Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

Sxem 11. 
icmal sənədlər 
1 N-li işçi cədvəli -
materialın və əmək 
haqqının bölüşdürülməsi 
12 N-li cədvəl – “Sexlər üzrə məsrəflər” inzibati xərclər, 
gələcək dövr xərcləri, qarşıdakı xərc və ödənişlərin 
ehtiyatı və qeyri-istehsal xərcləri 
6, 8, 9, 12 N-li işçi cədvəlləri – 
amortizasiya köməkçi istehsalatın 
xidməti və digər xərclər 
10 N-li jurnal-order, 201, 202, 721, 242, 291, 522, 533, 
412, 513 N-li hesabların krediti üzrə, 202, 721, 242, 
191, 412, 513 N-li hesabların debeti üzrə 
İstehsal məsrəflərinin 
iqtisadi elementlər üzrə 
hesablanması 
Əmtəəlik məhsulun maya 
dəyərinin hesablanması 
10/1 N-li jurnal-order 201, 202, 721, 522, 533, 191, 
412, 513 N-li hesabların krediti üzrə və sair 
hesabların (qeyri-istehsal) debeti üzrə 
B a ş k i t a b 
İstehsal məsrəfləri 
hesabının debeti 
Sair (qeyri-istehsal) 
hesabların debeti 
10/1 N-li jurnal-
orderdə yerləşdirilən 
hesabların krediti 

---

190 
İstehsal məsrəflərinin analitik uçotu kalkulyasiya 
obyektlərinin nomenklaturası və sexlər üzrə köməkçi 
cədvəllərdə və yaxud kartoçkalarda aparılır. 
Məsrəflərin hansı kalkulyasiya və uçot obyektinə məxsus 
olduğunu müəyyən etmək üçün istehsal məsrəflərini özündə 
əks etdirən bütün sənədlərdə uçot obyektinin şifri göstərilir ki, 
bu da məsrəflərin kalkulyasiya obyektləri və xərc maddələri 
üzrə düzgün qruplaşdırılmasına imkan verir.
13.4. İstehsalın növləri və onların məsrəflərin uçotu və 
məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasına təsiri 
Müəssisələrdə istehsalın uçotunun təşkili əsasən istehsa-
lın təşkili və texnologiyasından, buraxılan məhsulun xarakte-
rindən, idarəetmə strukturları və digər amillərdən asılıdır. Sa-
dalanan bu amillər təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlərlə rəsmi-
ləşdirilməsi, onların sistemləşdirilməsi, ümumiləşdirilməsi və 
əks etdirilməsi proseslərini müəyyən edir, spesifik və analitik 
uçotun aparılması, məsrəflərin hazır məhsul və bitməmiş isteh-
sal arasında bölüşdürülməsi proseslərini müəyyən edir. Texno-
loji proseslərin xarakterindən asılı olaraq ümumi qaydada bü-
tün istehsalat çıxarma (hasil etmə) sənayesi və emaletmə ol-
maqla 2 yerə bölünür. Çıxarma istehsalına yerin təkindən təbii 
xammalın çıxarılması, hasilatı aiddir. Bu istehsal sahələrində 
alınan məhsula xammal və əsas material sərf edilmir. Bir sıra 
çıxarma sənaye sahələrində aralıq məhsul alınmır və ona görə 
də bu sahələrdə bitməmiş istehsal qalığı olmur. Çıxarılma səna-
ye sahələrində böyük miqdarda sadə məhsul istehsal edilir. Çı-
xarılma sənayesində məsrəflərin analitik uçotu və məhsulun 
maya dəyərinin kalkulyasiyası işləri həyata keçirilir ki, bu da 
bu sahənin başqa sənaye sahələrindən fərqləndirici xüsusiyyəti-
ni göstərir. Emaledici sənaye sahəsi sənaye və kənd təsərrüfatı 
xammallarını hazır məhsula və yaxud yarımfabrikata çevirir. 

