə  buraxılmış  çoxlu  səhvin  bir  hissəsi  islah 
cdihnişdir.  Lakin  buna  baxmayaraq  indiki  nəşrdə  də  kifayət 
q əd ər  faklik  və  clmi  səhv  mövcuddur.
1978-81-ci  iilərdə  Yunis  M əmmədovun  iki  hissədən 
ibarət  «Or.Kon-Ycniscy  abidəirinek)  ad!ar»  adlı  əsəri  nəşr  edilir. 
Ə sərdə dörd  nitq  hissəsi  -  isim,  sifət,  say,  əvəzlik araşdırıhr.
Q ədim   türk  Orxon-Ycniscy  yazısı  abidələri  mövzusunda 
Ə bülfəz  Quliycvin  də  bir  ncçə  kitabı  nəşr  edilmişdir.  Ə.Quli- 
yevin  qədim   türk  abidələrinə  h əsr  cdilmiş  kitablanm n  sayı  bu 
m övzuda  kitab  yazmış  digər Azərbaycan  türkoloqlarına  nisbətən 
daha  çox  olsa  da,  onlar  bəsit  şəkildə  yazıldığından  clm  üçün  clə 
bir əh əm iy y əiə  malik  dcyildir.
Ə bülfəz  Itjcəb h n in   Orxon-Ycnisey  yazısı  abidələrinə, 
göytürk  xalqının  və  dövlətinin  tarixinə,  göytürk  dilinin  fonstik- 
qram m atik  quruluşuna,  qədim   türk  ədəbiyyatına  aid  yüzə  qədər 
m əqaləsi,  habclə  «O rxon-Yenisey  abidələri  dilirıdə  felin  məna
65

növləri» 
(1982), 
«O rxon-Yenisey 
abidələri 
dilində 
felin 
tərzləri»  (1988),  «O rxon-Yenisey  abidələri»  (1993),  «Göytürk 
dilinin  fonetikası»  (2004),  «G öytürk  dilinin  leksikasi)>  (2004), 
«Göytürk  dilinin  morfologiyası»  (2002),  «Göytürk  dilinin 
sintaksisi»  (2003)  adh  kitablan nəşr edilmişdir.
Göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələri  ədəbiyyatşünaslıq 
baxımmdan  da  araşdınlm ışdır.  Bu  m övzuda  İ.V .Steblevanın  iki 
kitabı  nəşr  edilmişdir;  « n o ə 3Ha  TiopKOB  VI-VIIl  bckob»  (1965) 
və  «no3THKa  ApeBHexropKCKOH  jiHTepaTypu  h  ee  Tpanccjjop- 
MauHJi  B  paHHCKJiaccHHecKHH  rıepH0A»  (1976).
G öytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələri  qədim   türk 
qəbilələrinin,  ikinci  Şərqi  Türk  xaqanlığının  tarixini  öyrənm ək 
üçün  əvəzsiz  qaynaqdır.  G öytürk  yazısı  abidələri  tarixi  m ənbə 
kimi  ilk  dəfə  akademik  V .V .Bartoldun  diqqətini  cəlb  etmişdir. 
Onun  türk  tarixinin  qədim  dövrünə  aid  yazdığı  əsərlərdə 
göytürk yazısı  abidələrindən tez-tez istifadə edilir.
A .N .Bernştarnm   (1910-1956)  «C 0 HHajibH0-3K0H0MHHec-
KHH  CTpOH 
OpXOHO-eHHCeHCKHX  TIOpKOB 
VI-VIII 
BeKOB.  BO CTO H - 
H O-TiopKCKH H   K a f a ı ı a T   H  K b ip K b i3 H »  
(1946) 
a d l ı  
kitabı  göytürk- 
l ə r i n   v ə   o n l a r ı n   q o n ş u l a n   q ı r ğ ı z l a n n   i c t i m a i - i q t i s a d i   q u r u l u ş l a -  
r ı m n   a r a ş d ı n l n ı a s ı n a  
həsr 
e d i l m i ş d i r .
