Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6



Yüklə 84,86 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/12
tarix24.04.2017
ölçüsü84,86 Kb.
#15629
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

 
İNSANIN BAŞ MİSSİYASI 
 
Təbiət  insanı  çoxalabilən, lakin “sökülüb-yığıla” 
bilməyən  şəkildə  yaratmışdır.  Bu  sonuncu  onun  ən zəif 
yeridir. Odur ki, təbiət öz səhvini düzəltməyi  İnsanın 
özünə  həvalə  etmiş,  ona  şüur  verib,  alət düzəltmək 
qabiliyyəti  vermişdir.  Alətin  əsas fərqləndirici cəhəti və 
üstünlüyü onun modul prinsipində  qurulanlığı,  başqa 
sözlə, sökülüb-yığılanlığı,  təyinatı  isə  gücləndirici 
olmasıdır.  Ən  sadə  alət üç elementin –  funksional 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------17------------------------------------ 
 
elementin, ötürücünün və birləşdiricinin inteqrasiyası olan 
ağac saplı daş baltadırsa, ən mürəkkəb alət də çoxformalı 
dünyagörüşüdür.  Elm  –  dünyagörüşü  formalarından  biri 
olmaqla, həmin “alət”in ən vacib və ən aktiv elementidir. 
İnsan  sivilizasiyasının  inkişaf  tarixi  primitiv  alətlərin 
(həmçinin,  silahların)  meydana  çıxmasından  ta  nəhəng 
yaşayış  məkanlarına  –  binalara,  şəhərlərə,  dövlətlərə  və 
sairəyədək  olan  süni  yaşayış  mühitinin  yaradılması  və 
təkmilləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır. 
Təbiətin  dəyişdirilməsi  yolu  ilə  süni  ətraf  mühitin 
formalaşdırılması  prosesi  bu  və  ya  digər  problemin, 
məsələn, böyük fiziki qüvvə və ya yüksək sürətlə hərəkət 
etmək  tələb  edilən  hallarda  meydana  çıxan  insan 
orqanizminin  bioloji  məhdudluqları  ilə  bağlı  olan 
problemlərin tam və ya qismən həlli üçün nəzərdə tutulan 
obyektlərin - alətlərin, binaların, nəqliyyat vasitələrinin və 
s. yaradılmasından başlamışdır. 
Mexaniki ləvazimatları və mühəndis qurğularını insan 
öz orqanizminin mexaniki imkanlarını genişləndirmək üçün 
yaratmışdır.  Əmək  alətləri  və  silahlar  insan  əllərinin 
funksiyalarını genişləndirirsə, binalar, tikililər, paltar və s. 
də orqanizmin, o cümlədən, dərinin müdafiə qabiliyyətini 
artırır,  skelet  və  əzələlərin  möhkəmliyini  tamamlayır, 
həmçinin  süni  və  təbii  nəqliyyat  vasitələri  isə  orqanizmin 
yerdəyişmə  funksiyasını  gücləndirir,  ayaqların  imkanlarını 
genişləndirir. 
Yaradılmışların  istifadəyə  münasibliyinin  artırılıb 
maksimuma  çatdırılması  üçün  onları  mümkün  qədər 
hərəkətli  (mobil),  yüngül  və  erqonomik  düzəltmişlər. 
Sonra  həmin  qurğular  tədricən  orqanizmə  calaq  edilir: 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------18------------------------------------ 
 
manipulyator  -  süni  əl,  skafandr  -  süni  dəri,  akvalanq  – 
süni ciyər və ya qəlsəmə kimi işləməyə başlayır. 
İnsan  orqanizmi  nisbətən  sadə  modelləşdirilən  və 
asan  təkmilləşdirilən  mexaniki  funksiyalarla  yanaşı, 
düşüncə  və  onunla  bağlı  olan  informasiyanın  qəbulu  və 
ötürülməsi kimi bir sıra virtual funksiyalar da icra edir. Biz 
hamımız,  təxmini  də  olsa,  öz  təbii  hiss  üzvlərimizin 
imkanlarını  bilirik.  Çox  hallarda    onların  imkanı  bizi 
narahat  edən  problemlərin  həlli  üçün  kifayətedici  olmur. 
Məsələn,  xeyli  uzaqda  yerləşmiş  obyektlərin  səsini 
eşitmək,  uzaqda  və  ya  başqa  əşyaların  arxasında  olan 
predmetləri görmək, elektromaqnit dalğalarının spektrinin 
bir  hissəsini  qəbul  etmək,  görünən  işığın  aşağı  və  yuxarı 
sərhədlərindən kənardakı radio dalğalarını, ultrabənövşəyi 
və infraqırmızı şüaları görmək, 20 hersdən aşağı və 20000 
hersdən  yuxarı  tezlikli  səsləri  eşitmək  və  s.    insana 
birbaşa  müyəssər  olan  şey  deyildir.  Odur  ki,  hiss 
üzvlərinin məhdudluqlarını aradan qaldırmaq üçün bir sıra 
süni  kommunikasiya  vasitələri,  o  cümlədən, bilavasitə  və 
əyani  şəkildə  baş  verməyən  hadisələr  barədə  insanı 
informasiya  ilə  təchiz  edən  çoxsaylı  informasiya  vericiləri 
yaradılmışdır  (”Техника-молодежи”,  февраль,  2000  г. 
c.10-11,52.).
 
Qədim  qayaüstü  yazı  və  rəsmlərdən müasir super 
kompüterlərədək  olan  süni  yaddaş  qurğuları  və  digər 
müasir kommunikasiya vasitələri məkan və  zamanca 
bizdən çox-çox uzaqlardakı obyekt və hadisələri görməyə 
imkan verir.  
Öz təbii hiss üzvlərinin gücləndirilməsi vasitələrini 
yaradan  İnsan  əvvəllər ona məlum olmayan bir çox elə 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------19------------------------------------ 
 
şeylər və  hadisələr  aşkar  etmişdir  ki,  bunlar  onu  hətta 
mövcudluğu  yuxusuna  da  girməyən tamamilə  yeni 
informasiya növlərini qəbul edən  cihazlar  hazırlamağa 
sövq  etmişdir.  Həmin  cihazlar  müasir  Yer  şəraitində  və 
Kosmosda  yaşamaq  üçün  zəruri olan, lakin təbiətin 
yaratmadığı  əlavə  hiss üzvlərinin  yaradılması  prosesinin 
təməlini qoymuşdur. 
İnsanın  zehni  işini  gücləndirən,  beynin  düşünmək 
qabiliyyətini genişləndirən, lakin hələ beyni tamamilə əvəz 
edə  bilməyən mexaniki, elektromexaniki və  elektron 
hesablayıcı maşınların, o cümlədən, müasir kompüterlərin 
yaradılması  «informasiya  gücləndiriciləri»nin  inkişafında 
xüsusi istiqamət təşkil  edir.  Elektron-hesablayıcı  maşınlar 
və  ya kompüterlər ”fəal informasiya gücləndiricisi”  olub, 
mənbədən gələn  informasiyanı  birbaşa  bizə  ötürməzdən 
əvvəl onun üzərində lazımi hesabi və məntiqi əməllər icra 
edib, münasib formaya salır.  
Kompüterlər  universal  informasiya  emaledicisidir. 
Onları  universal  edən  çoxsaylı  ”rəqəmləşdirici”  giriş 
qurğularının mövcudluğudur ki, bunlar da müxtəlif təbiətli 
informasiyanı  2-lik  koda  çevirib  kompüterə  daxil  etmək 
üçündür.  Sonra  isə  mərkəzi  prosessor  həmin  2-lik kodlar 
üzərində istənilən hesab-məntiq əməllərini icra edir. Emal 
nəticələri  çıxış  qurğularına  ötürülür.  Çıxış  qurğuları  2-lik 
kodları  sonrakı  istifadəyə  münasib  formaya  salmaq 
üçündür.  Məsələn,  səsi  kompüterə  daxil  edib,  onun 
qrafikini almaq olar. Beləliklə, 2-lik rəqəmlər kompüterdə 
ümumi  ekvivalent  rolu  oynayır.  Bu  cəhətdən  həmin 
rəqəmlər  pula  bənzəyir.  Çünki  pul  da  iqtisadiyyatda 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------20------------------------------------ 
 
