Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6

 
Hibrid ekspert sistemləri.  Hibrid ekspert 
sistemləri  məntiq-linqvistik modellərə  əsaslanan  ənənəvi 
ekspert sistemlərindən fərqli olaraq həm də  riyazi 
modellərə  əsaslanır.  Ənənəvi  avtomatlaşdırma  sistemləri 
(Layihələşdirmə  işlərinin  avtomatlaşdırılması  sistemləri, 
Avtomatlaşdırılmış  planlaşdırma  sistemləri və  Elmi-
tədqiqatların avtomatlaşdırılmış sistemləri) riyazi modellər 
üzərində  qurulmuşdur.  Buna  görə  də  bu sistemlərdə 
layihələşdiricilərin,  planlaşdırıcıların,  tədqiqatçıların  və  s. 
qeyri-formal (düsturla ifadə  edilməmiş)  xüsusi  biliklərini 
nəzərə almaq mümkün deyildir. Odur ki, riyazi modellərlə 
məntiq-linqvistik modelləri birləşdirmək çox vacibdir.  
PRİZ  və  MAVR sistemlərindən istifadə  edilərkən, 
məsələn,  avtomatlaşdırılmış  layihələşdirmə  sisteminin 
girişində  layihələşdiricinin  tərtib etdiyi texniki model 
variantı  meydana  çıxa  bilir.  PRİZ  və  ya MAVR 
sistemlərindən kənarda həyata keçirilən texniki modelin 
formalaşdırılması  zamanı  layihələşdiricilərin xüsusi 
biliklərindən  və  təcrübəsindən istifadə  edilir. Texniki 
modelin  formalaşdırılması  üçün  ekspert  alt  sisteminin 
yaradılması  və  onun  avtomatlaşdırılmış  layihələşdirmə 
sistemi ilə birləşdirilməsi nəticəsində hibrid ekspert sistem 
alınır. 
 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------178------------------------------------ 
 
Ümumiləşdirilmiş 
tətbiqi intellektual 
sistemlər. Bunlar ekspert alt sistemləri ilə tamamlanmış 
hesablama-məntiq sistemləri və  ya  güclü  hesablayıcı 
komponenti  olan  paylanmış  ekspert  sistemləridir. 
İntellektual  sistemlərin bütün növləri mövcud EHM və 
kompüterlər üzərində  gerçəkləşdirilir.  Bu, intellektual 
sistemlərin tətbiqi sahəsində  ilkin nəticələr almaq və 
təcrübə  toplamaq  üçün  lazımdır.  Lakin  daha  böyük 
səmərə  EHM-in  daxili  intellektuallaşdırılmasından  istifadə 
edildikdə alınır. 
 
 
 
 
 
 
 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------179------------------------------------ 
 
 
ELEKTRON HESABLAMA 
M
AŞINLARININ DAXİLİ 
İNTELLEKTUALLAŞDIRILMASI 
 
 
 
EHM-in  daxili  intellektuallaşdırılmasının  məqsədi, bir 
tərəfdən, elə  arxitekturalı  EHM  yaratmadan  ibarətdir ki, 
informasiya  emalının  paralelləşdirilməsi  hesabına  daha 
böyük məhsuldarlığa  nail  olmaq  mümkün  olsun,  digər 
tərəfdən də, süni intellektin spesifik məsələlərinin həllinə, 
o cümlədən, yüksək səmərəli ekspert sistemləri yara-
dılmasına istiqamətlənmə həyata keçirilsin. 
 