S.Q .K iyaştornı  yeni  tapılan  a y n -a y n   abidələri  nəşr 
etm ək lə 
yanaşı,  onlardan  tarixi  m ə n b ə   kimi  də  istifadə  edir. 
Onun 
« X l p e B H e T ( o p K C K H e  
pyımHecKHe 
n a M S T H H K H   K aK 
h c t o h h h k
 
n o   HCTopHH  Cpe;jHeH  A3hh» 
(1964)  adlı  kitabı,  tarixçilərin 
etirafına  g ö rə,  q ədim   türklər  haqq ın d a  yazılm ış  ən  yaxşı  tarix 
ə sə rlə rin d ə n   biridir.
Q ədim   türklərin  tarixini  öyrənm ək  sahəsində,  şübhəsiz  ki, 
L.N.Q um ilcvin  böyük  xidm ətləri  olmuşdur.  Onun  «JIpeBHHe 
TK)pKH»  (1967,  azərbaycanca  tərcüm əsi;  «Qədim  türklər»,  1993) 
adh  kitabı  göytürk  yazısı  abidələrindən  istifadə  etm əklə  qədim  
türk  dövlətlərinin  tarixi  haqqm da  yazılmış  ən  yaxşı  əsərlərdən 
biridir.
Ə .Ə .R əcəbli  də  göytürk  yazısı  abidələrindən  istifadə  edə- 
rək   göytürk  qəbilələrinin  tarixinə,  görkəm li  şəxsiyyətlərinə  aid
otuzdan  artıq  m əqalə  yazmış,  «lJlu  türklər»  (2003)  adh 
monoqrafıya nəşr etdirmişdir.
V.Tomsen,  Q.Vamberi,  V.Banq,  O.Donner,  Q.İ.Ramstedt, 
Y.Nemet,  M .Rəsənen,  K .Q rönbek  və  başqa  görkəm li  türkoloq- 
ların  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısı  abidələrinə  h əsr  etdikləri 
əsərlərdən  sonra  və  həm in  əsərlərin  təsiri  altmda  son  əlli  ildə 
Qərbi  Avropa  türkoloqlarmm  da  göytürk  abidələrinə  marağı 
artmışdır.  Hər  şeydən  əvvəl  Avropa  türkoloqiarmın  diqqətini 
1799-cu  ıldə  Nad-Sent-M ikloş  (M üqəddəs  Nikolay)  kəndində 
tapılmış  qədim  türk  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  üzərində  yazı 
olan  qızıl  və  gümüş  qablar  cəlb  etmişdir.  1922-ci  ildə  həm in 
yazm ı  V.Tomsen  oxuyur.  Sonra  1932-ci  ildə  macar  alimi  Y ulius 
Nemet  (1890-1976)  həm in  yazılan  yenidən  oxuyur.  O  bu 
sahədəki 
tədqiqatlarmı 
davam 
etdirərək 
1971-ci 
üdə 
«Nadsentmikloşdan  olan  runşəkilli  yazılı  abidələr  və  Şərqi 
Avropanın  runşəkilli  yazıları»  (A cta  Linguistica  H ungaricue. 
B ud apest  -  ingiliscə)  əsərini nəşr ctdirir.