ümumi ekvivalentdir. Hər şey pula, pul hər şeyə mübadilə 
olunabiləndir. 
İlk hesablayıcı maşınlar, o cümlədən, EHM-lər, sonra 
isə  ilk  fərdi  kompüterlər  tək-tək,  bir-biri  ilə  uyuşmayan 
nüsxələrdə  hazırlandığından,  Bəşəriyyəti  narahat  edən 
problemlərin həllində lazımi nəticə almaq mümkün olmadı 
və tezliklə ayrı-ayrı kompüterləri birləşdirib şəbəkə halına 
salmaq  zərurəti  bütün  kəskinliyi  ilə  bu  sahənin 
mütəxəssisləri  qarşısında  dayandı.  Əvvəlcə  ayrı-ayrı 
ölkələr  miqyasında  lokal  şəbəkələr  və  sonra  qlobal 
şəbəkələr,  sonra  isə,  beynəlxalq  kompüter  cəmiyyəti  - 
qlobal informasiya şəbəkəsi – İnternet yaradıldı.  
Lakin  İnterneti  sadəcə  olaraq  planetar  kompüter 
şəbəkəsi kimi dərk etmək yanlışdır. Çünki, o, mahiyyətcə, 
daha  geniş  məna  kəsb  edir.  Belə  ki,  İnternet  ayrı-ayrı 
fərdlər  və  ya  onların  məhdud  qrupları  arasındakı 
informasiya  mübadiləsi  üsulundan  imtina  etməyə  imkan 
verən  Ümumdünya  miqyaslı  süni  şüurun  yaradılmasında 
ilk  addımdır.  Bu  yolda  növbəti  addımlar  kommunikasiya 
vasitələrinin  miniatürləşdirilməsindən  ibarət  olmalıdır  ki, 
bu  da  son  yekunda  miniatür  kompüterlər  inteqrasiyası 
yaratmağa  gətirib  çıxarmalıdır.  Bu  sonuncu  isə  insan 
beyinin vahid informasiya-analitik  əlavəsi  kimi  fəaliyyət 
göstərməlidir  ki,  olduqca  müxtəlif  növ  informasiyanı 
mövcud  texniki  səviyyənin  imkan  verdiyi  məsafədən 
operativ qaydada qəbul edib, ötürmək mümkün olsun. Bu 
işin  ilk  mərhələsi  hiss  üzvlərinin  münasib texniki 
elementlərlə  ”silahlandırılması”  istiqamətində  getməlidir. 
Məsələn,  insan  gözü  miniatür  kompüterlə  təchiz  edilmiş 
intellektual  optik  linzalarla  gücləndiriləcəkdir.  Belə 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------21------------------------------------ 
 
linzaların  prototipləri  cürbəcür  televizor-gözlüklər  və 
”virtual  gerçəkliklər”  şlemləri  şəklində  artıq  mövcuddur. 
Elmi  məntiq  təsdiq  edir  ki,  texniki  elementlərin  insan 
orqanizminin  dərinliklərinə  doğru  irəliləməsi  davam 
etməlidir. Məsələn, intellektual linzalardan birbaşa görmə 
əsəb  tellərinin  uclarına  siqnal  ötürən  mikroprosessorlar 
tətbiqinə  keçiləcək,  eşitmə  və  digər  hiss  üzvləri  də 
tədricən analoji qaydada ”texnikiləşdiriləcəkdir”.  
Bu təkmilləşdirmələrin nəticəsində  elektromaqnit 
dalğaları  və  digər  texniki  reallaşdırmalar  vasitəsilə 
informasiyanın  qəbulu və  ötürülməsi imkanlarını 
gerçəkləşdirən ”elektron-telepatiya” qabiliyyətinə  malik 
insan-kiborq  (Kiborq  –  kibernetik orqanizm)  meydana 
çıxacaqdır  ki,  bu  da  faktiki  olaraq  qlobal  şüurun 
hüceyrələrindən biri kimi fəaliyyət göstərəcək və beləliklə, 
insan  anatomiyasının  texnogen dəyişilməsi  onun  şüur 
daşıyıcısı kimi nadir üstünlüyünü heçə endirəcəkdir. 
Göründüyü kimi, şüur təbii və obyektiv olaraq bioloji 
materialda  meydana  çıxdığından,  bu  materialın 
məhdudluqları  hüdudsuz  Kainat  gerçəkliklərinin dərkinə 
əməlli-başlı  əngəl  törətməkdədir.  Odur  ki,  İnsanın  ən 
vacib vəzifəsi  şüuru  hər cür məhdudluqlardan xilas 
etməkdir. Bunun üçün müxtəlif təbiətli, çeşidli və təyinatlı 
gücləndiricilərdən istifadə etməyə keçilməz ehtiyac vardır. 
Bunların bir qismi insanın mexaniki-fiziki imkanlarını, digər 
qismi isə  hissi-zehni  imkanlarını  genişləndirməyə 
yönəlmişdir.  Bu  sonuncuların  tərkibində  isə,  İnsan  üçün 
kompüter xüsusi yeri olan “informasiya gücləndiricisi”dir.  
Şüurun  əsas xüsusiyyəti materiyadan törəmə 
olmasıdır.  Çünki  o,  gerçəkliyin  əksetdiricisidir. K.Marks 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------22------------------------------------ 
 
