Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

§4. Malalaiilara gönäərilnıi^f buraxılmış mdhsııHann, bıltvil 
verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin ncniıı 
Təsənlifat hesabı ilə işləmək məhsulun . ...ıkçıya göndərilməsinin 
təşkilinə daha çox diqqət yetirilməsini ı.'iob cdır. 
İndi  məhsulun hansı nəqliyyat növü ilə daşınması kullckti\ üçün 
əhəmiyyətsiz  deyildir.  Nəqliyyat  xərclərini  azaltmaq  və  məhsulların 
satışını sürətləndinnək məqsədilə onun göndərilməsinin daha səmərəli 
üsulları axtarılıb tapılır. 
İlk məxaric sənədləri, yəni əmr-qaimə, naryadlar, aktlar və habelə 
əmtəə-nəqliyyat qaimələri, nəqliyyat təşkilatlarının qəbzi, vəkalətlər və 
b.  əsasında  müəssisə  hesab-ödəmə  tələbnaməsi  yazır  və  onu 
malalandan,  ona  göndərilmiş  və  buraxılmış  məhsula  görə  ödəməni 
almaq üçün bank müəssisəsinə verir. 
Göndərilmiş  (buraxılmış)  məhsullar,  yerinə  yetirilmiş  işlər  və 
göstərilmiş xidmətlər dedikdə, hazır məmulatların göndərilməsi, işlərin 
və xidmətlərin təhvili, habelə komisyon və başqa ona oxşar əsaslarda 
məhsulların  satışa  verilməsi  üçün  müvafiq  sənədlərlə  (qaimələr, 
təhvil-qəbul aktları və b.) rəsmiləşdirilmiş məhsullar (işlər, xidmətlər) 
başa düşülür. 
Hazır  məhsullar  (işlər,  xidmətlər)  bir  qayda  olaraq  malalanlara 
tədarük  müqavilələrinə  və  göndərilmə  planına  müvafiq  olaraq 
göndərilir. Müqavilələrdə göndərilən məhsulların (işlərin, xidmətlərin) 
adları,  miqdarı,  çeşidi  və  keyfiyyəti,  qiyməti,  hesablaşma  qaydası, 
malgöndərənin və malalanın ödəmə və rabitə rekvizitləri və bəzi digər 
məlumatlar  göstərilir.  Bu  müqavilələr  göndərmənin  şərtlərinə, 
müddətinə, keyfiyyətinə və malalanlarla hesablaşmaların 
91 

---

öz \axtinda aparılmasına riayət olunmasına nəzarət vasitəsi kimi xidmət 
edilir. 
Məhsullar  (işlər,  xidmətlər)  onu  anbardan  buraxan  vaxtdan 
malalan və sifarişçilər tərəfindən ödənilənə qədər göndərilmiş sayılır. 
Göndərməyə nəzarət müəssisənin satış şöbəsinə həvalə olunur, həmin 
şöbədə  müqavilənin  yerinə  yetirilməsinin  operativ  uçotu  aparılır. 
Müəssisənin  satış  şöbəsi  haqlanmış  müqavilələrdəki  vaxta  müvafiq 
olaraq,  mövcud  olan  bölgüyə  əsasən,  malalan  təşkilatlara  məhsulları 
buraxmaq, yaxud göndənnək haqqında anbara satış şöbəsinin rəisi və 
müəssisənin  mühasibi  tərəfindən  imzalanmış  əmr  yazır.  Yerli 
malalanlara  (müəssisə  və  təşkilatlara)  hazır  məhsullar  vəkalətlə 
buraxılır,  başqa  şəhərli  malalanlara  məhsulların  göndərilməsi  zamanı 
isə  əmrdə  ekspedisiyaya  həmin  məhsulları  hara  və  hansı  üsulla 
göndərmək  barədə  sərəncam  verilir.  Seçilmiş  və  qablaşdırılmış 
məhsullara  anbar  işçisi  qaimə  yazır,  qaimədə  buraxılmalı  olan  və 
faktiki  buraxılan  məhsulların  adı,  növü,  ölçüsü  və  miqdarı,  onun 
qiyməti, məbləği və digər məlumatlar göstərilir. Qaimənin malı alanın 
nümayəndəsi və ya müəssisənin nəqliyyat - ekspedisiya şöbəsinin işçisi 
imzalayır.  Çox  vaxt  vahid  sənəd,  yəni  iki  nüsxədə  yazılan  və  bu  iki 
sənədin rekvizitləri əlaqələndirilən əmr-qaimə yazılır. 
Anbardan  buraxılan  məmulatlardan  başqa  müəssisə,  başqa 
müəssisə  və  təşkilatlara  xidmət  göstərir  və  iş  yerinə  yetirir  (iş  və 
xidmətlər anbardan keçmir). Həmin iş və xidmətlər də ödənilməlidir. 
Buna  görə  onlara  da  hesab-ödəmə  tələbnaməsi  yazılır  və  ödəməni 
almaq üçün bank müəssəsinə verilir. 
Beləliklə,göndərilmiş  və  ya  buraxılmış  məhsullar,  yerinə 
yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər dedikdə, müəssisə tərəfindən 
hesab-ödəmə  tələbnaməsi  yazılan  və  banka  artıq  təhvil  verilən,  lakin 
malalanlar tərəfindən dəyəri ödənilməyən məhsullar (işlər, xidmətlər) 
başa  düşülür.  Göndərilmiş  (buraxılış)  məhsullar  (işlər,  xidmətlər) 
hesab-ödəmə  tələbnaməsini  ödəyənə qədər tədavül sferasında  olur  və 
ona görə də aydındır ki, xüsusi hesabda uçota alınır, yəni göndərilmiş 
hesab olunur. 
Gün  ərzində  yazılmış  əmr-qaimələr,  hazır  məhsul  anbarından 
müəssisənin mühasibatına verilir, orada isə taksirovka (qiymət 
92 

