Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

§7. Xüsusi Oyinatlı fondların uçotu 
Təşkilatın  sərəncamında  qalan  mənfətdən  yaradılan  və  ya 
əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədlərə istifadə edilmək üçün fondun 
təsisçilərinin  əvəzsiz  qoyuluşları  hesabına  yaradılan  vəsaitlərin 
məcmuu  xüsusi  təyinatlı  fond  hesab  olunur.  Öz  iqtisadi təyinatına  və 
məzmununa görə fondların çoxu ya istehlak, ya da yığım fondlarına aid 
edilir. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  müəssisələr  ehtiyatlarla  yanaşı 
xüsusi təyinatlı fondlar da yarada bilərlər. Belə fondların tərkibi, onların 
yaradılması  və  sərf  edilməsi  qaydasını  onların  qarşısında  duran 
problemlərdən asılı olaraq müəssisələrin əmək kollektivi müəyyən edir. 
Onlardan ən çox yayılanları: istehsalın inkişafı, elm və texnika, sosial 
inkişaf,  maddi  maraq  kimi  fondlardır.  Bir  çox  müəssisələr  yığım  və 
istehlak fondları yaradırlar və istifadə edirlər. 
Bu  fondlara  hesablamaların  əsas  mənbələri,  hər  bir  fondun 
vəsaitlərə  olan  tələbatından  və  özlərinin  maliyyə  imkanlanndan  asılı 
olaraq  müəssisələr  tərəfindən  müstəqil  olaraq  müəyyən  edilən 
normativlər üzrə kollektivin sərəncamında qalan mənfəət hesab olunur. 
Bir qayda olaraq, ayınualar ilin əvvəlindən artan yekunla hər rübdə 
həyata  keçirilir.  Müvafiq  fonda  ayımıaların  ölçüsü  kollektivin 
sərəncamında qalan mənfəətin məbləğini, müəyyən edilmiş normativə 
\aiiTnaqla müəyyən edilir. 
İstehlak  fondlarını  təşkilatın  sosial  inkişafını,  maddi  həvəslən- 
dirməni  və  onun  işçi  heyətinin  sosial  müdafiəsini  maliyyələşdinnək 
üçün  yaradırlar.  Bu  fondlardan  qismən  təşkilatın  balansında  olan 
səhiyyə,  xalq  təhsili,  mədəniyyət  və  idman  müəssisələrinin,  məktəbə 
qədər  uşaq  müəssisələrinin,  istirahət  düşərgələrinin,  ahıllar  və  əlillər 
evinin,  mənzil  fondunun  saxlanmasına  xərcləri,  habelə  təşkilatın  pay 
iştirakı zamanı bu məqsədlərə çəkilən məsrəfləri örtürlər. 
169 

---

Istehlak fondunun vəsaitlərindən bilavasitə təşkilatın işçilərinə maddi 
yardım  göstərən  zaman,  gediş  biletləri,  sanatoriyalara  putyev-  kalar 
əldə edilən, birdəfəlik mükafat verilən zaman və i.a. ödəmələri həyata 
keçirirlər. 
İstehlak fondlarının fərqləndirici xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, 
onlardan maliyyələşdirilən tədbirlər və xərclər təşkilatın yeni əmlakının 
yaradılmasına səbəb olmur. Fondların özü xalis adlanan mənfəət, daha 
doğrusu,  vergilər  ödənildikdən  və  digər  məcburi  ödənişlər  həyata 
keçirildikdən  sonra  təşkilatın  sərəncamında  qalan  mənfəət  hesabına 
yaradılır. İstehlak fondlarının müxtəlif nö\’lülüyü. onların yaradılması 
və  istifadə  edilməsi  istiqamətləri  üçün  normativlərin  həcmi  təsis 
sənədləri ilə müəyyən edilir. 
İstehlak fondu dedikdə, kollektivin işçilərinin maddi maraqlandı- 
rılmasma,  yeni  əmlakın  əldə  edilməsinə  və  yaradılmasına  gətirib 
çıxarmayan, sosial inkişaf üzrə tədbirlərin və digər oxşar tədbirlərin və 
işlərin həyata keçirilməsinə yönəldilən vəsaitləri başa düşürlər. 
Yığım fondlarının vəsaitləri fəaliyyətdə olan təşkilatlarda texniki 
yenidən  silahlanmaya,  rekonstruksiyaya,  genişlənməyə,  yeni 
məhsulların  istehsalının  mənimsənilməsinə,  elmi-tədqiqat  işlərinin 
aparılmasına,  əsas  istehsalat  fondlarının  inşaasına  və  yenidənləşdi- 
rilməsinə,  yeni  texnikanın  və  texnologiyanın  mənimsənilməsinə 
istifadə  olunur.  Bu  fondların  vəsaitlərinin  bir  hissəsi  birgə 
müəssisələrin, səhmdar cəmiyyətlərinin və assosiasiyalann investisiya 
fondlarının yaradılmasında qoyuluşlar kimi istifadə edilir. 
Yığım  fondları  vəsaitləri  hesabına  əsas  etibarı  ilə  istehsalın 
inkişafına,  təbiəti  mühafizə  tədbirlərinə  və  i.a.  kapital  qoyuluşunu 
maliyyələşdirirlər.  Bu  zaman  xüsusi  mənfəət  hesabına  kapital 
qoyuluşunun  həyata  keçirilməsi  yığım  fondunun  həcmini  azaltmır. 
Əmlak  qiymətlilərində  maliyyə  vəsaitlərinin  transformasiyası, 
kökündən  dəyişməsi  baş  verir.  Yığım  fondu  ancaq  onun  vəsaitləri 
hesabat ilinin zərərlərinin ödənilməsinə istifadə edilən zaman, habelə 
istismara  verilən  əsas  vəsait  obyektəlirinin  ilkin  dəyərinə  daxil 
edilməyən  xərclərin  yığım  fondları  hesabına  silinməsi  nəticəsində 
azalır. 
Yığım fondları dedikdə istehsalın inkişafına və təşkilatın maddi- 
texniki bazasının inkişafına yönəldilən vəsaitlər başa düşülür. Bu 
170 