göstərir  ki,  şüur  “insanın  başına  köçürülüb  orada  yeni 
şəklə salınmış maddi varlıqdan başqa bir şey deyildir” [75, 
s.21].  
Şüurun  əsas xassələrindən biri də  onun insan 
beyninin xassəsi olmasıdır. Bu o deməkdir ki, şüur heç də 
materiyanın bütün təzahürlərinə xas deyildir, ancaq insan 
beyninin məhsuludur [71, s.152]. Lakin bu o demək deyil 
ki, şüur yalnız insan beynində mövcud ola bilər. İnsan öz 
şüurunun  köməyi ilə  şüuru  alətə  keçirə  bilər və  o, buna 
hökmən nail olacaq. Çünki, ən geniş mənada, İnsanın baş 
missiyası  məhz misli-bərabəri olmayan və  “sökülüb-
yığılan”  ölümsüz  şüur  yaratmaqdan  ibarətdir. Məhz bu 
funksiyanı reallaşdırdıqdan sonra İnsan özünün əsl insani 
əbədi mövcudluğunu təmin edəcəkdir.  
Şüurun  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  onun  inikasın 
müxtəlif səviyyələri və növləri ilə səciyyələnməsidir. Bu isə 
şüur  “materialının”  mahiyyətcə  informasiyadan  başqa  bir 
şey  olmadığını  göstərir.  Məhz  bu  səbəbdəndir  ki,  süni 
şüur  yaratmaq  imkanı  tamamilə  realdır.  İnsan  şüurunu 
heyvani  şüurla  eyniləşdirmək  mümkün  və  düzgün 
olmadığı  kimi,  alət  şüurunu  da  insan  şüuru  ilə 
eyniləşdirmək  mümkün  və  düzgün  deyildir.  Alət  şüuru 
insan  şüurundan  daha  yüksək  şüur  olmalıdır.  Əks  halda 
buna cəhd etməyin mənası yoxdur. 
Şüurun  varlığa  nisbətən ikinci, törəmə  olsa da, 
varlığa fəal, dəyişdirici təsir etmək imkanına malik olması 
da onun əsas xüsusiyyətlərindəndir.  “İnsanın  şüuru 
obyektiv dünyanı nəinki əks etdirir, həm də onu yaradır” 
[71,  s.156].  Lakin  insan  şüuru  yalnız  Yer  və  onun  yaxın 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------23------------------------------------ 
 
ətrafını  fəal mənimsəyə  bilir. Halbuki, alət  şüuru 
bütövlükdə Kainatı mənimsəmək üçündür. 
Şüur 
Yerdə 
insanın 
meydana 
çıxmasının 
məhsuludur. Lakin bu heç də  o demək  deyil  ki,  şüurun 
formalaşmasında yalnız İnsan və yalnız Yer əsasdır. Şüur 
– bütövlükdə Kainatın yetirməsidir. 
Şüur nitqlə, dillə  və  təfəkkürlə  qarşılıqlı  əlaqədədir 
[71, s.162]. Dil, sözlər, nitq –  fikrin,  şüurun  maddi 
forması,  reallaşması  vasitəsidir, maddiləşməsidir. Dil 
“fikrin bilavasitə gerçəkliyidir” (K.Marks), insanlar arasında 
ünsiyyət vasitəsidir. Dil təfəkkürlə  sıx  bağlıdır.  Lakin  dil 
təfəkkürə  nisbətən  daha  geniş  fəlsəfi mahiyyət  daşıyır. 
Çünki, dünyada elə şey yoxdur ki, onun dili olmasın [89]. 
Şüurun  psixo-fizioloji və  maddi  əsaslarını  insan 
beyni, xüsusilə  mərkəzi  əsəb sistemi və  baş  beyin 
qabığında  gedən fizioloji proseslər və  qaunauyğunluqlar 
təşkil  edir.  Lakin  bizim  fikrimizcə,  şüur  bu  proseslərin 
birbaşa  məhsulu deyil, həmin proseslərin məntiqinin 
nəticəsi  kimi  meydana  çıxır.  Başqa  sözlə,  şüuru  törədən 
və  qoruyub  ikişaf  etdirən fizioloji proseslərin  üzərində 
meydana  çıxan  məntiq prosesidir. Məhz buna görə  də 
get-gedə  daha mürəkkəb məntiqi məsələləri  reallaşdıran 
proqramlar tərtib etmək yolu ilə müasir kompüterləri daha 
mürəkkəb  zehni  işlərin  icrasına  cəlb etmək  imkanı 
yaranmışdır. 
İ.P.Pavlova  (1849-1936)  görə  canlı  orqanizmlərin 
hamısı üçün ümumi inikas qabiliyyəti xasdır: onlar ümumi 
fizioloji  əsaslarla xarici təsirə  cavab  verir,  qıcıqlanma 
vasitəsilə  ona  əks münasibət bildirirlər. Xarici təsirə  belə 
ümumi cavabvermənin  əsasında  birinci  siqnal  sistemi 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------24------------------------------------ 
 
durur. Lakin inikasın yüksək səviyyəsində, insan orqanizmi 
xarici təsirə  cavabı  ikinci  siqnal  sistemi  –  sözlər,  danışıq 
vasitəsilə  verir.  Bu  cür  inikas  şüurludur,  zəkaya malikdir 
[71, s.163]. Belə  çıxır  ki,  şüurun  əsas elementi dildir. 
Dildirsə, onda  dili  olanların  hamısı  şüurlu  ola  bilər. 
Belədirsə, özünəməxsus dili olan kompüterin 
şüurlanmasına şübhə yeri varmı? 
 
 
      İvan  Petroviç  Pavlov,  rus  alimi,  təbabət və 
fiziologiya elmləri sahələrində  ilk  Nobel  mükafatı  almış 
rus alimi, fizioloq, rus fiziologiya elminin yaradıcısı.    
 
Yer üzündə  bütün maddi və  mənəvi mədəniyyətin, 
ictimai  formaların  yaradıcısı  və  müəyyənedicisi  insandır. 
İnsan  –  əmək vasitəsilə  insanabənzər məxluqlardan 
ayrılaraq,  kobud  daş  alətlərdən  başlamış  müasir  kosmik 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------25------------------------------------ 
 
aparatların  yaradılmasınadək uzun və  mürəkkəb bir yol 
keçmişdir.  Onun  formalaşmasında  bioloji,  psixoloji  və 
sosial amillərin vəhdəti  mühüm  əhəmiyyətə  malik 
olmuşdur  [71,  s.167].  Bizim  fikrimizcə, bütün bu amillər 
Kainatın (xüsusi halda təbiətin və ya təbii olanların) insan 
üçün  formalaşdırdığı  şəraitin təzahürləridir.  Çünki,  artıq 
qeyd etdiyimiz kimi, Dünyada nəyin  yaranmasına  şərait 
yaranırsa,  yalnız  o  yaranır.  Şərait isə  başdan-başa 
təsadüfi,  ehtimallı  mahiyyət  daşıyır.  Çünki  bu,  özünü 
qeyri-müəyyənliyin  başlanğıc  şərti olan mümkün hallar 
ansamblı  kimi  təqdim  edir.  Yadda  saxlamaq  lazımdır  ki, 
zaman özünü qətiyyən çətinliklərə  salmağı  sevmir. Nəyin 
yaradılması  mümkündürsə,  o  yaradılır.  Başqa  sözlə, 
yaranması  üçün  ən cüzi əhəmiyyət  daşıyan  bir  amilin 
başvermə ehtimalı digər cüzi əhəmiyyətli amilin başvermə 
ehtimalından  son  dərəcə  kiçik fərqlə  də  olsa,  aşağıdırsa, 
o, yarana bilmir. Dünyada  gedən proseslər “birləşmiş 
qablar qanunu”na oxşar qaydada gedir. Odur ki, hər hansı 
prosesi kiminsə  və  ya nəyinsə  “ayağına  yazmaq” 
tamamilə  əsassızdır.  Yəni,  İnsanı  hər  şeyin  fövqünə 
qoymaq, hər  şeyə  qadir hesab etmək  doğru  deyildir. 
İnsan  yalnız  onun  qarşısında  qoyulan  vəzifəni yerinə 
yetirir. Belə ki, müasir elmi təsəvvürlərə görə, varlıq sahə 
(enerji mühiti), plazma (od), hava (qaz), su, torpaq, bitki, 
heyvan, insan və alət kimi doqquz mərtəbədən ibarətdir. 
Sahə  -  enerji  mühiti  olmaqla  materiyanın  bir  növüdür. 
Enerji mühiti isə, mahiyyətcə, elektrik və  qravitasiya 
sahələrinin inteqrasiyasıdır [95]. Yəni, varlığın maddi əsası 
başdan-başa  enerjidir.  Deməli,  enerji  materiyanın  ilk  və 
əsas  növüdür.  Odur  ki,  enerji  itmir,  artmır,  azalmır, 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------26------------------------------------ 
 