---

6) əgər tutulmaq üçün icra sənədləri banka təqdim edilmişsə, qəbul 
edilmiş iddialar, sanksiyalar, peşiman pulları və i.a. üzrə məbləğlər. 
Göndərilmiş  məhsulun  uçotunun  vacib  olması  aşağıdakılarla 
aydınlaşdırılır,  birinci  ona  görə  ki,  o,  pulu  daxil  olana  qədər 
malgöndərən  -  müəssisənin  mülkiyyəti  sayılır,  çünki,  məhsulun 
göndərilməsi  və  ya  buraxılması  iş  və  xidmətlərin  yerinə  yetirilməsi 
vaxtı, bir qayda olaraq, ödəmənin vaxtı ilə bir yerə düşmür və ikincisi 
isə,  malalanlara  məhsullar  göndərilən  (buraxılan)  vaxtdan,  bank 
malgöndərən müəssisəyə yolda olan sənədlərə görə kredit verir ki, bu da 
kredit obyektlərinin ayrılmasını tələb edir. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  hazır  məhsulun  normativdən  artıq 
ehtiyatlarının saxlanması xüsusilə yolverilməz olur, çünki bu ehtiyatlar 
müəssisənin  maliyyə  vəziyyətini  pisləşdirir,  kollektivin  imkanlarım 
məhdudlaşdırır. Satış şöbələri reklam işini hər vasitə ilə yaxşılaşdırmalı, 
satılmamış 
məhsulları 
satmaq 
məqsədilə 
ticarət- 
sənaye 
yarmarkalarının 
işində 
iştirak 
etməlidirlər, 
başlıcası 
isə 
makroiqtisadiyyatm ehtiyac və tələbatını daha yaxşı öyrənməlidirlər. 
Sənaye 
müəssisələrində 
mal-material 
dəyərliləri 
üzrə 
hesablaşmalarda  əsas  yeri  aksept  hesablaşma  forması  tutur.  Aksept 
hesablaşma  bankın  inkasso  əməliyyatı  ilə  sıx  əlaqədardır.  Aksept 
hesablaşma  bankın  inkasso  əməliyyatı  ilə  sıx  əlaqədardır.  Aksept 
hesablaşma  formasının  əsas  sənədi  tədiyyə  tələbnaməsi  və  ya  hesab 
tədiyə tələbnaməsidir. 
Aksept  hesablaşma  formasında  müəssisə  malalanlara  göndərdiyi 
malın  müqabilində  hesab-ödəmə  tələbnaməsini  tərtib  edərək  özünə 
xidmət  edən  bankın  şöbəsinə  təqdim  edir.  Göndərilmiş  mal-material 
qiymətliləri  üzrə  banka  təqdim  edilmiş  hesablaşma  sənədləri  malalan 
təşkilata  xidmət  edən  bankın  şöbəsinə  göndərilir.  Hesablaşma 
sənədlərinin  akseptləşdirilməsi  və  ya  onların  ödənilməsinə  razılıq  işi 
bilavasitə həmin bank şöbəsində aparılır. 
Göndərmə  müqavilələrinə  və  yola  salma  planlarına  nəzarət 
müəssisənin satış şöbəsinə həvalə edilir, burada göndərmənin və yola 
salma  müqaviləsinin  yerinə  yetirilməsinin  operativ  uçotu  aparılır. 
Müqaviləyə müvafiq olaraq müəssisənin satış şöbəsi hazır 
95 