XX  yüzillikdə  Avropa  ölkələrində  O rxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin  dilinin  fonetik-qrammatik  quruluşunun  tədqiqinə 
h ə sr  edilmiş  əsərlər  çox  azdır.  Bu  əsərlərm   içərisində  A.fon 
Qabenin  1941,  1950  və  1974-cü  illərdə  üç  dəfə  almanca  nəşr 
edüm iş  «Alttürkische  Grammatik»  kitabını  ayırmaq  oiar.  Əsər 
m üasir türk dilinə  də  tərcüm ə  edilmişdir.  K itab dərs  vəsaiti  kimi 
nəzərd ə  tutulmuşdur,  geniş  bibiioqrafiya  və  lüğətlə  təmin 
edilm işdir,  lakin  adımn  «Qədim   türk  dilinin  qrammatikası» 
olm asına  baxmayaraq,  əsərdə  fonetika  və  qramm atikanın  ciddi 
sistem li  şəkiidə  izah  ediim əsinə  rast  gəlm irik,  kitab,  bir  növ, 
qədim   türk  (həm   göytürk,  həm   də  qədim  uyğur)  abidələrinin 
dilində  işlənmiş  şəkilçilərin  və  köməkçi  söziərin  ensiklopedik 
lüğətini  xatırladır. 
Əsərin  müasir  türk  dilində  nəşrində 
fonetikaya  10  səhifo  (s.  33-42),  söz  yaradıcıhğına  19  səhifə 
(s.43-61),  m üxtəlifnitq  hissələri  əm ələ gətirən  şəkiiçilərin  izahı 
da  daxil  olmaqla  morfologiyaya  54  səhifə  (s.6 2-115),  sintaksisə 
isə  12  səhifə  (s.l  15-126)  yer  verilmişdir.  Ə slində  əsərd ə  qədim 
tü rk  (göytürk  və  qədim   uyğur)  abidələri  dilinin  fonetik- 
qram m atik  quruluşunun  araşdırılmasma  cəm i  76  səhifə  yer

aynlm ışdır  ki.  bunun  da  çox  hissəsi,  yuxanda  deyildiyi  kimi, 
şəkilçilər  və  köm əkçi  ııitq  h issələrin ə  həsr  edilm işdir.  A.fon 
Qabenin  ikinci  əsəri  də  -   («Das  A lttürkische»)  (Philologial 
turcicae  fundam enta,  1,  W iesbaden,  1959.  c.  21-45)  həmin 
səpkidə  yazılm işdır.  O.Pritsakin  eyni  adh  («Das  Alttürkische») 
əsəri  A.fon  Q abem n əsərinə nisbətən  fərqli planda yazılm ışdır.
Ser  Cerard  K lauson  (1891-1974)  göytürk  yazısı  abidələri- 
nə 
b i r  
neçə  əsər,  o  cüm lədən  «Turkish  and  M ongolian  Studies» 
(«Türkcə  və  monqolca  dərslik»)  kitabun  «A  note  o f  Qapqan» 
(«K apkan  haqqında  qeyd»)  və  «The  O ngin  inscription»  («Ongin 
abidəsi»)  məqaləIəTİni  həsr  etmişdir.  M üəllifm   hər  iki  m əqaləsi 
haqqında  A zərbaycan  dilçisi  Ə .Ə .R əcəbov  vaxtilə  m ətbuatda 
(bax:  «CoBexcKa5i  xıopKo.ııorHH»  jurn.  1970,  JV?2;  «Y'^eHH.ıe 
3 a n u c K H » ,  A r y ,   c e p n a   513
e
.
i k
  h   J 7 H T e p a r y p a , 
1966,  M>5)  çıxış 
ctmişdir.  Ser  Cerard  Klausonun  kitabmda  göytürk  yazısı 
abidələri  dilinin  lüğət  tərkib  və  qramm atikası  haqqında  m araqh 
qcydiərə  rast  gəlm ək  olar;  m əqalələrdən  biri  kapkan  f^əslində 
kapağan  olm ahdır)  sözünün  etim ologiyasm a  (Ə .Ə .R əcəbov 
həm in  etim ologiyanm   səhv  olduğunu  sübut  edir)  və  dige^ri  isə 
Ongin  abidəsinin  m ənşəyinə  (Ə .Ə .R əcəbov  miiəllifin  bu  barədə 
də  fikrinin 
y a n l ı ş  
olduğunu  sübut  etmişdir)  həsr cdilmi.şdir.