YÜKSƏK MƏHSULDAR EHM-LƏR 
 
Paylanmış  yaddaşı  və  yüksək paralel inormasiya 
emalı  imkanı  olan  bütün  hesablayıcı  sistemlər praktiki 
olaraq MKMD  (Множество  потоков  Команд  -  Əmrlər 
axını  çoxluğu-Verilənlər  axını  çoxluğu)  sinfinə  aid 
arxitekturaya malikdir. 
Bu  sinif  sistem  yaradılarkən  aşağıdakı  qarşılıqlı 
əlaqəli 3 problem meydana çıxır: 
•
 
Hesablamalar modeli; 
•
 
Hesablamalar modelində idarəetmə sxemi; 
•
 
Konkret MKMD arxitekturası. 
Hesablamalar  modeli  proqramı  əmələ  gətirən və 
verilmiş  məqamda  icrası  tələb  olunan  operatorların 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------180------------------------------------ 
 
seçilməsi prinsipini təyin edir və  aşağıdakı  modelləri 
fərqləndirməyə imkan verir: 
-
ardıcıl  hesablamalar modeli (Con  fon Neyman 
prinsipi) – operatorlar proqramçının verdiyi ardıcıllıqla icra 
edilir; 
-
verilənlər  axınları  ilə  hesablamalar modeli  (hər bir 
operator bütün arqumentlərin hazır olduğu məqamda icra 
edilir); 
-
reduksion  (Azaldılmış,  ixtisar  edilmiş)  (rekursiv 
(Özü-özünü  çağıran  funksiya) 
hesablamalar modeli  –
icrasını  hər  hansı  başqa  operator  tələb etdikdə  hərəkətə 
gələn operator; 
-
obyekt-istinad  hesablamalar modeli  (operator  – 
müraciət  (sorğu)  yönəldildikdə  fəallaşan  obyektdir.  Bu 
halda proqram müəyyən obyektlər şəbəkəsi kimi təsəvvür 
edilir). 
Hesablamalar modelləri  üçün  aşağıdakı  idarəetmə 
sxemlərindən istifadə edilir: 
-
operatorların  icrasının  idarə  edilməsi sxemi 
(məcburi ardıcıl və ya paralel icra); 
-
verilənlərdən  çıxış  etməklə  idarəetmə  sxemi 
(hesablamalar modelinin bu və  ya digər fraqmentinin 
fəaliyyətini verilənlər təyin edir); 
-
sorğuların idarə edilməsi sxemi (daxil olan sorğu bu 
və ya digər operatorun aktivliyini təyin edir). 
 
MKMD kompüterlərinin arxitekturaları. 
Universal arxitekturalı və xüsusi əlaqələri olan arxitekturalı 
MKMD kompüterləri mövcuddur. 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------181------------------------------------ 
 
Universal  arxitekturalı  MKMD  kompüterləri ümumi 
şinli  və  bütün proseslər  arasında  əlaqə  təmin edən 
kommunikasiyalı şəbəkəyə malik arxitekturalı sistemlərdir. 
Xüsusi 
əlaqələri 
olan 
arxitekturalı 
MKMD 
kompüterləri isə ikiölçülü, üçölçülü və s. şadara (iri qəlbir) 
tipli ağacşəkilli arxitekturaya malikdir.  
Əlaqələrin təşkili  baxımından,  bu  arxitekturaları  2 
növə ayırmaq olar: 
•
 
Bilavasitə universal əlaqələri olan sistemlər; 
•
 
Tranzitiv universal əlaqələri olan sistemlər. 
 
Makrokonveyerli  hesablayıcı  kompleks.  Bu, 
paylanmış yaddaşı və universal rabitə sistemi (“hər birinin 
hər biri ilə” paralel informasiya mübadiləsini təmin edən 
kommunikasiya şəbəkəsi nəzərdə tutulur) olan MKMD tipli 
çoxprosessorlu 
hesablayıcı 
sistemdir. 
Maksimal 
konfiqurasiyada  (Hər biri saniyədə  0,5 milyon əmr icra 
edə bilən 256 prosessor və hər prosessora 0,5 Meqabayt 
yaddaş cəmləşdirilmiş hesablayıcı sistem nəzərdə tutulur) 
bu sistem saniyədə 100 milyon əmr icra edə bilir. 
Makrokonveyer  hesablamalarının  mahiyyəti ondan 
ibarətdir ki, biliklərin prosessorlar  arasında  paylanması 
zamanı hesablamaların növbəti addımında hər prosessora 
elə tapşırıq verilir ki, onun icrası prosessorlararası qarşılıqlı 
fəaliyyət olmasını tələb etməsin. 
 