---

191 
Bu istehsal sahələrində çoxlu miqdarda və mürəkkəb məhsullar 
istehsal olunduğu üçün bitməmiş istehsal qalıqlarına da rast 
gəlinir. Emal sənaye müəssisələri xammal və materialları 
kimyəvi və yaxud mexaniki yolla yenidən işləyib hazır 
məhsula çevirirlər. Xammal və materialların kimyəvi yolla 
hazır məhsula çevrilməsi prosesində ilkin material ayrı-ayrı 
texnoloji fasiləli mərhələlərdə, fazalarda və yaxud mərhələlərlə 
istehsal olunur. Bu istehsalat sahələrində məsrəflərin uçotu 
yalnız bütövlükdə proseslər üzrə deyil ayrı-ayrı texnoloji 
mərhələlər (fazalar), mərhələlərin daxilində isə məhsul növləri 
üzrə aparılır. Buradan da müvafiq olaraq hazır məhsul və 
yarımfabrikatların maya dəyərinin hesablanması ayrı-ayrı 
mərhələlər üzrə aparılır. Xammal və materialların mexaniki 
yolla emal edilməsi ilə məşğul olan istehsal sahələrində ayrı-
ayrı detalların , qovşaqların və digər yığma birləşmələrinin iş-
lənilməsi nəticəsində hazır məhsul alınır. Bunlara misal olaraq 
ticarət texnoloji avadanlıqlarını, tikiş məmulatlarını, müxtəlif 
növ cihazlar və aparat istehsalını göstərmək olar. 
İstehsalın təşkili dedikdə - əməyin təşkili, işçilərin və 
avadanlıqların 
yerləşdirilməsi, 
materialların 
və 
yarımfabrikatların hərəkəti, ayrı-ayrı istehsal sahələrində və 
əməliyyatlarda işlərin qarşılıqlı əlaqələri başa düşülür. 
İstehsalın təşkilinin axın və qeyri-axın kimi üsullarından 
istifadə edilir. İstehsalatın axın üsulu ilə təşkili məhsul 
istehsalının daha təkmilləşmiş üsulu hesab olunur. İstehsalın 
axın üsulunda əsas məsrəflər (material sərfi, avadanlığın amor-
tizasiyası, enerji xərci, əmək ödənişi üzrə xərclər və s.) 
istehsalın konkret xüsusiyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı axın və 
avtomatik xətlər üzrə uçota alınır. İstehsalın qeyri-axın 
üsulunda bir qayda olaraq avadanlıqların qruplar üzrə 
yerləşdirilməsi prinsipindən istifadə edilir. Bu halda hər bir 
qrup avadanlıq bir və yaxud bir neçə əməliyyat yerinə yetirir. 
Ona görə də emaldan keçən detallar həmin avadanlıqlar 