---

vəsaitlərin istifadə edilməsinin son nəticəsi, təşkilatın yeni əmlakı, daha 
doğrusu, onun artması hesab olunur. 
Xüsusi  təyinatlı  fondların  siyahısı  və  yaradılması  qaydası  təsis 
sənədləri ilə nizama salınır. Bu fondlar mənfəətdən ayıraıalar hesabına. 
təsisçilərin məqsədli vəsait qoyuluşları hesabına və digər mənbələrdən 
yaradıla bilər. 
Xüsusi təyinatlı fondların əmələ gəlməsini və istifadə edilməsini 
əks  etdirən  təsərrüfat  əməliyyatlarının  uçotu,  mühasibat  uçotunun 
qü\'vədə  olan  hesablar  planına  əsasən  88  «Bölüşdürülməmiş  mənfəət 
(örtülməmiş  zərər)»  hesabında  hər  bir  fond  üzrə  müstəqil  subhe- 
sablarda aparılır. Bu subhesablar əgər yaradılmaları təsis sənədləri ilə 
nəzərdə tutulubsa, yığım  və istehlak fondlarının vəziyyəti və hərəkəti 
haqqında  informasiyaları  ümümiləşdinnək  üçün  ayrılmışdır.  Bundan 
başqa,  mövcud  olan  təcrübədə  onların  köməkliyi  ilə  həmçinin  sosial 
sferaların vəsaitləri fondunun hərəkəti uçota alınır. 
Yığım  və  istehlak  fondlarını  88  «Bölüşdürülməmiş  mənfəət 
(örtülməmiş zərər)» hesabına açılmış passiv subhesablarda uçota alırlar. 
Sözü  gedən  hesab  aktiv-passiv  hesabdır,  çünki  onda  hesabat  ilinin 
axırına örtülməyən zərər (aktiv), habelə il ərzində əldə edilən mənfəət 
(passiv) göstərilə bilər. 
Xüsusi  təyinatlı  fondların  yaradılması  və  istifadə  edilməsi  üzrə 
əməliyyatların  uçotunun  88  «Bölüşdürülməmiş  mənfəət  (örtülməmiş 
zərər)»  adlı  aktiv-passiv  hesabda  aşağıdakı  subhesablarda  həyata 
keçirirlər: 
3.  «Yığım fondları». 
4.  «Sosial sferanın fondu». 
5.  «İstehlak fondları». 
Yuxarıda  göstərildiyi  kimi  təsis  sənədlərinə  əsasən  müəssisələr 
yığım və istehlak fondlarım yarada bilərlər. Bu zaman yığım fondları 
dedikdə,  müəssisənin  istehsalının  inkişafına  və  təsis  sənədləri  ilə 
nəzərdə tutulan (müəssisənin yeni əmlakının yaradılmasına) digər oxşar 
məqsədlərlə yönəldilən vəsaitlər (mənfəət və b.) başa düşülür. İstehlak 
fondları dedikdə sosial inkişaf üzrə tədbirlərin (kapital qoyuluşlarından 
başqa)  və  müəssisənin  kollektivinin  maddi  ma-  raqlandırılmasına  və 
müəssisənin  yeni  əmlakının  yaradılmasına  gətirib  çıxarmayan  digər 
oxşar tədbirlərin və işlərin həyata keçirilməsi 
n i  