---

Əvvəllərdə iki müstəqil sənəd kimi tətbiq edilən hesab-faktura və 
ödəmə tələbnaməsi əldə edilən təcrübə nəticəsində bir ədəd nümunəvi 
fomıada  olan  kombinələşdirilmiş  sənəddə,  yəni  hesab-  ödəmə 
tələbnaməsi (883N2İİ formada) adlanan sənəddə birləşdirilir. 
Ödəmə  tələbnaməsi  bir  neçə  nüsxədə  yazılır,  onun  bir  nüsxəsi 
bilavasitə  malalana  göndərilir,  ikinci  nüsxəsi  malalanlardan  pulu 
tutmaq  üçün  pikasso  etməkdən  ötəri  banka  təhvil  verilir  və  bundan 
sonra həmin nüsxədə həmçinin malalana daxil olur, nəhayət, bir nüsxəsi 
müəssisənin  mühasibatında  göndərilmiş  və  satılmış  məhsulun  cari 
uçotu üçün istifadə edilir. 
Hesablar və ödəmə tapşırıqları adətən faktura maşınlarında yazılır. 
Onlarda  mətn  hissəsi,  ilk  rəqəm  məlumatları-miqdar,  qiymət  yazılır. 
Məhsulun hər bir adı üzrə buraxılış qiyməti ilə məbləği hesablanır və 
yazılır. Ödəmə təlbnamələri mal göndəriləndən sonra 2 sutka ərzində 
reyestrlə birlikdə banka verilir. Banka sənədləri təhvil verilmiş, lakin 
dəyəri  ödənilməmiş  məhsullar,  işlər  və  xidmətlər  göndərilmiş  hesab 
olunur.  Bu  məhsulların  uçotu  üçün  45  ((Göndərilmiş  mallar»  hesabı 
ayrılmışdır. Bu hesabda aşağıdakılar əks olunur: 
1) malalanlara  və  ya  sifprişçilərə,  əsaslı  tikinti  şöbəsinə,  mənzil- 
kommunal  təsərrüfatına,  uşaq  müəssisələrinə  və  digər  xidınətedici 
istehsalatlara  və  təsərrüfatlarına  göndərilmiş  və  ya  yerində  vəkalətlə 
buraxılmış  hazır  məmulatın  və  maddi  qiymətlərin  (normativdən 
yuxarım və artığı daxil etməklə) dəyəri; 
2) kənar  təşkilatların  sifarişçiləri  üçün,  həmçinin  əsaslı  tikinti 
şöbəsi, xidmətedici istehsalatlar və təsərrüfatlar üçün yerinə yetirilmiş 
iş və xidmətlərin dəyəri; 
3) abonentlərə buraxılan elektrik enerjisinin, suyun, buxarın və i.a. 
dəyəri; 
4)  məhsulların dəyərindən yuxarı malalanlar tərəfindən ödənilən 
taraların dəyəri; 
5) hesaba  və  ödəmə  tələbnaməsinə  daxil  edilmiş  və  malalanlar 
tərəfindən  ödənilən  (əgər  məhsula  buraxılış  qiymətləri  franko- 
göndvuən stansiya ilə müəyyən edilibsə) nəqliyyat xərcləri (dəmir yol 
tarifi, su fraktı və b.); 
94 