QEYD:  Makrokonveyr  -  proqram  və  aparat 
dəstəyinə  malik  olan,  makrokonveyr  prinsipinə 
əsaslanaraq  hesablamanın  təşkil  olunmasını  yerinə 
yetirə  bilən  bölüşdürülmüş  çoxprosessorlu  sistemdir. 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------182------------------------------------ 
 
Prinsip 1978-ci  ildə  sovet  riyaziyyatçısı  V.M.Qluşkov 
tərəfindən təklif olunmuşdur.
 
 
Hesablamaların makrokonveyer təşkili məsələnin həll 
alqoritmini həyata keçirən 
proqramların 
dövri 
strukturlarının  təhlili nəticəsində  mümkün olur. Yəni, 
informasiya emalının paralelləşdirilməsinin əsas obyektləri 
proqramlardakı dövrlər, xüsusilə də iç-içə olan dövrlərdir. 
Həm də  bu  zaman  iş  elə  təşkil  edilir  ki,  dövrlərin  emalı 
nəticələri bir prosessordan digərinə  yubanmadan 
ötürülsün. Beləliklə, burada işin təşkili xətti konveyerdəki 
təşkiletməyə  bənzəyir. Bu sözdəki “makro” onu göstərir 
ki,  işin  paralelləşdirilməsi mikro əmrlər səviyyəsindəki 
dövrlərdə deyil, xarici dövrlərdə baş verir. 
İkiqat 
və 
ya üçqat dövrlərin 
icrasının 
paralelləşdirilməsi müvafiq olaraq ikiölçülü və ya üçölççülü 
makrokonveyer sistemlərinin təşkilinə gətirib çıxarır. 
Makrokonveyerli 
hesablayıcı 
sistemdə 
hesablamaların idarə edilməsi paylanmış əməliyyat sistemi 
(PƏS)  tərəfindən həyata keçirilir ki, bu da müxtəlif tip 
makrokonveyer  hesablamalarının  təşkilini  və  həll edilən 
məsələdən asılı 
olaraq 
sistemin 
dinamik 
rekonfiqurasiyasını təmin edir. 
Kompleksin tərkibinə  idarəedici prosessorlar, 64 və 
128 mərtəbəli üzən vergüllü, vektor əməliyyatlı  hesabi 
prosessorlar  daxildir.  Bunların  sonrakı  inkişafı  real  vaxt 
prosessorları  və  məntiqi nəticəçıxarma  prosessorlarına 
keçidlə bağlı olacaqdır.  
Makrokonveyerli 
hesablayıcı 
kompleks 
üçün 
ümumsistem və  tətbiqi  proqramların  işlənib  hazırlanması 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------183------------------------------------ 
 
paralel  proqramlaşdırmadan  ötrü  yaradılmış  MAYAK  adlı 
xüsusi dildən istifadə edilir. Bu, paylanmış çoxprosessorlu 
sistemlər  üçün  yaradılmış  yüksək səviyyəli alqoritmik 
dildir. MAYAK dili FORTRAN və  ya PASKAL kimi ənənəvi 
ardıcıl  proqramlaşdırma  dilləri ilə  yaxşı  uyuşan  dildir.  Bu 
dil müxtəlif prosessorlarda icra edilən proqram 
modullarının hazırlanmasında istifadə edilir. 
 