---

192 
qrupundan digər avadanlıq qrupuna verilir, bu da istehsal 
tsiklinin uzadılması ilə nəticələnir.
Məhsul buraxılışı proqramının yerinə yetirilməsindəki 
iştirakına görə istehsalat əsas və köməkçi istehsalatlara ayrılır. 
Əsas istehsalat dedikdə müəssisənin profilinə uyğun olaraq 
məhsul buraxılışı başa düşülür. Əsas istehsalatdan alınan hazır 
məhsullar kənara satış üçün istehsal edildiklərinə görə onlar 
müəssisənin iqtisadiyyatında həlledici rol oynayırlar. Əsas is-
tehsalata misal olaraq çörək istehsalı ilə məşğul olan 
müəssisələri, konservlərin hazırlanmasını və s. göstərmək olar. 
Köməkçi istehsalat əsas istehsalata müəyyən növ 
xidmətlər göstərməklə və yaxud işlər yerinə yetirməklə onların 
normal fəaliyyətini təmin edir. Köməkçi istehsalatın xidmətinə 
misal olaraq elektrik enerjisi, sıxılmış hava, avadanlıqların 
təmir işləri, taraların hazırlanmasını və s. göstərmək olar. 
Müəssisələrdə qeyri-sənaye istehsalı və təsərrüfatlar 
(mənzil-kommunal təsərrüfatı, uşaq bağçası, körpələr evi və s. 
) da ola bilər. Onlar bilavasitə əsas istehsalat məhsulu istehsal 
etmədiklərinə görə istehsalat təsnifatına daxil edilmirlər.
İstehlakçıların sorğularının təmin olunma həcmindən asılı 
olaraq istehsalın fərdi, seriyalı və kütləvi olmaqla üç növü 
vardır. 
Fərdi istehsala hər hansı bir məhsulun tələbatçıların 
sifarişi ilə istehsalı başa düşülür. Bunlara ayaqqabı, geyim 
paltarları, qənnadı məmulatları və s. daxildir. 
Seriyalı istehsala məhsulun partiyalarla, seriyalarla 
hazırlanmasını həyata keçirən istehsalatlar daxil edilir. Seriyalı 
istehsal özləri də xırda seriyalı, orta seriyalı, iri seriyalı 
istehsala ayrılır. 
Kütləvi istehsala eynicinsli məhsulun istehsalının uzun 
müddət fasiləsiz olaraq təkrarlanan istehsalatlar daxildir. 
Texnoloji prosesin mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olaraq 
istehsal sadə və mürəkkəb olmaqla 2 yerə ayrılır. Yalnız bir 

---

193 
növ məhsulun istehsalı ilə məşğul olan, birmərhələli istehsala 
sadə istehsal deyilir. Bir neçə növ məhsul istehsalı ilə məşğul 
olan və bir neçə mərhələdən keçən istehsal mürəkkəb istehsal 
sayılır. 
İstehsalın idarə olunmasının təşkili və strukturundan asılı 
olaraq müəssisələr sexli və sexsiz strukturlu müəssisələrə 
ayrılır. Sex sənaye müəssisələrinin xüsusiləşmiş inzibati və 
əsas struktur vahidi hesablanır. İstehsalın sexli və sexsiz 
idarəetmə quruluşu istehsal məsrəflərinin analitik icmal 
uçotunun qurulmasına da təsir edir. Müəssisədə təcrid olunmuş 
sexlərin mövcud olması icmal uçotun yarımfabrikat metodunun 
tətbiqi üçün ilkin zəmin (şərait) yaradır. İdarəetmənin sexin 
quruluşu əsasən iri müəssisələrdə tətbiq edilir. Belə olduqda 
hər bir sexin məsrəflərinin uçotu “ümumistehsalat hesabında”
ayrıca aparılır.
Böyük olmayan və orta müəssisələrdə idarəetmənin 
sexsiz strukturu tətbiq edilir və əsas və köməkçi istehsalat 
sexlərinin nəzdində istehsalat sahələri (uçastkaları) yaradılır. 
Bu şəraitdə məsrəflərin icmal uçotu yarımfabrikatsız variant 
tətbiq etməklə aparılır, hansı ki bu variantda öz istehsalının 
yarımfabrikatlarının hərəkəti mühasibat uçotunda əks 
etdirilmir. 
Məhsul (iş, xidmət) istehsalına, məsrəflərin uçotuna 
istehsalın təşkilinin kombinləşdirilmiş forması da əsaslı surətdə 
təsir edir. Bir sıra hallarda istehsal müəssisələri özlərində müx-
təlif sahələrin məhsullarını buraxan kombinatları və birlikləri 
birləşdirir. Belə olduqda istehsalın iqtisadi səmərəliliyi öz 
əksini əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində, xammal ma-
terial, əsas vəsaitlər, əmək resurslarının səmərəli istifadə 
olunmasında nəticədə məhsulun maya dəyərinin aşağı 
salınmasında tapır. 

---

194