Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Nitqin təmizliyi. 
O nitq təmiz hesab edilir ki, orada ədəbi 
dilə yad olan ünsürlər (söz və söz birləşmələri), yaxud əxlaq nor­
maları tərəfindən qəbul edilməyən ünsürlər olmur.
Belə ünsürlərə nitqdə düşüncə zamanı, fasilələrdə meydana çı­
xan parazit sözlər (belə, deməli, necə deyərlər və s.), dialektizmlər 
və loru sözlər (nejə, həmi və s ), varvarizmlər (Azərbaycan dilində 
qarşılığı olduğu halda xarici sözlərdən istifadə edilməsi- famili­
ya- soyad, adres - ünvan və s.), jarqonizm və vulqarizmlər (kobud 
sözlər) aiddir.
7. 
Nitqin ifadəliliyi. 
İfadəlilik dedikdə nitqin strukturunun 
elə xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur ki, onlar dinləyici və oxucu­
nun diqqətini cəlb edə bilir. İfadəlilik informasiyalı (bu zaman 
dinləyiciləri verilən məlumat cəlb edir) və emosional (bu halda 
dinləyiciləri şərhin üsulu, ifa tərzi cəlb edir) olur.
8. 
İfadə vasitələrinin müxtəlifliyi. 
İfadə vasitələrinin müx­
təlifliyi tələbi o zaman yerinə yetirilir ki, danışan, yaxud yazan adam 
leksik ehtiyatının böyük hissəsindən, çox sayda sinonimlərdən 
istifadə edir.
9. 
Estetiklik. 
Nitqin estetikliyi ədəbi dil tərəfindən insanın 
şərəf və ləyaqətini təhqir edən ifadələrin qəbul edilməməsində 
aşkara çıxır. Estetikliyə nail olmaq üçün danışan emfızemalardan 
- ədəbsiz, kobud, mərifətsiz görünən sözlərin əvəzinə emosional
61

---

baxımdan neytral olan söz və ifadələrdən istifadə edir. Məsələn, 
«Uşaq əskilərini çirkləndirib», «Onun mədəsi pozulub» və s.
10. 
Münasiblik. 
Münasiblik dilin elə vasitələrinin seçilib 
istifadə olunmasım tələb edir ki, onlar nitqi ünsiyyətin məqsəd 
və şərtlərinə uyğunlaşdıra bilir. Bu və ya digər dil vasitələrinin 
münasibliyi mətndən, vəziyyətdən, müsahibinizin psixoloji xüsu­
siyyətlərindən asılıdır. Bu prinsipin mahiyyətini «Özünü asmış 
adamın evində ipdən danışmazlar» məsəli çox yaxşı izah edir.
Nitq norması dil sisteminin həyatiliyinin daha sabit ənənələrinin 
birliyi kimi dilin fəaliyyət və inkişaf prosesində, sosial strukturda- 
kı dəyişikliklərin təsiri altında uzun müddət ərzində qurulur.
Bu səbəbdən nitq normalarına yiyələnmə ünsiyyət tiplərindən 
asılı olaraq dil vahidlərindən istifadəyə uzunmüddətli yiyələnmə 
prosesidir. Bu prosesdə ən mühüm olan, ünsiyyət məqsədlərinə 
çatmaqdan ötrü nitq normalarına əməl edilməsinin vacibliyinin 
dərk olunmasıdır.
Nitq fəaliyyətinin əsas növlərinə yiyələnmə (oxu, dinləmə, 
yazı, söhbət, işgüzar danışıqlar) nitq mədəniyyətini və nitq ün­
siyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsini təmin edən normaların 
mənimsənilməsini tələb edir.
2.4. 
N itq ü slu b ları və 
nitq m ədəniyyətinin növləri