Dinamik  arxitekturalı  maşın.  Hesablamalar 
modelləri  baxımından  yüksək intellekt səviyyəsinə  malik 
bu  hesablayıcı  struktur  obyekt-istinad modelləri sinfinə 
aiddir ki, bunun da təməlində dinamik avtomat şəbəkələr 
durur. Həmin şəbəkələr ixtiyari məsələni dinamik struktur 
kimi, başqa sözlə, bir-biri ilə müəyyən münasibətlər üzrə 
əlaqəli olan və  informasiya mübadiləsi edən obyektlər 
çoxluğu şəklində təqdim edir. 
Həm obyektlər, həm də  münasibətlər özlərini 
struktur kimi təqdim edə  bilirlər. Strukturun dinamizmi 
odur ki, o, özünü dəyişdirmək qabiliyyətinə  malikdir, 
başqa  sözlə, strukturun tərkibində  elə  elementlər  vardır 
ki, onu dəyişdirə bilir.  
İlkin  proqrama  müəyyən  başlanğıc  struktur 
uyğundur  ki,  bunu  da  məsələ  həlli transformasiyaya 
uğradır.  Yəni məsələ  o halda həll  edilmiş  sayılır  ki, 
proqram  strukturunda  başlanğıc  strukturu  dəyişdirə 
biləcək heç bir element qalmasın. 
Baxılan  bu,  dinamik  arxitekturalı  maşın  modelində, 
həm verilənlərdən  çıxış  edərək idarəetmə  sxemindən, 
həm də  sorğuların  köməyi ilə  idarəetmə  sxemindən 
istifadə  edilir. Bu  arxitektura tərkibinə  hesablayıcı  və 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------184------------------------------------ 
 
kommutasiya modulları daxil olan kommutasiya sistemləri 
əsasında qurulmuş universal rabitəli arxitektura tipidir. 
Dinamik  avtomat  şəbəkədə  strukturun hər bir 
elementinə bir müvafiq sonlu avtomat vardır. 
Sonlu avtomat digər  avtomatların  çıxışındakı 
siqnalları özünün giriş siqnallarına çevirməklə yanaşı, həm 
də  avtomatlararası  rabitəni təmin edən kommutasiya 
mühitinə  təsir edərək  bu  avtomatın  digər avtomatlarla 
mövcud olan əlaqələrini dəyişdirə  bilir, bütün mövcud 
əlaqələri ləğv  edə  bilir,  başqa  sözlə,  avtomatın  özünü 
məhv edə  bilir,  şəbəkəyə  yeni avtomatlar daxil edə  bilir, 
yəni şəbəkənin inkişafını təmin edə bilir. 
İxtiyari  dinamik  avtomat  şəbəkəni  virtual  maşın 
saymaq  olar.  Çünki  virtual  maşının  arxitekturası  da 
məsələnin həlli gedişində şəbəkədəki struktur dəyişikliyinə 
müvafiq olaraq dinamik dəyişikliyə məruz qalır. 
Texnologiyanın  bugünkü  inkişaf  mərhələsində 
gerçək  hesablayıcı  modulu  tək bir avtomat kimi deyil, 
avtomatlar 
çoxluğu 
kimi 
təsəvvür etmək 
məqsədəuyğundur.  Məsələn,  əməliyyat  avtomatları 
çoxluğu  hesablayıcı  modulda  yerləşdirildiyindən, hər bir 
modul özünü prosessoru, operativ və  xarici  yaddaşı, 
həmçinin  giriş-çıxış  kanalları  olan  hesablayıcı  maşın  kimi 
təqdim edir. Yəni burada əməliyyat  avtomatı  prosessor 
kimi,  avtomatın  daxili  və  xarici təsvirlərinin  saxlanması 
operativ və xarici yaddaş kimi, avtomatın öz ətraf mühiti 
ilə qarşılıqlı fəaliyyəti periferiya qurğularının idarə edilməsi 
kimi nəzərə  gəlir.  Kommutasiya  avtomatları  çoxluğu 
kommutasiya modulunun təşkilediciləridir ki, bu modulun 
da özünəməxsus  prosessoru  vardır  və  bu prosessor icra 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------185------------------------------------ 
 