---

nə yönəldilən (ehtiyatlandırılan) vəsaitlər (mənfəət və b.) başa düşülür. 
Bu  fondlar  smetalara  əsasən  sərf  edilir.  Xüsusi  ilə,  yığım  fondu 
vəsaitlərinin hesabına əsas vəsaitlərin tikilməsinə, rekonstruksiyasına, 
aidə edilməsinə çəkilən məsrəflər maliyyələşdirilir. 
Məsrəfləri əsas vəsaitlərin tikilən obyektlərinin ilk dəyərinə daxil 
edilən,  kapital  qoyuluşlarının  maliyyələşdirilməsinə  istifadə  edilən 
yığım fondunun vəsaitləri 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş 
zərər)» hesabın qalığında qalmaqla davam edirlər. 
88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabı yığım 
fondları hissəsində müəssisənin yeni əmlakının yaradılmasına ayrılmış 
vəsaitlərin toplanması rolunu yerinə yetirir. 
İnvestisiyanı  maliyyələşdirən,  indiki  halda  yığım  fondlarının 
vəsaitlərinin  istifadə  edilməsinə  nəzarət  etmək  üçün  88 
«Bölüşdürülməmiş  mənfəət  (örtülməmiş  zərər)»  hesabının  3-cü 
subhesabına iki yarım bölmənin açılması məsləhət görülür: 
a)  «Yaradılmış yığım fondları» və 
b)  «İstifadə edilmiş yığım fondları». 
Maddi-texniki  bazaya  məsrəflər  həyata  keçirilən  zaman  uçotda 
yaradılmış  yığım  fondlarının  azalmasını  və  istifadə  edilmiş  yığım 
fondlarının artmasını əks etdirirlər. 
Əsas  vəsaitlərin  obyektləri  istismara  verildikcə  3-cü  «Yığım 
fondları» subhesabında uçota alman vəsaitlərin mənbələri azalmır. 
İstehlak və yığım fondlarının vəsaitlərinin istifadə edilməsi ayrıca 
uçota  alınır.  İstehlak  fondu  hissəsində  subhesabı  aşağıdakı:  işçilərə 
birdəfəlik yardım göstərilməsi qaydasında verilmiş, istirahət evlərinə, 
sanatoriyalara  putyovkalara,  əldə  edilmiş  bəxşişlərə  görə  ödənilmiş 
məbləğlərə - pul vəsaitlərinin uçotu; müəssisələrin xalis mənfəətindən 
ödənilən, hesablanmış mükafatların və təltifatların məbləğinə - əməyin 
ödənilməsi  üzrə  işçi  heyəti  ilə  hesablaşmalar  və  i.a.  hesablarla 
müxabirləşməklə debetləşir. 
5-ci  «İstehlak  fondları»  subhesabı  üzrə  kredit  qalığı  hesabat 
dövrünün əvvəlinə və axırına fondun vəsaitlərinin qalığını, debet üzrə 
dövriyyə  -  məqsədli  tədbirlərə  sərf  edilmiş  məbləğləri,  kredit  üzrə 
dövriyyə - hesabat dövrü ərzində mövcud olan mənbələr hesa- 
172 