sadəcə olaraq bir şəkildən başqa şəklə keçir. Lakin enerji 
müəyyən ölçülərə  malik  olduğundan,  təbiidir ki, özü 
boyda tutum doldurur. Enerjisiz tutum yoxdur  (“Jvirblis 
yumağı”nı  yada  sal). Enerji öz tutumunda təsadüfi 
paylanmış  və  dinamik  tarazlıqdadır.  Buna  görə  də  enerji 
sıxlığının  müəyyən həddində  plazma  (od)  meydana  çıxır. 
Bu isə  o deməkdir ki, vahid tutumun bir hissəsini  sıxlığı 
nisbətən az olan enerji, digər hissəsini isə  plazma tutur. 
Plazma ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olan enerji ”enerji-plazma” 
assosiasiyası yaratdığından, artıq heç bir cəhətdən əvvəlki 
(plazmasız)  enerji  deyildir  və  təbii ki, tutum da əvvəlki 
tutum deyil. Yəni, enerjinin bir hissəsinin  plazma  şəklinə 
düşməsi köklü keyfiyyət dəyişikliyidir.  Odur  ki,  enerji  və 
plazmanın  qarşılıqlı  təsirindən qaz əmələ  gəlir. Bu dəfə 
”enerji-plazma-qaz”  assosiasiyası  yaranır  və  enerji 
tutumunun bir hissəsini də  qaz tutur və  yenidən köklü 
keyfiyyət dəyişikliyi  baş  verir.  İndi  nə  enerji  əvvəlki 
enerjidir, nə  də  plazma  əvvəlki plazma. Bu dəyişiklik 
enerji, plazma və  qazın  qarşılıqlı  təsirini su əmələ 
gətirməyə yönəldir. Su öz ilkin şərtləri olan enerji, plazma 
və  qazı  bütün  cəhətlərdən dəyişikliyə  uğradır.  Beləliklə, 
enerji tutumunun bir hissəsini də  su zəbt edir. Yenə  də 
yeni keyfiyyət şəraiti meydana çıxır və enerji, plazma, qaz 
və  su bir inteqrasiya düyünü (assosiasiya) yaradaraq 
torpaq törədir. Torpaq da ”öz əcdadları”  olan  enerji, 
plazma, qaz və  suyu dərin keyfiyyət dəyişikliyinə  məruz 
qoyub, tamamilə  yeni  şərait  meydana  çıxarır  ki,  bu  da 
bitki  yaranması  ilə  nəticələnir.  Bu dəfə  bitki  öz  ”işini” 
görüb, heyvan törədir və  bütövlükdə  kainatdakı  tutum 
bölgüsü yenidən dəyişir.  Heyvan  dünyada  öz  yerini 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------27------------------------------------ 
 
tutduqdan sonra isə  öz  ilkin  şərtləri olan enerji, plazma, 
qaz, su, torpaq və  bitki ilə  qarşılıqlı  fəaliyyətdə  insanı 
meydana  çıxarır.  İnsanın  dünyada  peyda  olması  enerji, 
plazma, qaz, su, torpaq, bitki və  heyvanda mühüm 
dəyişikliklər törədir. Bu dəyişiklik alət yaranmasına gətirib 
çıxarır.  Alətin  əsas xarakterik xüsusiyyəti,  artıq  qeyd 
etdiyimiz kimi, onun sökülüb-yığılan  olması,  başqa  sözlə, 
modul prinsipində qurulmasıdır.  
Elmi məntiq göstərir ki, alət də özündən əvvəlkilərlə 
inteqrasiya  olunaraq  düşünən alət  yaratmalıdır.  Müasir 
kompüterlər gələcək  düşünən alətin, sökülüb-yığılan 
şüurun  ibtidaisidir.  Beləliklə, dünyaya gələn hər yeni 
inteqrasiya elementi əvvəlki elementləri bu və  ya digər 
dərəcədə  dəyişdirib,  yeni  şərait törədir. Odur ki, alətin 
təbiəti və  insanı  dəyişdirməsi  obyektiv,  qanunauyğun 
prosesdir. Düşünən alət də özündən əvvəlkilərin hamısını 
dəyişdirəcəkdir.  
Lakin  burada bir məsələyə  də  toxunmamaq qeyri-
mümkündür. Belə  ki, plazma yaranan andan enerji ilə 
plazmanın  ”yanaşı  yaşaması”  və  ya vəhdəti və  eyni 
zamanda hər  ikisi  üçün  ortaq  olan  tutum  uğrunda 
mübarizəsi  başlanır.  Bu  mübarizə  nəticəsində  qaz  əmələ 
gəlir və  bu  məqamdan  tutum  uğrunda  üç  element 
”didişməyə”  başlayır.  Yəni, hər elementə  düşən tutum 
payı  get-gedə  azalır.  Bu  isə  ortaq resurslardan qənaətlə 
istifadə  motivi  yaradır.  Digər tərəfdən, dünyaya yeni 
gələn hər bir inteqrasiya elementi özündən  əvvəlkilərin 
müəyyən dərəcədə keyfiyyət dəyişikliyinə bais olub, yerini 
dar eləsə də, onları məhv edib sıradan çıxarmır. Həm də 
dünyaya gələn hər yeni inteqrasiya elementi dəyişiklik 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------28------------------------------------ 
 
intensivliyini kəskin  şəkildə  artırır.  Belə  ki, hər  addımda 
yeni keyfiyyət dəyişikliyinin  meydana  çıxması  üçün  daha 
az vaxt tələb olunur. Bu isə o deməkdir ki, düşünən alət, 
başqa  sözlə, sökülüb-yığılan  şüur  daha  intensiv 
dəyişikliklər törədib,  insanın  əbədi-əzəli  arzularını 
görünməmiş böyük sürətlə reallaşdıracaqdır. 
Bugün tam məsuliyyətlə  təsdiq etmək olar ki, 
düşünən alət, sökülüb-yığılan  şüur  üçün  lazımi  şərait və 
minimal  mövcudluq  mühiti  yaranmaqdadır  (Компьютер 
становится 
полноценным 
живым 
существом. 
«Техника-молодежи»,  октябрь,  1999  г.  c.15). Lakin 
həm  şərait, həm də  minimal mövcudluq mühiti dinamik 
xarakterlidir. Odur ki, sökülüb-yığılan şüur bugün-sabahın 
yarada biləcəyi  şəkildə  yaranmaya da bilər. Lakin yeni 
şəraitə uyğunlaşmaq imkanları tükənmədikcə, qlobal süni 
intellekt tez-gec  mümkün  olan  şəkildə  və  münasib 
biçimdə meydana çıxacaqdır. 
Bundan  əlavə, enerji mühiti olan sahədən  düşünən 
alətə, sökülüb-yığılan  şüura  qədərki məntiqi mülahizələr 
heç də  o demək deyildir ki, bu proses biristiqamətli, 
birbaşa,  sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə  keçid 
prosesidir.  Xeyr!  Yuxarıda  təsvir etdiyimiz prosesin hər 
mərhələsində  geriyə  qayıdış  baş  verir.  Belə  ki, enerji 
sıxlığı  intensivliyi  artaraq  müəyyən həddi keçib plazma 
yaratdığı  andan  plazmanın  sönməsi prosesi də  başlanır. 
Bu prosesin qanuni nəticəsi  kimi  meydana  çıxan  qaz 
yarandığı  məqamdan öz  yekcinsliyini və  maddəsini 
itirməyə başlayır, nəticədə qazın biri digərində yanıb suya 
çevrilir. Su da yaranan andan həm reduksiyaya məruz 
qalır,  yenidən hidrogen və  oksigenə  parçalanır,  həm də 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------29------------------------------------ 
 