etdiyi  funksiyalar  baxımından  hesablayıcı  şəbəkələrdə 
istifadə edilən rabitə prosessoruna yaxındır. 
Müasir  maşınların  daxili  dili  prinsipial  surətdə  fərqli 
olan iki sinfə  aid elementləri  -  əmrləri  və  verilənləri 
əhatə edir. Məsələnin həll alqoritmini təyin edən proqram 
həllin  gedişində  heç bir dəyişikliyə  uğramayan  müəyyən 
əmrlərin  ciddi  ardıcıllığından  ibarətdir.  Verilənlər  isə 
dəyişdirməyə  məruz qalan obyektlərdir və  onlar proq-
ramın  tərkibinə  bilavasitə  daxil olmurlar. Bu cür fərqli 
olmalarına  baxmayaraq,  nə  verilənlərdə, nə  də  əmrlərdə 
onları bir-birindən fərqləndirəcək heç bir əlamət yoxdur.  
Dinamik  arxitekturalı  maşındakı  daxili  dil  (DAR  dili) 
həm  quruluşca,  həm də  icra  baxımından  bir-birinə  çox 
yaxın  olan  proqram  elementlərindən təşkil  edilmişdir  ki, 
bu elementlərin hər biri də  dinamik  avtomat  şəbəkənin 
avtomatına  uyğundur.  İstənilən proqram elementi həm 
icra oluna bilən, həm də  dəyişikliyə  məruz qalan obyekt 
ola biləndir. 
Dinamik  arxitekturalı  maşındakı  proqram  proqram 
elementləri  şəbəkəsinə  uyğundur  və  məsələ  həlli 
prosesində  ilkin  şəbəkədən məsələnin həlli nəticəsinə 
uyğun gələn son şəbəkəyə çevrilir. 
Sonda qeyd edək  ki,  makrokonveyerli  hesablayıcı 
kompleksdə  MAYAK  adlı  proqramlaşdırma  dilindən, 
dinamik  arxitekturalı  maşında  isə  RYAD dilindən istifadə 
olunur. 
Dinamik 
arxitekturalı 
maşınların 
nəzəri və 
eksperimental tədqiqi göstərmişdir  ki,  onlardan  istifadə 
edilərkən sistem və  tətbiqi proqram təminatlarının  həcmi 
bir rəqəm mərtəbəsi qədər, yəni 10 dəfə kiçilir və bununla 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------186------------------------------------ 
 
yanaşı,  standart  element  bazasından  istifadə  edilməsinə 
baxmayaraq, səmərəli məhsuldarlığı 1-2 rəqəm mərtəbəsi 
qədər, yəni 100 dəfəyə  yaxın  artır.  Bu,  eyni  zamanda 
(paralel)  işləyən  prosessorların  sayının  artırılması 
hesabına  mümkün  olur.  Dinamik  arxitekturalı  maşında, 
mahiyyətcə, insan kollektivində  olduğu  kimi,  ümumi 
məsələnin nisbətən sərbəst alt məsələlərə  parçalanması 
(dekompozisiyası) və bunların paralel icrası baş verir.  
 