---

bina  fondun  tamamlanmasını  göstərir.  İstehlak  fondunun  vəsaitiləri 
təsdiq edilmiş smetaya müvafiq olaraq sərf olunurlar. 
İstehlak  fondunun  vəsaitləri  işçilərin  maddi  mükafatlandırılma- 
sına,  smeta  ilə  nəzərdə  tutulan  sosial  və  digər  tədbirlərə  (kapital 
qoyuluşlarından başqa) sərf olunur. 
İstehlak  fondu  əsasən  illik  işin  yekununa  görə  təltifatlann 
verilməsinə,  əlavə  (qanunla  müəyyən  edilmiş  dövrdən  artıq) 
məzuniyyətlərin, səhmlər üzrə və müəssisənin əmlakına əmək kollektivi 
üzvlərinin  qoyduqları  vəsaitlərə  görə  dividendlərin  ödənilməsinə; 
istehsalın  səmərəliliyinin  yüksəldilməsinə  yönəldilən  baxışların  və 
konkurslarm yekunlarına görə mükafatların ödənilməsinə; müəssisənin 
sərəncamında qalan mənfəət hesabına sərf edilən əməyin ödənilməsinə 
çəkilən  xərclərin  müvafiq  pay  hissəsində  hər  illik  məzuniyyətlirin 
ödənilməsinə yaradılır və sərf edilir. 
İstehlak  fondunun  vəsaitləri  həmçinin  müəssisənin  balasında 
dayanan məktəbə qədər uşaq müəssisələrinin, məktəbli düşərgələrinin, 
müalicə, 
mədəni-maarif 
müəssisələrinin 
məsrəflərinin, 
mən- 
zil-kommunal təsərrüfatının zərərlərinin örtülməsinə sərf olunur. 
Müəssisələr 
bu 
fonddan 
aşağıdakıları 
ödəyə 
bilərlər: 
ekskursiyalara  putyovkalar;  zavod  yeməkxanalarında  işçilərin 
yeməyinin  ucuzlaşdırılmasına  xərclər;  iş  yerinə  və  geriyə  gediş  üçün 
ictimai  nəqliyyatdan  istifadə  olunmasına  görə  gediş  biletlərinin 
dəyərini;  güzəştli  şərtlərlə  təqaüdlərin  ödənilməsini  örtmək  üçün 
əhalinin sosial müdafiəsi fonduna vəsait qoyuluşu; kollektiv bağçılığın 
abadlığı üzrə xərcləri, fondun hesabına kooperativ və fərdi tikintiyə və 
b. işçilərə əvəzsiz maddi yardım verilə bilər. 
Beləliklə,  istehlak  fondu  aşağıdakı  xərclərin  ödənilməsi  üçün 
istifadə edilir: 
a) işçilərin iş yerinə ümumi istifadədə olan nəqliyyatla, şəhər ətrafı 
elektrik vaqonlan ilə gediş-gəlişinin ödənilməsi üzrə; 
b) əlavə 
(qanunla  müəyyən  edilmiş  müddətdən  artıq) 
məzuniyyətlərin,  işçilərə  maddi  yardımın  göstərilməsinin  ödənilməsi 
üzrə,  təqaüdə  gedən  əmək  veteranlarının  birdəfəlik  yardımın 
ödənilməsinə,  təqaüdə  əlavələrin  ödənilməsinə,  əmək  kollektivləri 
üzvlərinin səhmləri və qoyduqları vəsaitə görə dividendlərin ödənilməsi 
üzrə; 
173 

---

v) yeməkxanalarda (bufetlərdə) pulsuz və ya güzəştli qiymətlərlə 
yeməyin verilməsi üzrə; 
q)  yeməkxanalarda  (bufetlərdə)  yeməyin  artan  dəyərinin 
kompensasiyasına; 
d) sağlamlıq  tədbirlərinin  və  istirahətin  təşkilinin  həyata 
keçirilməsinə,  o  cümlədən  müəssisənin  müalicə  müəssisələri  üçün 
dərman ləvazimatlarının, istirahət və müalicə üçün, ekskursiya və digər 
mədəni-maarif  və  bədən  tərbiyəsi  tədbirləri  üçün  putyovkaların  əldə 
edilməsinə; 
e) kollektiv bağçılığın abadlığı üzrə, kooperativ mənzil tikintisinə 
ilkin vəsait qoyuluşu üçün işçilərə əvəzsiz maddi yardım verilməsinə, 
kooperativ  və  fərdi  tikintiyə  verilmiş  kreditin  qismən  ödənilməsinə, 
mənzil 
şəraitinin 
yaxşılaşdınimasına, 
ev 
təsərrüfatının 
genişləndirilməsinə  və  digər  xüsusi  tələbat  üçün  gənc  ailələrə  faizsiz 
ssudalarm verilməsinə görə. 
İstehsalat  təyinatlı  vəsaitlərin  mənbələri  ilə  əlaqədar  olmayan 
sosial sferanın fondu ayrılmışdır. 
88/4  ((Bölüşdürülməmiş  mənfəət  (örtülməmiş  zərər)»  hesabının 
4-cü  ((Sosial  sferanın  fondu»  subhesabmda  qeyri-istehsalaı  loymallı 
obyektlərin  inkişafının  maliyyə  təyinatının  hərəkətini  əks  etdirirlər. 
Onda  həmçinin  sosial  sferaya  aid  olan  əvəzsiz  alınmış  əmlakın 
dəyişilməsini  uçota  alırlar.  Sosial  sferanın  fondu  sosial  sferanın 
inkiı^afı-  nm  (kapital  qoyuluşlarının)  maliyyə  təyinatı  kimi 
ehtiyatlandınlmış (yönəldilmiş) məbləğləri özündə əks etdirir. 
Sosial  sferanın  istehlak  fondları,  təsis  sənədlərində  müəyyən 
edilmiş  normativlər  hüdudunda  müəssisənin  sərəncamında  qalan 
mənfəət hesabına yaradılır. 
Yuxarıda  göstərildiyi  kimi  müəssisə  sosial  sferanın  fonduna 
mənfəətdən  ayırmalarla  yanaşı  sosial  sferanın  bölmələrində  istifadə 
edilmək üçün ayrılmış, əvəzsiz olaraq alınan əmlakı və pul vəsaitlərini 
yönəldir.  Həmin  fondun  vəsaitləri  hesabına  müəssisə  mənzillər, 
kotedcIər, yaşayış evləri və digər sosial əhəmiyyətli obyektlər əldə edə 
bilər və ya onların inşaasınm maliyyələşdirilməsini təmin edə bilər. 
Sosial  sferanın  fondu  hesabına  müəssisənin  balansında  dayanan 
mənzil-kommunal təsərrüfatının, səhiyyənin, mədəniyyətin, idma 
174 