torpağın meydana  gəlməsində iştirak edərək, sərf olunur 
və  s.  Odur ki, bütövlükdə  varlıq  ümumi kütləsi dəyişməz 
olan enerjinin müxtəlif  sıxlıqlarla  və  daimi dəyişmələrdə 
mövcud olmaq xassəsinin təzahürü kimi meydana çıxır.  
Lakin fəlsəfə  tarixində  heç də  həmişə  İnsanın 
mahiyyətinə  bioloji, sosial və  mənəvi-psixoloji  amillərin 
vəhdəti  kimi  baxılmamışdır.  Antik  fəlsəfə  insanı  “mikro-
kosm”  adlandıraraq  ona  kainatın  bir  hissəciyi kimi 
baxmışdır.  İslam,  xristian  və  digər dini fəlsəfədə  insana 
ruh və  bədənin vəhdəti kimi münasibət bəsləmişlər. 
İdealist  fəlsəfə  bütünlükdə  insana ideal, ruhi, mənəvi 
tamlıq  kimi  baxmışdır.  Materialist  fəlsəfə  isə  insana 
biopsixo-sosial  varlıq  kimi  baxır,  onu  bəşər cəmiyyətinin 
yaratdığı ən qiymətli sərvət hesab edir [71, s.167]. 
Gördüyümüz  kimi,  insanın  gah  bu,  gah  da  digər 
cəhəti qabardılır, ön plana çəkilir. Buna görə də insan bir 
bütöv  olaraq  olduğu  kimi  təsvir  edilmir.  Odur  ki,  İnsan 
problemi öz bitkin həllini gözləməkdədir. 
İnsan  kimdir?  Dünyada  onun  yeri  və  məqsədi, 
cəmiyyətdə borcu və vəzifələri nədən ibarətdir? Dünyanın 
ən böyük müdrikləri  insanı  gah  ağıllı  varlıq  (“homo 
sapiens”), gah yaradıcı varlıq (“homo faber”), gah şüurlu 
fəaliyyət göstərən  varlıq  (“homo  agens”),  gah  emosiyalı, 
təbəssümlü  varlıq  (“homo  ludens”),  gah  da  əxlaqlı  varlıq 
(“homo moralis”) və  s.  adlandırmışlar.  Yunan  sofisti 
Protaqorun fikrincə,  ”bütün  şeylərin  meyarı  insandır”. 
Sokrata görə  insan “xeyri dərk edən və  yaradandır”. 
Demokrit  hesab  edir  ki,  “İnsana  lazım  olan  nə  varsa 
hamısını  insan  təbiətdə  və  özündə  tapmalıdır”.  Platona 
görə  insan ruhla bədənin vəhdətidir,  lakin bunlar bir-


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------30------------------------------------ 
 
birinə  ziddir: ruh insanidir, yüksəkdir, bədən isə  yalnız 
aşağı  və  ruha  düşmən  olan  materiyadır.  Aristotelin 
təsəvvüründə insan bu dünyaya təbiətlə vəhdətdə, onunla 
daxilən bağlı olan vücud kimi gəlir və vahid üzvi təbiətin 
inkişafı  prosesində  cismani-mənəvi təkamül yolu ilə 
irəliləyir. Aristotelə  görə  insanı  ruhu,  təfəkkürü,  yaddaşı, 
dərk  edilmiş  iradəsi və  incəsənətə  meyli fərqləndirir. 
Aristotel  insanı  ictimai  heyvan  sayır.  İnsan  özünə 
cəmiyyət və dövlət yaradıb, orada yaşayır. Lamerti: “insan 
maşındır”-  fikrindədir.  Hobbs  insanı  “zəkaya malik 
heyvan” hesab edir. C.Lokkun fikrincə, insan “mənəvi və 
ictimai  heyvandır”.  Holbaxa  (1723-1789)  görə, “insan 
özünü mühafizəyə  və  səadətə  səy edəndir”.  Fransız 
materialistlərinin fikrincə, “insan yalnız 
duyğu 
məcmusudur”. Helvetsi (1715-1771)  göstərir ki, “fiziki 
həssaslıq  insanın  özüdür,  insan  nədirsə,  onun  hamısının 
mənbəyidir”. Hegelə görə insan cəmiyyəti, bəşəriyyət əsil 
”ruh səltənətidir”. Feyerbax (1804-1872) inanır ki, insanın 
həqiqi  varlığı  onun məhəbbətidir,  qarşılıqlı  münasibətidir, 
işidir,  əməlidir.  Fransız  materialistləri  insanın  həqiqi 
varlığını  əsasını  hissi  həzz təşkil  edən zövqdə  görürdülər 
[71, s.175]. 
Bizim fikrimizcə,  İnsan  təbiətin alt sistemi olmaqla, 
təbii resursları maddi və mənəvi sərvətlərə çevirən böyük, 
mürəkkəb, dinamik, idarəediləbilən, təbiət tərəfindən 
müəyyən bir məqsədə  doğru  yönəldilən fiziki, bioloji, 
sosial,  ehtimallı,  dövri  (dönərli), qeyri-xətti, mükəmməl, 
etibarlı,  açıq,  özü-özünü tənzimləyən, öyrədən, təşkil 
edən, təkmilləşdirən inteqrasiya edilmiş fəal bir sistemdir 
[89, s.22-23]. 
 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------31------------------------------------ 
 
 
Protoqor
 
 
Sokrat
 
 
Demokrit 
 
Aristotel 
 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------32------------------------------------ 
 