FUNKS
İONAL YANAŞMA ƏSASINDA DAXİLƏN 
İNTELLEKTUALLAŞDIRILMIŞ SİSTEM 
 
Funksional  yanaşma  ideyası  analoq  və  rəqəmsal 
hesablamaların 
müqayisəsi nəticəsində 
meydana 
atılmışdır. 
Misala baxaq. Fərz edək  ki,  aşağıdakı  funksiyanı 
hesablamaq qələb olunur: 
F(x) = H (G(x), K(x)). 
P(x)  funksiyasına  xas  olan  “təbii paralelizm” P(x) 
paralel  hesablamaları  üçün  idarəetmə  sxemini  aşağıdakı 
şəkildə olduğu kimi təsəvvür etməyə imkan verir. 
Analoq  hesablamalarında 
P(x)  funksiyası  keçici 
proseslərdəki dəqiqliklə 
G, K və H bloklarının hər üçündə 
eyni zamanda paralel hesablanır. 
Rəqəmsal maşınlarda isə hesablama prosesi, ideyası 
struktur  proqramlaşdırma  metodologiyasına  söykənən, 
ciddi  iyerarxik  xarakterli  ardıcıl  hesablama  aktlarından 
təşkil  olunur. 
G, K  və  H  bloklarında  baş  verən hər bir 
hesablama  aktından  sonra  nəticə  digər  blokun  girişinə 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------187------------------------------------ 
 
ötürülür.  Analoq  hesablamalarında  da  iyerarxiklik 
mövcuddur, lakin bu, funksional xarakter daşıyır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək.4. P(x) funksiyasının paralelləşdirilməsi 
 
Rəqəmsal sistemlərdə,  analoq  maşınlarında  əldə 
edilmiş  hesablamaların  paralelləşdirilməsinə  yaxın  olan 
paralelləşməyə  nail  olmaq  üçün  freym  anlayışından 
istifadə  edilir. Freym tam müəyyənləşmiş  strukturu 
olmayan və  dinamik qiyməti  ilə  xarakterizə  olunandır. 
Çünki  sistemin  işləməsi prosesində  freym dəqiqləşdirilə 
biləndir.  Bu  yanaşma,  giriş  verilənlərin tamamilə  təyin 
edilmədiyi  halda  da  proqramın  işləməsinə, yəni məsələni 
həll etməsinə imkan verir. Bu, qarışıq hesablamaları yada 
salır.  
Baxdığımız,  verilənlərdən  çıxış  etməklə  qurulmuş 
idarəetmə  sxemli hesablamalar modeli obyekt-istinad 
modelləri sinfinə aiddir.   
 
H 
G 
K 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------188------------------------------------ 
 
Sistem iki səviyyəlidir.  Yuxarı  səviyyədə  məsələlərin 
və  sorğuların  (icra  tapşırıqlarının)  situasion  təsvirinin 
relyasiya dili gerçəkləşdirilir. Aşağı səviyyə isə hes-ablayıcı 
model səviyyəsidir. Bu səviyyədə  əsas  anlayış  obyekt 
anlayışıdır.  Obyektlər 2 tipdir: 1) atomlar (bunlar 
hesablama prosesində dəyişməyən statik obyektlərdir), 2) 
freymlər (bunlar dinamik obyektlərdir). Statik obyektlərin 
ən  kiçik  yığımı  2  atomdan  ibarətdir: 
T  (doğru)  və  P 
(yalan). 
Sistem fəaliyyət göstərərkən atoma iqtibas o atomun 
şəklinə  göstərişdir.  Freymə  iqtibas isə  həmin freymin 
saxlandığı  gerçək  yaddaş  elementinin  ünvanıdır.  Digər 
prosessorlardan  asılı  olmayaraq  verilmiş  yaddaş 
elementində  lokal dəyişiklikləri icra etmək  üçün  sifariş 
qəbul  edib  işləyə  bilən mücərrəd  prosessor  yaddaş 
elementləri ilə əlaqəlidir. Bu mücərrəd prosessor sifarişin 
icrası  zamanı  yeni  sifarişlər  doğurub,  onları  digər 
prosessorlara göndərə bilir. Konkret prosessora daxil olan 
sifarişlər ardıcıl icra olunur. Qeyd olunmuş (sabit) əmrlər 
yığımı mövcuddur ki, bunlar da sifarişlərlə birlikdə ötürülə 
bilir. 
 