---

6) əgər tutulmaq üçün icra sənədləri banka təqdim edilmişsə, qəbul 
edilmiş iddialar, sanksiyalar, peşiman pulları və i.a. üzrə məbləğlər. 
Göndərilmiş  məhsulun  uçotunun  vacib  olması  aşağıdakılarla 
aydınlaşdırılır,  birinci  ona  görə  ki,  o,  pulu  daxil  olana  qədər 
malgöndərən  -  müəssisənin  mülkiyyəti  sayılır,  çünki,  məhsulun 
göndərilməsi  və  ya  buraxılması  iş  və  xidmətlərin  yerinə  yetirilməsi 
vaxtı, bir qayda olaraq, ödəmənin vaxtı ilə bir yerə düşmür və ikincisi 
isə,  malalanlara  məhsullar  göndərilən  (buraxılan)  vaxtdan,  bank 
malgöndərən müəssisəyə yolda olan sənədlərə görə kredit verir ki, bu da 
kredit obyektlərinin ayrılmasını tələb edir. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  hazır  məhsulun  normativdən  artıq 
ehtiyatlarının saxlanması xüsusilə yolverilməz olur, çünki bu ehtiyatlar 
müəssisənin  maliyyə  vəziyyətini  pisləşdirir,  kollektivin  imkanlarını 
məhdudlaşdırır. Satış şöbələri reklam işini hər vasitə ilə yaxşılaşdırmalı, 
satılmamış 
məhsulları 
satmaq 
məqsədilə 
ticarət- 
sənaye 
yarmarkalarının 
işində 
iştirak 
etməlidirlər, 
başlıcası 
isə 
makroiqtisadiyyatın ehtiyac və tələbatını daha yaxşı öyrənməlidirlər. 
Sənaye 
müəssisələrində 
mal-material 
dəyərliləri 
üzrə 
hesablaşmalarda  əsas  yeri  aksept  hesablaşma  forması  tutur.  Aksept 
hesablaşma  bankın  inkasso  əməliyyatı  ilə  sıx  əlaqədardır.  Aksept 
hesablaşma  bankın  inkasso  əməliyyatı  ilə  sıx  əlaqədardır.  Aksept 
hesablaşma  formasının  əsas  sənədi  tədiyyə  tələbnaməsi  və  ya  hesab 
tədiyə tələbnaməsidir. 
Aksept  hesablaşma  formasında  müəssisə  malalanlara  göndərdiyi 
malın  müqabilində  hesab-ödəmə  tələbnaməsini  tərtib  edərək  özünə 
xidmət  edən  bankın  şöbəsinə  təqdim  edir.  Göndərilmiş  mal-material 
qiymətliləri  üzrə  banka  təqdim  edilmiş  hesablaşma  sənədləri  malalan 
təşkilata  xidmət  edən  bankın  şöbəsinə  göndərilir.  Hesablaşma 
sənədlərinin  akseptləşdirilməsi  və  ya  onların  ödənilməsinə  razılıq  işi 
bilavasitə həmin bank şöbəsində aparılır. 
Göndərmə  müqavilələrinə  və  yola  salma  planlarına  nəzarət 
müəssisənin satış şöbəsinə həvalə edilir, burada göndərmənin və yola 
salma  müqaviləsinin  yerinə  yetirilməsinin  operativ  uçotu  aparılır. 
Müqaviləyə müvafiq olaraq müəssisənin satış şöbəsi hazır 
95 

---

Əvvəllərdə iki müstəqil sənəd kimi tətbiq edilən hesab-faktura və 
ödəmə tələbnaməsi əldə edilən təcrübə nəticəsində bir ədəd nümunəvi 
fonnada  olan  kombinələşdirilmiş  sənəddə,  yəni  hesab-  ödəmə 
tələbnaməsi (883N°li formada) adlanan sənəddə birləşdirilir. 
Ödəmə  tələbnaməsi  bir  neçə  nüsxədə  yazılır,  onun  bir  nüsxəsi 
bilavasitə  malalana  göndərilir,  ikinci  nüsxəsi  malalanlardan  pulu 
tutmaq  üçün  pikasso  etməkdən  ötəri  banka  təhvil  verilir  və  bundan 
sonra  həmin  nüsxədə  həmçinin  malalana  daxil  olur,  nəhayət,  bir 
nüsxəsi müəssisənin mühasibatında göndərilmiş və satılmış məhsulun 
cari uçotu üçün istifadə edilir. 
Hesablar və ödəmə tapşırıqları adətən faktura maşınlarında yazılır. 
Onlarda  mətn  hissəsi,  ilk  rəqəm  məlumatları-miqdar,  qiymət  yazılır. 
Məhsulun hər bir adı üzrə buraxılış qiyməti ilə məbləği hesablanır və 
yazılır. Ödəmə təlbnamələri mal göndəriləndən sonra 2 sutka ərzində 
reyestrlə birlikdə banka verilir. Banka sənədləri  təhvil verilmiş, lakin 
dəyəri  ödənilməmiş  məhsullar,  işlər  və  xidmətlər  göndərilmiş  hesab 
olunur.  Bu  məhsulların  uçotu  üçün  45  ((Göndərilmiş  mallar»  hesabı 
ayrılmışdır. Bu hesabda aşağıdakılar əks olunur: 
1)