 
Platon 
 
Con Lok 
 
İnsan  elə  sistemdir ki, onun icra etdiyi qlobal 
funksiya forma və  məzmunca bir-birinə  bənzəməyən, 
reallaşdırma  mənbələri və  üsulları  cəhətdən bir-birindən 
fərqli  olan  çoxşaxəli, çoxparametrli və  çoxgedişli  lokal 
funksiyalar iyerarxiyası kimi mövcuddur [89, s.26]. 
İnsanın  məzmunu-yaddaşının  məzmunudur [89, 
s.121].  Odur  ki,  İnsanın  heyvani  həyat sürmək hüququ 
yoxdur  [89,  s.130].  Çünki,  İnsanlıq  –  ağıl  və  şüurun 
sintezidir [89, s.32]. 
Müasir qabaqcıl fəlsəfə insanı təbiətin bir hissəsi kimi 
deyil, əksinə onu təbiətin ən yüksək məhsulu kimi, xüsusi 
biçimli bir təbii  varlıq  kimi  hesab  edir,  ən yeni fəlsəfi 
konsepsiyalar  insanı  təkcə  materiyanın  bioloji  hərəkət 
forması  kimi  deyil,  həmçinin  materiyanın  yüksək  forması 
olan ictimai materiya kimi öyrənməyi  lazım  bilir  [71, 
s.175].  Halbuki,  Jak Leb (1859-1924)  sübut  etmişdir  ki, 
yumurta hüceyrələrinin  inkişafı  üzrə  bütün  işi  kalsium, 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------33------------------------------------ 
 
natrium və kalium ionları öz öhdələrinə götürə bilir. Yəni, 
həyatın  mənbəyi sadə  texnoloji xətt üzərinə  keçirilə 
biləndir. 
 
 
baron Pol Anri Holbax 
 
Klod Adrian Helvetsi 
 
Odur ki, J.Leb biologiyanın Fordu adlandırılmışdır. O, 
başqalarından çox əvvəl peyğəmbərcəsinə söyləmişdir ki, 
irsiyyətin dili maddidir və  hüceyrənin sirri kimya dilində 
şifrlənmişdir.  ”Biz  ya  süni  canlı  materiya  yaratmağa  nail 
olmalıyıq,  ya  da  bunun  niyə  mümkün  olmadığını  izah 
etməliyik.  Əgər  bizim  mövcudluğumuz  molekullar 
dünyasındakı  təsadüflər oyunu üzərində  qurulubsa,  əgər 
biz  özümüz  yalnız  kimyəvi  qurğu  və  ya mexanizmiksə, 
onda  etikamız  necə  əmələ  gəlir? Cavab sadədir: 
instinktlərimiz  etikamızın  təməlini təşkil  edir,  onlar  da 
bədənimizin forması kimi gerçəkdirlər. Biz ona görə yeyib, 
içib, doğub-törəmirik ki, bu cəmiyyətdə belə razılaşdırılıb, 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------34------------------------------------ 
 
ona görə ki, biz bunu etməyə bilmirik. Bizim davranışımız 
öz tərəfimizdən  proqramlaşdırılmayıb,  bunun  səbəbkarı 
irsiyyət aparatındadır. Biz öz hüceyrələrimizə tabeyik. Ana 
balasını  metafizikcəsinə  və  ya dini təsəvvürlərə  görə 
sevib, bəsləmir,  onu  analıq  instinkti  idarə  edir. Biz ona 
görə səadət və ədalət uğrunda mübarizə edirik ki, həmin 
instinkt bizim hüceyrələrimizdə  bizdən  əvvəl mövcuddur. 
Bizim hüceyrələrimiz ikili həyat  yaşayır:  onlar  öz 
ömürlərinin  yalnız  bir  hissəsini özlərinə  sərf edirlər, 
bütövlükdə orqanizm üçün isə daha çox və uzun müddət 
işləyirlər. Lazım gəldikdə onlar hətta özlərinin birgəyaşayış 
maraqları  naminə  qurban getməyi də  bacarırlar”.  J.Lebin 
bu fikrinin bir sözü də köhnəlməmişdir. Halbuki, bu fikirlər 
ikiqatlı  DNK  spiralının  kəşfindən 41 il, ilk kompüterlərin 
meydana  çıxmasından  isə  yarım  əsr  əvvəl söylənmişdir. 
Gec də  olsa,  artıq  başa  düşülmüşdür  ki,  İnsanın  ikili 
dünyası  onun  hüceyrəsindən  başlanır.  Qoşa  DNK 
zəncirinin  komplementarlığı,  başqa  sözlə, bir-birini 
qarşılıqlı  tamamlaması  struktur  və  funksiyanın  əlaqəsini 
anlamağa  açar  verdi.  Biologiyada  DNK,  RNK  və  zülallar 
dünyası  vahid  xətti  lüğətdə  birləşdi.  DNK  xətti genlərdə 
reallaşmamış  informasiya  saxlayıcısı,  RNK  və  zülallar 
dünyası  isə  hüceyrənin fəza layihəsinin tərtib edildiyi 
emalatxana kimi mənalandırıldı.  (Bax:  В.С.Репин

Двойная  жизнь  клеток.  ”Независимая  Газета”  - 
Интернет-версии, 20 октября 1999 г.).  
Lakin  düşünən alət sökülüb-yığılan  şüura  malik 
olduğundan, o, insandan daha yüksəkdə durur və ictimai 
materiyadan virtual şüura keçidi reallaşdırmağa yönəlir. 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------35------------------------------------ 
 
İnsan,  onu  yaradan  şəraitin elementləri olan 
müxtəlif xarakterli amillərin təbii nisbətlərinin məhsuludur. 
Onu həddən  artıq  biolojiləşdirmək də  zərərlidir, 
sosiolojiləşdirmək də.  Onun  imkanlarını  kiçiltmək də 
xatalıdır, şişirtmək də. Odur ki, elmi fəlsəfə insanda bioloji 
və  sosialı  vəhdətdə  götürür,  onun  formalaşmasında 
ictimai əlaqə və cəhətləri əsas götürsə də, insanın ümumi, 
fərdi xüsusiyyətlərini, şəxsiyyət kimi özünəməxsusluğunu, 
hətta onda intuitiv keyfiyyətlərin olduğunu da inkar etmir 
[71, s.177]. 
İnsan fiziki və mənəvi, təbii və sosial, irsi və həyatda 
əldə edilənlərin vəhdətindən ibarət canlı sistemdir. İnsan 
həm hadisələrin təbii  əlaqəsinə  qoşulur,  həm də  bioloji 
(biofiziki, biokimyəvi,  fizioloji)  qanunauyğunluqlara 
tabedir;  insan  şüurlu  psixik  və  şəxsiyyət səviyyəsində 
spesifik 
qanunauyğunluqları 
olan 
sosial 
varlığa 
çevrilmişdir.  İnsanın  fiziki,  morfoloji  orqanizmi  kainatda 
materiyanın  ən yüksək mütəşəkkil  formasıdır  [6,  s.463]. 
Bu sonuncu hökmü, yəni insan orqanizminin kainatda 
materiyanın  ən mütəşəkkil  forması  olmasını sübut  etmək 
lazımdır.  Çünki  bu  fikir  hətta Yer kürəsində  də  sübut 
edilməyə ehtiyac duyur. 
İnsan  bütövlükdə  bioloji, sosial, psixik-mənəvi 
ölçülərin təşkil  etdiyi  tamlıqdır.  Lakin  insanı  istiqamət-
ləndirən və  onu  ətraf mühitlə  bağlayan  onun 
dünyagörüşüdür, 
mənəvi 
simasıdır, 
iradəsi və 
mənəviyyatıdır  [71,  s.178].  Yəni,  İnsanın  insaniliyi  ilk 
növbədə, onun mənəviyyatı,  başqa  sözlə,  yaddaşının 
məzmunudur. 
 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------36------------------------------------ 
 