SİMVOL DƏYİŞDİRMƏLƏRİNƏ (EMALINA) 
YÖNƏLDİLMİŞ EHM-LƏR 
 
Yeni nəsil  EHM-lərin  meydana  çıxması  mətnlərin 
emalı,  axtarışı  və  çeşidlənməsi məsələlərinin həllinin 
məğzini təşkil edən simvol dəyişdirmələrinə olan tələbatın 
artması ilə bağlıdır. Simvol dəyişdirmələri həm də biliklərin 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------189------------------------------------ 
 
manipulyasiyası  ilə  bağlı  məsələlərin məğzini  təşkil  edir. 
Müasir EHM-lərin  arxitekturası  hesablamaların  avto-
matlaşdırılmasına 
yönəldildikdən sonra simvol 
dəyişdirmələri ilə  müqayisədə  hesabi  işlənmələrin xüsusi 
çəkisi sürətlə  azaldı.  Bu,  EHM-dən istifadənin 
səmərəliliyinin azalmasına 
və 
məsələlərin həllə 
hazırlanması  və  proqramlaşdırılmasının  mürəkkəbləş-
məsinə 
səbəb oldu. Digər tərəfdən də, 
proqramlaşdırmanın  öyrənilməsi zərurəti EHM-in kütləvi 
tətbiqini ləngidirdi.  Bu  şərait kütləvi istifadəçilər üçün 
nəzərdə  tutulan və  daha  çox  simvol  emalına  yönəldilmiş 
yeni nəsil EHM-lərin yaradılmasını zəruri etdi. 
 
İnformasiya-hesablayıcı 
məntiqi sistem 
(İHMS) yeni nəsil EHM-lər sinfinə aiddir. Bu sistem 5 əsas 
blokdan ibarətdir: 
•
 
İşçi yaddaş sahəsi olan həlledicilər; 
•
 
BBİS (BB və VB ilə birlikdə - BBİS-biliklər bazasının 
idarəetmə sistemi, BB –biliklər bazası, VB-verilənlər 
bazası); 
•
 
Ünsiyyət prosessoru (linqvistik prosessor); 
•
 
İzahetmə alt sistemi; 
•
 
Etibaretmə alt sistemi. 
Biliklər  bazasında  mürəkkəb  strukturlaşdırılmış 
informasiya  semantik  şəbəkə  şəklində  saxlanılır  ki,  bu 
şəbəkənin də təpələri (informasiya vahidləri) öz aralarında 
adlandırılmış  münasibətlər sistemi ilə  əlaqələndirilmişdir. 
Biliklərlə  aparılan  bütün  əməliyyatlar informasiya 
vahidlərində  (freymlərdə,  siyahılarda,  ssenarilərdə  və  s.) 
saxlanan informasiyanın emalı üzrə semantik şəbəkələrdə 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------190------------------------------------ 
 
icra edilir. Məsələn,  
К
i
  qiymətli  Ф
i
  freymində 
S
i
adlı 
slotlarda (yuvalarda) saxlanan informasiya həm sabit 
(konstant), həm də  xüsusi  yaradılmış  faktların  bitkin 
toplusu ola biləndir. Bəzi slotların qiyməti bitkin bir 
Р
1
, P
2
, 
..., 
Р
п
 kimi sabit faktlar cədvəli ilə bağlı ola bilir. Odur ki, 
verilənlər bazası  daha mürəkkəb strukturun, yəni  biliklər 
bazasının  tərkibinə  daxil olur. Biliklər üzərində  aparılan 
bütün  əməliyyatlar, yəni  semantik  şəbkələrdə  axtarış 
(naviqasiya),  şəbəkələrin yenidən  qurulması,  informasiya 
vahidlərində  saxlanan informasiyanın  emalı, biliklərin 
emalı, bütün bunlar məntiqi nəticəçıxarma prosedurları ilə 
sıx 
bağlıdır. 
Bu 
sistemdə 
biliklər 
bazasının 
zənginləşdirilməsi və  bilik  axtarışı  zamanı  zəruri olan 
deduktiv nəticəçıxarma prosedurları bazada saxlanan ayrı-
ayrı  müşahidələr və  faktlar  əsasında  yeni  informaiya 
alınması üçün istifadə edilən gerçəyəbənzər nəticəçıxarma 
prosedurları ilə birlikdə tətbiq edilir.  
Linqvistik prosessorlarda şəbəkə tipli qrammatikadan 
(Vuds, Konvey sxemlərindən,  genişləndirilmiş  keçidlər 
şəbəkələrindən)  geniş  istifadə  edilir.  Bu  qrammatikadakı 
prosedurlar  açıq-aşkar  produksion  xarakter  nümayiş 
etdirir  ki, bu da hökmən məntiqi nəticəçıxarma 
problemlərinə 
gətirir. Produksion tipli ekspert 
sistemlərinin 
informasiya-hesablayıcı  məntiqi sistem  kimi 
gerçəkləşdirilməsi zərurəti məntiqi nəticəçıxarma 
mexanizmlərinin yaradılması vəzifəsini irəli sürür. 
İnformasiya-hesablayıcı  məntiqi sistemdə  cürbəcür 
məntiqi nəticəçıxarma  mexanizmləri gerçəkləşdirilmişdir 
ki,  bunlar  da  aşağıdakı  məsələləri həll etməyə  imkan 
verir: 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------191------------------------------------ 
 
-problem  oblastının  müəyyən  anlayışlar  və  bu 
anlayışlar arasındakı münasibətlər sistemi (bu sistem həm 
də təsvirlərin avtomatik zənginləşdirilməsini təmin edir) ilə 
təsviri; 
-təsvirlərin dəyişdirilməsinin müxtəlif proseslərinin və 
funksional məntiqlər  əsasında  funksional  asılılıqların 
təhlili; 
-problem  oblastındakı  qanunauyğunluqlar  barədə 
gerçəyəbənzər nəticəçıxarmalara gətirən məntiqi 
quraşdırıcı  tipli  prosedurlar  əsasında  problem  oblastında 
yeni obyektlərin  quraşdırılması  və  onların  münasibətlər 
sisteminə daxil edilməsi. 
İnformasiya-hesablayıcı  məntiqi sistem  işlənib 
hazırlanarkən məntiqə  “dil-hesablama” cütlüyü, bu 
cütlükdəki dilə  isə  “sintaksis-semantika” cütlüyü kimi 
baxılır.  
Bu  yanaşma  problem  oblastını  və  həmin oblastda 
məsələ  həlli ilə  bağlı  bütün  prosedurları  təsvir etməyə 
imkan verir. Bu yanaşma göstərir ki, EHM arxitekturasının 
qurulmasının  ənənəvi üsuluna alternativ mövcuddur. 
İnformasiya-hesablayıcı məntiqi sistemin əsas xüsusiyyəti 
odur  ki,  burada  qarşılıqlı  fəaliyyət göstərən məntiqi 
sistemlər bir-birinə qətiyyən bənzəmir. 
Sonda göstərək ki, 
informasiya-hesablayıcı  məntiqi 
sistem aşağıdakı ampulalarda istifadə edilə bilər: 
-çox güclü biliklər  bazası  və  ya  geniş  inkişaf  etmiş 
vasitələrə malik, o sıradan, inkişaf etmiş birbaşa və dolayı 
sorğular dili olan, sonrakı versiyalarında isə şifahi (səs dili 
ilə) giriş-çıxışlı və qrafik interfeysli intellektual interfeys; 

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
 
 
---------------------------------192------------------------------------ 
 
-ekspert sistemi və  ya biliklərə  əsaslanan ixtiyari 
başqa intellektual sistem; 
-hibrid sistem. Bu o halda mümkündür ki, 
informasiya-hesablayıcı  məntiqi sistem  tətbiqi proqram 
paketləri ilə işləyən EHM-lə birləşdirilsin.