Fin  tədqiqatçısı 
altayşünası  Pentti  Aallo  göytürk  Orxon- 
Ycnisey  yazısı  abidələrinin  ayn-ayn  m əsələləri  haqqmda  bir 
neçə m əqalə yazmışdır.  Onun  Kül  tigin  abidəsindəki  at adlarmm 
izahı  maraqlıdır.  O.  O.İ.Ramstedtin  «M onqolustamn  qədim  türk 
abidələri  üzrə  matcriallar»  adh  əsərini  toplamıs  və  nəşr  etmişdir 
(1958).
Fransada  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısı  abidələrinin 
araşdınlm ası  \U  məşğul  olan  iki  tədqiqatçının  admı  çəkm ək 
lazımdır.  Rcn;>  Jiro  Tonyukuk  abidəsini  nəşr  ctmiş  və  ona  i/.ahat 
yazmışdır.  O,  habclə  Şərqi  Türk  xaqanlığınm  tarixi  haqqmda 
kitabın  m üəlifuiir,  Lüi  Bazcn  göytürk  Orxon-Yeniscy  yazısı 
abidələrinin  m əlnlərindən  istifadə  edərək  buradakı  tarixi 
faktlarm  tarixi-fıloloji  izahmı  verən  kitab  və  biı  məqalə 
yazmışdır.
XX  yüzühyin  otuzuncu  illərindən  başlayaraq,  Türkiyədə 
də  göytürk  Orxon-Ycnisey  yazısı  abidələrini  araşdırmaqla 
məşğul  olurlar.  1936-41-ci  illərdə  Hüseyn  N am ik  Orkun  (1901- 
1956)  ona  qədər  məlum  olan  göytürk  O rxon-Yeniscy  yazısı 
abidələrini  toplayıb  «Eski  türk  yazıllan»  adı  ilə  nəşr  edir. 
Nəzt^rə  almaq  lazımdır  ki,  bu,  S.Y.M alovun  nəşrlərindən  xcyli 
əvvəl  baş vermişdi.
Türkiyədə  türk  dılçiliyinin  banilərindən  biri  Ə hm ət  Cavad 
Emrə  (1877-1955)  göytürk  abidələrinin  tədqiqi  ilə  də  məşğul 
olmuş,  lakin  hurada  o  qədər  də  uğur  qazanmamışdu'.  O,  «Eski 
Türk  yazısmın  mcnşeyi»  (İstanbul,  1938)  adlı  əsərində  göytürk 
əlifbasmm  m ənşəyinə  toxunmuş,  lakin  ağlabatan  fikirllər 
söyləm əmişdir.  Digər  bir  əsərində  -   «Turk  lchcclerinin 
mukayescii  qrameri»  (İstanbul,  1949)  əsərində  o,  göytürk 
Orxon-Ycniscy yazısı  abidələri  dilinin  fonetikasma  böyük,  yaxşı 
işlənmiş  bir  bölmə  (s.27-55)  həsr ctmişdir.
M illiyyətcə  azərbaycanlı  olan,  lakin  məlum   səbəblər 
üzündən  Türkiyəd;)  yaşamış  m əşhur  dilçi  və  filoloq  Ə hməd 
Cəfəroğlu  (1899-1976)  «Türk  dili  tarihi»  (İstanbul,  1970)  adlı 
əsərində  göytürk  O rxon-Ycnisey  yazısımn  açıhnası  və  araş- 
du'ilması  tarixinv>,  habclə  göytürk  abidələri  dilinin  qrammatik 
quruluşuna  aid  qtsa  bir  oçcrk  (s. 103-148)  yazmışdır.
Göytürk  O rxon-Ycniscy  yazısı  abidələrinin  m əşhur  təd- 
qiqatçısı  M ühərrəın  Ərginin  «Orhun  abidcleri»  adlı  kilabı 
Türkiyədə  dəfələrk)  nəşr  cdilmişdir.  Kitabda  böyük  Orxon 
abıdələrinin  mətni  vcrilir.