 
Lüdviq Andreas Feyerbax 
 
Jak Leb 
 
Müasir texniki sivilizasiya şəraiti, elmi-texniki inqilab 
insanda  bioloji  olanı  pis vəziyyətə  salmış,  onun  təbii 
vəziyyətini  pozmuş,  yaşamasını  təhlükə  altına  almışdır 
[71, s.179]. Yəni, İnsan dünyaya alət gətirməklə həm də 
öz qəbirqazıyanını  yaratmışdır.  Lakin  insan  özü  də 
dünyaya gələndə  özündən  əvvəlkilər üçün müəyyən 
mənada, qəbirqazıyan kimi gəlmişdir. Heyvan da özündən 
əvvəlkilərin qəbiqazıyanıdır  və  s. Bununla belə, bu 
qəbirqazıyanlar  zənciri həm də  seleksiyaçıdırlar.  Belə  ki, 
plazma enerjinin bir hissəsini  udsa  da,  qalanını  özünə 
münasib  şəkildə  seçib qoruyur. Qaz isə  həm enerjinin, 
həm də  plazmanın  bir  hissəsini mənimsəyib,  qalanını 
başqa  şəklə  salıb  qoruyur  və  s. Beləliklə, müasir texniki 
sivilizasiyanın  insanın  bioloji  əsaslarına  son  dərəcə 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------37------------------------------------ 
 
təhlükəli təsirini qətiyyən inkar etmədən, onu da nəzərdə 
saxlamaq  lazımdır  ki,  alət  insanın  məhvinə  deyil, 
inkişafına xidmət etmək missiyası daşıyır.  
Fəlsəfi  ədəbiyyatda belə  bir  fikir  var  ki,  “İnsan 
yeganə  varlıqdır  ki,  özünün  ölümünün  baş  verəcəyini, 
həyatının müvəqqəti olmasını dərk edir” [71, s.179]. Lakin 
bizim fikrimizcə, zamana tabe olan hər  şey  özünün 
keçəriliyini bu və  ya digər dərəcədə  “duyur” və  öz 
imkanları  daxilində  zamanla  əlbəyaxa  vuruşa  girir  və  bu 
vuruşda  nə  qədər davam gətirirsə, bir o qədər mövcud 
olur. Var olanın daxili quruluşu nə qədər möhkəm olursa, 
müqaviməti bir o  qədər çox olur və  bu səbəbdən də  öz 
müvəqqətiliyini bir o qədər az “hiss” edir. Daxili quruluşca 
nisbətən zəif  olan  onu  dağıtmağa  yönələn qüvvələrə 
birbaşa  müqavimət göstərə  bilmədikcə, daha çox 
adaptasiya  imkanlarına  ümid  bağlayır.  Bu  imkanlar  da 
hüdudsuz deyildir, tez-gec tükənir. Belələri özlərinin 
ötəriliyini daha kəskin “hiss” edirlər.  İnsanın  öz 
müvəqqətiliyini daha dərindən  duyması  sübut  edir  ki, 
insanı  özünün  zəifliyi  yaratmışdır.  Lakin  müvəqqəti 
olanların  bu  və  ya digər formada törəmək  imkanları 
olduğundan,  müvəqqətilik  ayrı-ayrı  təşkiledicilərə  daha 
çox  aid  olan  haldır.  Mütləq bütöv əbədi,  ən böyük nisbi 
bütöv az qala əbədi, kifayət qədər böyük nisbi bütöv 
kifayət qədər uzun ömürlü və s. olur.  
İnsan  öz  müvəqqətiliyini dərk etdiyindən, həyatın 
məqsədi və mənası məsələsi onu daim düşündürmüşdür. 
İnsan  həyatının  mənası  xeyir  və  şər,  ədalət və 
ədalətsizlik, həqiqət və  yalan  arasında  düzgün  mövqe 
tutub məqsəd seçməkdən, həmin hərəkətlərə  cavab 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------38------------------------------------ 
 
tapmaqdan ibarətdir.  İnsan  çox  zaman  həmin suallara 
dini mövqedən cavab verməyə çalışıb. Dini təlimlərə görə 
insan həyatının  mənası  Allaha  etiqad,  əbədi olana daxili 
inam hissi aşılamaqdan ibarətdir. K.Marks insan həyatının 
mənasını  cəmiyyətə  bağlayır,  fərdin  əsas keyfiyyətini 
cəmiyyətə  xidmətdə  görür. L.N.Tolstoya görə  insan 
həyatının  mənası  bəşəriyyətə  xidmət etməsindədir. 
L.N.Tolstoy insanın bioloji ölümünü qəbul etməklə, bütün 
yaradıcılığı  boyu  insanın  mənəvi ölməzliyi  ideyasını 
tərənnüm  etmişdir  [71,  s.179-180]. Bəli!  Bioloji  varlıq 
olaraq həm  ayrı-ayrı  adamlar, həm də  bütövlükdə 
bəşəriyyət tez-gec ölüb gedəcəkdir.  Bugün  ayrı-ayrı 
adamlar bəşəriyyəti  qorumaq  üçün  doğub-törəsələr də, 
bu üsul bioloji material üzərində  yüksələn bəşəriyyətin 
əbədiliyini təmin etməyə  qadir deyildir. Odur ki, insan 
həyatının  əsas mənası  və  baş  məqsədi öz bəşəri 
mənəviyyatını,  başqa  sözlə, insanda bioloji olmayan nə 
varsa,  hamısını  bütünlüklə  süni  şüura  keçirməyə 
yönəlmişdir.  Çünki  yalnız  sökülüb-yığıla  bilən  süni  şüur, 
süni  intellekt  Kainatın  bütövlükdə  sahibi olub, əsl  İnsani 
missiyanı əbədi davam etdirə bilər. Buna görə də bir daha 
qeyd  edirik  ki,  insanın  əbədi ölməzliyi onda insani 
olanların hamısını süni intellektə yükləməklə mümkündür. 
Müasir elmin və  ictimai  praktikanın  inkişafı  göstərir 
ki, bizi əhatə edən hadisələrin mahiyyətini, onların inkişaf 
qanunauyunluqlarını  dərk etmək, təbiət və  cəmiyyətin 
mütərəqqi surətdə 
yenidən 
qurulması 
uğrunda 
mübarizənin yollarını və vasitələrini müəyyən etmək yalnız 
idrak  haqqında  düzgün  nəzəri-fəlsəfi konsepsiyaya 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------39------------------------------------ 
 