---

nın,  uşaq  sağlamlıq  müəssisələrinin,  istirahət  evlərinin  obyektlərinin 
saxlanması maliyyələşdirilir. 
Müəssisə  fondun  vəsaitlərinin  bir  hissəsini  ərazinin  büdcə 
təşkilatlarına: xəstəxanalara, kitabxanalara, məktəblərə və b. qəbul edə 
bilər. 
Hesabdarhğın  tam  jumal-order  forması  zamanı  xüsusi  təyinatlı 
fondlar  12  saylı  jurnal-orderdə,  ixtisar  olunmuş  jumal-order  forması 
zamanı  7  saylı  jumaj-ordendə,  sadələşdirilmiş  formalar  şəraitində  isə 
C-5  cədvəlində  uçota  alınır.  Analitik  uçot  fondların  hər  biri  üzrə 
yaradılma  mənbələri  və  istifadə  olunma  istiqamətləri  çərçivəsində 
aparılır. 
Qüvvədə  olan  qanunvericilik  kiçik  müəssisələrə  xüsusi  təyinatlı 
fondları  yaratmamağa  icazə  verir.  Belə  halda  müəssisənin  istehsal  və 
sosial inkişafına və onun işçilərinin maddi yardımına faktiki məsrəfləri 
smeta  xərclərinə  müvafiq  olaraq  bilavasitə  81  «Mənfəətin  istifadəsi)) 
hesabında və ya birbaşa 80 «Mənfəət və zərərlər)) hesabında 20, 50, 51, 
52, 60, 70, 71, 75, 76 və b. Hesablarla müxabirləş- məklə uçota almaq 
məsləhət görülür. Belə variant zamanı 80 «Mən- fəət və zərərlən) hesabı 
iki  subhesaba:  1-ci  «Mənfəətin  istifadəsi))  və  2-ci  «Mənfəət  və 
zərərlən)ə bölünür. 
İl  ərzində  mənfəətin  və  onun  istifadə  edilən  məbləğləri  80 
«Mənfəət  və  zərərlər))  hesabında  açıq halda  -  2-ci  subhesabın  krediti 
üzrə  mənfəət  artan  yekunla,  1-ci  subhesabın  debeti  üzrə  isə  -  onun 
istifadə  edilməsi  göstərilir.  İlin  axınnda  hesabat  ilindən  sonrakı  ilin 
yanvarın  1-nə  olan  vəziyyətə  istifadə  edilmiş  mənfəətin  məbləğlərinə 
onun azalması əks etdirilir və hesabatda mənfəətin istifadə edilməmiş 
məbləği əks etdirilir. 
İstehlak  və  yığım  fondlarının  analitik  uçotu  onların  hər  birinin 
növü üzrə ayrıca aparılır ona görə ki, müvafiq vəsaitlərin yaradılması və 
sərf  edilməsinin  istiqamətləri  haqqında  informasiyanın  yaranmasını 
təmin etsin. 
Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  işləyən  təşkilatların  uçot 
təcrübəsində,  xüsusi  təyinatlı  fondların  tərkibində  özəlləşmə  və 
xeyriyyə fondları uçota alına bilər. Adətən onlar konkret proqramların 
məqsədli  maliyyələşdirilməsi  üçün  istifadə  edilir  və  vergiyə  cəlb 
olunmanın güzəştli rejiminə malikdirlər. 
175 

---