M üasir  türk  dilçilərindən  Tələt  Təkin  göytürk  Orxon- 
Ycniscy  yazısı  abidələri  dilinin  fonetik-qrammatik  quruluşuna 
iki  böyük  əsər  həsr  ctmişdir:  «A  Grammar  o f  Orkhon  Turkic» 
(1968,  əsər  türk  dilin;)  d;)  tərcüm ə  cdilmişdir)  v;ı  «Ana Türkçcdc 
ash  uzun  ünlülcr»  (Ankara,  1975).  T.T;)kinin  «Qrammalika»sını 
d;-iyərinə  v;>  əlıatəsin;)  görə  V.V.Radlovun  «Dic  Alttiirkischcn 
İnschriften  dcr  Monqolei.  Ncue  Folge»  və  A .N .K ononovun 
« r p a M M a r n K a   MjwKa  n o p K C K H X   pyHUHCCKHX  ııaMaTHHKOB 
VII-
IX 
BH.» 
əs;>rləri  ih) yanaşı  qoymaq  olar.

Böyük  hvicmli  «Türk  dünyası  EI  K itabı»  (Ankara,  1976) 
arayı^  nəşrində  Şinasi  Tekinin  «Eski  Türkçe»  adlı  yazısı  (s .l4 2 - 
192)  dərc  edilmişdir;  bu  yazı  türk  dilinin  fonetikası  və 
qramm atikasının  əsas  m əsələiərinə  h əsr  edilmişdir.  Əski  türkcə 
dedikdə  Şinasi  Tckin  M onqolustan  çöllərində  və  Tarım   çayı 
hövzəsində  yaşayan  isiam aqədərki türklorin  dilini n əzə rd ə  tutur.
O.Pritsak  kim i,  Şinasi  Tekin  də  əski  türkcəni  iki  yanm qrupa 
bölür;  göytrükcə  və uyğurca.
Türk alimi  Osman N ədim  Tuna  da göytürk  O rxon-Y enisey 
yazısı 
abidələri 
dilinin 
fonetik-qramm atik 
quruluşunun 
araşdırıldığı  bir  sıra m əqalələr yazmışdır.
Türkiyə  Respublikasmda  indi  də  göytürk  abidələri  dilinin 
m üxtəlif  aspcküərdə  araşdırılması  davam   edir,  bu  m övzuda 
elm i-tədqiqat əsərləri  yazılır.
Y aponiyada,  ənənəvi  olaraq,  əsas  diqqət  göytürk  Orxon- 
Y eniscy  yazısı  abidələrində  özünü  göstərən  qədim   türklərin 
tarixi  m əsələk^rinə  və  tarixşünaslıq  problem lərinə  yetirilir. 
Fiİoloji  tədqiqatlar  sırasında  M asao  M orinin  araşdırmaları  qeyd 
edilm əyə  layiqdir.
1979-cu  ildə  İsveç  türkoloqu  Lars  Yuxanson  göytürk 
yazısı 
abidələrinin 
dili 
araşdınlan 
«Alttürkisch 
als 
<(dillimilierendc»  Sprache» adlı  kitab nəşr etmişdir.
Təbii  ki,  bu  qısa  xülasədə  göytürk  yazısı  abidələrinin  dili 
haqqında  yazılmış  bütün  əsərləri  nəzərdən  keçirm ək  mümkün 
deyildir.  D iqqət  yetirilsə,  hətta  adları  çəkilən  əsərlər  belə  sxem  
şəklində  verilmiş,  təhlil  edilməmişdir.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki, 
göytürk  yazısı  abidələrinin  öyrənilm əsi,  araşdınlm ası  haqqm da 
ayrıca,  böyük  həcm li  tədqiqat əsəri  yazınaq olar və  lazımdır.