yiyələnməklə  mümkündür [71, s.181-182]. Assosiativ 
təfəkkürə ehtiyacın aktuallığı məhz bu problemlə bağlıdır. 
Təfəkkür  prosesinin  alqoritmik  xarakter  daşıması 
onun bütünlüklə  süni  şəkildə  reallaşması  üçün  ilkin 
şərtdir. Yeri gəlmişkən göstərək ki, hətta empirik 
səviyyədə  də  bəşəri (sintetik) idrak güclü dərketmə 
səviyyəsi nümayiş etdirə bilir. Belə ki, hələ çox qədimlərdə 
də insanlar bir sıra hadisələrin mahiyyətini əsasən düzgün 
qiymətləndirə  bilmişdilər. Müasir elmin indi-indi gəlib 
çıxdığı  nəticələrin bir qismini qədim  oğuzlar,  çinlilər, 
yunanlar... bir neçə  min il bundan əvvəl söyləmişdilər. 
İndi Avropa alimlərinin adına yazılan fikirlərin demək olar 
hamısı  daha  qədim  zamanlarda  Asiya  xalqlarına  bəlli 
olmuşdur.  Bizim  fikrimizcə, bu, assosiativ təfəkkürün 
geniş  imkanlarından  xəbər verən  çox  mühüm  faktdır. 
Yəni, insan hələ  indiki səviyyəsinə  çatmazdan çox-çox 
əvvəllərdən güclü intuisiya qabiliyyətinə  malik  olmuşdur. 
Onun bu qabiliyyəti ilk növbədə, onun nisbətən fiziki 
zəifliyinin  kompensasiyaedicisi  kimi  meydana  çıxmışdır. 
İnsan öz fiziki zəifliyini alətin hesabına aradan qaldırdıqca 
öz intuisiya qabiliyyətlərinin bir qismini tədricən  itirmiş, 
əvəzində  elmi-praktik zəkaya  malik  olmuşdur.  Yəni, 
müdriklik 
ilk 
zamanlarda 
şamanlıq 
(cadukarlıq) 
formasında, sonra şairlik (sənətkarlıq), sonra isə həkimlik 
(alimlik) və filosofluq (münəccimlik) formasında meydana 
çıxmışdır. Lakin şamanlıqda şairlik, həkimlik və filosofluq, 
şairlikdə  şamanlıq,  həkimlik və  filosofluq, həkimlikdə 
şamanlıq,  şairlik  və  filosofluq, filosofluqda isə  şamanlıq, 
şairlik və həkimlik olmuşdur, vardır və olacaqdır. 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------40------------------------------------ 
 
 Hissi idrak –  dünyanın  dərk edilməsinin  əsas, 
başlanğıc və ilkin mərhələsidir [71, s.185]. Lakin bu, onun 
heç də  tamamilə  zəifliyi demək deyildir. Təkcə  “Koroğlu” 
dastanının  assosiativ  təhlili  sübut  etmişdir  ki,  intuitiv 
duyumlarla  Kainatın  müxtəlif hadisələrini kifayət qədər 
dəqiq və səlis izah etmək imkanı vardır [89].  
Hissi idrak üç əsas formada –  duyğu,  qavrayış  və 
təsəvvür  formalarında  baş  verir.  Duyğu  –  xassənin 
inikasıdır [71, s.185]. Lakin dialektik materializmdən fərqli 
olaraq, bizim fikrimizcə, duyğu yalnız maddi olanın bu və 
ya digər xassəsinin  inikası  deyildir,  o,  həm də  qeyri-
maddinin müəyyən cəhətinin fərdi  inikasıdır.  Duyğu 
obyektiv gerçəkliyin subyektiv obrazıdır [71, s.186]. Lakin 
obyektiv gerçəkliyi  yalnız  maddi  olana  müncər etmək 
naqisdir, çünki subyektdən kənardakıların  hamısı  (maddi 
və  qeyri-maddi)  obyektiv  olandır.  Varlıq  bir  duyğu 
yaradırsa, yoxluq da başqa duyğu yaradır. 
Obraz predmet və hadisənin duyğu nəticəsində əldə 
olunan ilkin, ən sadə inikas formasıdır. Duyğunun köməyi 
ilə  bizim  şüurumuzda  predmet  və  hadisənin  ayrı-ayrı 
xassələri və  həm də  təcrid  olunmuş  şəkildə  əks olunur. 
Həmin predmetlər haqqında bütöv obraz isə hissi idrakın 
nisbətən daha yüksək və mürəkkəb forması olan qavrayış 
vasitəsilə  mümkündür.  Qavrayış  –  müşahidə  nəticəsində 
əldə olunan maddi predmetin hissi bütöv obrazıdır. Lakin 
əslində,  qavrayış  həm də  xəyali  olanın  obrazıdır.  Hissi 
idrak prosesində  həyəcan, ehtiras, qəzəb, qorxu, sevgi, 
nifrət,  simpatiya,  antipatiya,  razılıq, sevinmək və  s. 
şəklində təzahür edən emosiyaların da böyük rolu vardır. 
Emosiyalar  –  insan  hissiyyatının  kompleks  və  mürəkkəb 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------41------------------------------------ 
 
formalarıdır  [71,  s.186-187]. Bizim fikrimizcə, emosiyalar 
insandan əzəlidir və insan kamilləşdikcə emosiyalarının bir 
qismi öz intensivliyini az və ya çox dərəcədə itirmiş, itirir 
və  itirəcəkdir.  Çünki  inkişafın  istiqaməti “ictimai 
heyvan”dan “texniki insan”a, oradan da “insani texnika”ya 
yönəlmişdir. 
Bizim  anlamımızda  alət nə  qədər  ki,  insanın  yaxın 
ətrafındadır,  onu  “texniki  insan”  saymaq  doğru  deyildir. 
Alət insan orqanizminə  nüfuz etdikcə, onun zəruri 
ünsürünə  çevrildikcə, insan texnikiləşir.  Bu  mənada, 
“texniki insan” –  təbii-bioloji və  texniki elementlərin 
inteqrasiyasıdır  [80]. Texniki element dedikdə, insan 
orqanizminə  süni  surətdə  daxil edilən ixtiyari təbiətli 
funksional ünsür nəzərdə tutulur. Beləliklə, “texniki insan” 
“ictimai  heyvan”ın  “element  bazası”nın  süni  elementlər 
hesabına  gücləndirilməsi yolu ilə  meydana  çıxan  daha 
genişimkanlı şüurlu məxluqdur.  
İnsanın  psixik-mənəvi və  sosial mahiyyətinin 
texnikaya köçürülməsi isə  dünyaya ”insani texnika” 
gətirir. Yəni, ”texniki insan”dan fərqli olaraq ”insani 
texnika” yükü bəşəriyyətin nail ola bildiyi qlobal mənəvi 
yükdən ibarət olan xalis texniki sistemdir. Özü də  bu 
proses artıq xeyli vaxtdır ki, başlanmışdır. Belə ki, insanın 
bir  sıra  daxili  orqanlarının  və  ətraf  əzalarının 
protezləşdirilməsi, gen mühəndisliyinin nailiyyətlərindən 
get-gedə daha geniş və səmərəli istifadə edilməsi ”texniki 
insan”a keçidin, günü-gündən daha çox və  daha 
mürəkkəb  zehni  işlərin, beynin daha mürəkkəb 
funksiyalarının  alqoritm  və  proqramlarının  tərtibi yolu ilə 
kompüterlərə  həvalə  edilməsi isə  ”insani texnika”ya 


İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------42------------------------------------ 
 
keçidin  başlandığını  və  uğurla  davam  etdirildiyini  sübut 
edir. Lakin hələlik həm ”texniki insan”, həm də  ”insani 
texnika” ibtidai inkişaf səviyyəsindədir.  
Göründüyü  kimi,  indi  artıq  klassik  mənada  başa 
düşülən  İnsan  (“homo  sapiens”)  öz  yetirmələri olan 
”texniki insan” və  ”insani texnika” ilə  çiyin-çiyinə 
addımlamaqdadır.  Yəni,  İnsan  özünün  ən  yaxın 
əvəzedicisi kimi dünyaya gətirdiyi övladla yanaşı, həm də 
orta və  uzaq  əvəzediciləri olan ”texniki insan” və  ”insani 
texnika”nın ”beşiyi başında dayanmışdır”.  
 
Yüklə 84,86 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin