Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
İntellektual sistemlər üçün nəzərdə tutulan paralel arxitekturalı maşın. PAMİR sisteminin ən vacib xüsusiyyəti odur ki, bunun arxitekturası dalğavari asinxron proseslərə əsaslanır. Bu proseslərin dinamikası məsələlərin həll dinamikasını əks etdirir. PAMİR sistemində, həmçinin, assosiativ axtarışla, qeyri- mərkəzləşdirilmiş mübadilə üsulları, “elan lövhələri”nin köməyi ilə idarəetmə, axınlar sxemləri və s. ilə bağlı müxtəlif ideyalar reallaşdırılmışdır. PAMİR sistemində statik və dinamik şəbəkələrdə dalğavari proseslərin vahid mövqedən təşkili nəzərdə tutulmuşdur. Biliklərin təqdim edilməsi sistemləri, məntiqi nəticəçıxarma, sorğulara cavabların axtarışı aktiv şəbəkə verilənlər bazası (AŞVB) arxitekturasında gerçəkləşdirilir. Aktiv şəbəkə verilənlər bazası müntəzəm əlaqəli bircins mühitdir. Buradakı təpələrdə birtip ixtisaslaşdırılmış prosessorlar yerləşdirilmişdir. Aktiv şəbəkə verilənlər bazasının daxil olduğu multiprosessor mühiti məhz bu dalğavari paralel prosessorlarla gerçəkləşdirilir. Sözü gedən dalğavari paralel prosessorların hasil etdiyi verilənlər istifadəçilər üçün və həmçinin, məntiqi nəticəçıxarma alt sistemi üçündür. Aktiv şəbəkə verilənlər bazasında olan bloklar həm bütövlükdə sistemin tərkibində, həm də ayrıca fəaliyyət göstərə bilir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------193------------------------------------ Bütün blokların birgə fəaliyyəti xüsusi sistem vasitələri ilə elə təmin edilir ki, bloklar arasındakı qarşılıqlı fəaliyyət paralel asinxron xarakter daşısın. Biliklərin təqdim edilməsi alt sistemi iki komponentdən, verilənlər maşınından və biliklər maşınından ibarətdir. Bu maşınların arasında interfeys bloku vardır. Maşınlar arasındakı fərq ekstensional və intensional biliklər arasındakı fərqdir. Bunların arasındakı interfeys monitorun köməyi ilə gerçəkləşdirilmişdir. PAMİR sistemində paylanmış idarəetmə modelindən maksimum istifadə edilməsi nəzərdə tutulduğundan, monitor bir fiziki blok olaraq olmaya da bilər. Məntiqi nəticəçıxarma alt sistemi 2 maşından təşkil edilmişdir: 1) Deduktiv nəticəçıxarma maşını; 2) Gerçəyəbənzər nəticəçıxarma maşını. Bu iki maşın arasında interfeys bloku və bir sıra xarici interfeys blokları var. Yeni nəsil EHM-lərin yeni versiyalarında ( informasiya-hesablayıcı məntiqi sistem istisna olunmaqla) rast gəlinməyən nəticəçıxarma alt sisteminin fərqləndirici cəhəti deduktiv və gerçəyəbənzər nəticəçıxarma maşınlarının eyni zamanda paralel işləməsi imkanının olmasıdır. Halbuki müəyyən deduktiv addımlar induktiv və ya traduktiv addımlarla növbələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, məntiqi nəticəçıxarma alt sistemi PROLOQ dilinə deyil, nəticəçıxarmanın dalğavari dillərinin xüsusi versiyalarına yönləndirilmiş olur. Deduktiv nəticəçıxarma maşını aktiv şəbəkə verilənlər bazasına bənzər vasitələrlə reallaşdırılır. Odur . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------194------------------------------------ ki, PAMİR sistemində əzəl-başdan semantik şəbəkədə dalğavari nəticəçıxarma problemi qoyulur. Semantik şəbəkənin təpələrində xüsusi prosessorlar (nəticəçıxarma transpüterləri) yerləşir. Bunlar isə öz növbəsində 3 blokdan təşkil edilmişdir: unifikasiya bloku, parçalama (yarma) bloku və mübadilə bloku. PAMİR sistemində ünsiyyət bloku istifadəçi ilə məhdud təbii dildə əlaqə təmin edir. Bu ünsiyyət bloku digər ünsiyyət bloklarından fərqli olaraq linqvistik biliklər bazası və aktiv semantik şəbəkə əsasında təşkilolunmanın nəticəsi olan dalğavari xarakterli proseslərə istiqamətləndirilmişdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------195------------------------------------ İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRİN QURULUŞU VƏ LAYİHƏLƏŞDİRİLMƏSİ Süni intellekt sistemlərinin quruluşu dedikdə, konkret predmet oblastında biliklərin tətbiqi və problemin həllini icra edən təşkilati struktur başa düşülür. Süni intellekt sistemlərinin təşkiledici elementləri zəruri quruluş yaradarkən onların fərdi xüsusiyyətləri, icra edəcəkləri funksiyalar və istehsal özəllikləri üzrə mühən- dislik prinsipləri rəhbər tutulur. Bu prinsiplər, əsasən, predmet oblastının təsiri altında formalaşandır. Bu isə o deməkdir ki, həll edilən məsələ və funksiyaların xarakteri intellektual sistemlərə həvalə edilir. Bunun gerçəkləşdirilməsi isə intellektual sistemin standart quruluşunun predmet oblastına uyğunlaşdırılmasını tələb edir. Sistemin predmet oblastı ilə inteqrasiyası probleminin uğurlu həlli və istehsalın avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi müxtəlif səviyyədə onların intellektuallaşdırılması ilə bağlıdır. Avtomatlaşdırılmış istehsalın əsas funksional və təşkilati hissələrinə layihələşdirmə, planlaşdırma, istehsalın təşkili və dispetçerlənməsi, texnoloji proseslərin idarə olunması, diaqnozun təyin olunması və çevik törəmə sistemlərində texnoloji hissələrin robotlaşdırılması aiddir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------196------------------------------------ Funksiyalarının xarakterinə və fəaliyyət sahəsinə görə ekspertlərin bir neçə tipik vəzifəsi vardır. Bu vəzifələrin araşdırılması biliklərə əsaslanan törəmə sistemlərin layihələşdirilməsində istiqamətverici amil kimi çıxış edir. Sözü gedən vəzifələr sırasında, ilk növbədə, şərhetmə (interpretasiya), planlaşdırma, idarəetmə, layihələşdirmə, proqnozlaşdırma, dispetçerləmə, monitorinq və diaqnostika kimi vəzifələri göstərmək olar. Əsas məqam budur ki, ekspert öz biliklərini yeniləşdirə bilir, yəni, öyrənmək qabiliyyəti var; öz hərəkətlərini izah edə bilir; qərarları əsaslandırmağı bacarır; vəziyyətin dəyişməsini proqnozlaşdıra bilir; xarici mühitlə fəal əlaqədə olub müxtəlif xarakterli informasiya ala bilir; verilən tapşırıqları bilikləri əsasında həll edə bilir; lazım olan informasiya və faktoqrafik verilənləri yadda saxlaya bilir və s. Ona görə də öz bilikləri ilə işləyən və müəyyən mənada eksperti əvəz edən və ya ona kömək edən sistem yaratmaq üçün bütün bu sadalanan funksiyalar sözügedən sistemin quruluşuna daxil edilməlidir. Hər bir biliklər bazasının idarəetmə sistemi (BBİS) üçün müvafiq biliklər bazası və bu biliklərlə işləyən çıxış mexanizmi olmalıdır. Adətən intellektual sistemlər son istifadəçi ilə, ekspertlə, bilik mühəndisi ilə, daxili verilənlər bazası ilə və tətbiqi proqram təminatı ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. İntellektual istifadəçi interfeysi məhdud təbii dildə danışığın daxil edilməsi və həm də vizual təqdimatla (qrafika, texniki görmə) ünsiyyət yaradır. İstifadəçi qismində insan-operator və ya qapalı dövri əməliyyatlardan ibarət olan istehsal prosesinin özü çıxış . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------197------------------------------------ edə bilir. Bir çox istehsal prosesində verilənlərin avtomatik qəbulu, emalı və idarəetmə üzrə əks əlaqə vasitələri lazım olur. Bilik mühəndisi ilə intellektual sistemlər, adətən, biliklər bazasının komponentlərini almağa və modifikasiya etməyə icazə verən quruluş redaktorlarının köməyi ilə əlaqələndirilir. İntellektual sistemlərin tətbiqi proqram təminatı ilə qarşılıqlı əlaqəsi xüsusi hesablamalar vaxtı hiss olunur. Belə ki, tez-tez verilənlərin emalı üzrə standart əməliyyatların alt məsələ qismində istifadə edilmə məcburiyyəti yaranır. İstehsalın idarəetmə sistemi ilə inteqrasiya edilən intellektual sistemlər, həmçinin, İnternetlə paylanmış verilənlər bazalarının birgə fəaliyyəti, verilənlər və biliklərin tədarükü sistemləri idarəetmənin müxtəlif ierarxiyalarında istifadə olunur. Adətən istehsalın idarə edilməsi məsələlərində ekspert tərəfindən biliklərin üç səviyyəsindən istifadə edilir: • Reflektiv, yəni qeyri-iradi reaksiyaların səthi biliklərinə uyğun “qabiliyyət”; • Standart mühakimə halları üçün qaydalar; • Qeyri-adi və çətin hallar üçün qaydalara deyil, konkret prinsiplərə əsaslanan dərin biliklər. Biliklər bazasının layihələşdirilməsi zamanı intellektin daha çox dərin biliklərə əsaslanmasına cəhd edilməlidir. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi və onların arxitekturasının seçilməsində yalnız mövcud istehsal obyektini qiymətləndirən müstəqil proqram təminatı hazırlamaq lazım deyildir. İntellektual sistemlərin prosesin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------198------------------------------------ müxtəlif elementlərinə daha çox yaxınlaşmasına, idarəetmə və təşkilatın texnoloji zəncirinin əsas həlqəsi kimi çıxış etməsinə cəhd etmək lazımdır. İntellektual sistemlərin yaradılması zamanı predmet oblastı haqqında biliklərin təqdim olunma üsulu və insanın xəyalının modelləşdirilməsi, düşüncə metodları və qərar qəbulunda seçimlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İntellektual sistemin yaradıcısı (biliklər mühəndisi) uzun müddət biliklər bazasının yaradılması üçün informasiya mənbəyi rolunu oynayan mütəxəssis-ekspert ilə həmin sahə üzrə birgə işləyir. Bir neçə iterasiya (təkrar) nəticəsində sistemdə biliklərin təqdim olunma sxemi və məntiqi nəticəçıxarma strategiyası seçilir. Biliklərin biliklər bazasında yerləşdirilməsi və nəticəçıxarma mexanizminin, düşüncələrin və seçimin təşkili problemlərindən başqa izahetmə qərarlarının funksiyaları və çıxarılışları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir qayda olaraq intellektual sistemlər istifadəçilərin onlara olan inamının artmasından sonra öz nəticə və məsləhətlərini izah edir və təsdiqləyirlər. Mövcud intellektual sistemlərdən heç biri sadalanan komponentlərin hamısını özündə birləşdirmir. Bununla yanaşı, bu elementlərin varlığı abstrakt (mücərrəd) deyil, tətbiqi aspektdə intellektuallığa iddia edən sistemin müxtəlif funksiyalarının reallaşdırılmasını əks etdirir. Bu və ya digər komponent və əlaqələrin intellektual sistemə qoşulması müəyyən səviyyədə onun təyinatından, funksiyalarından, tədqiqat sahəsindən və istehsal prosesindəki qarşılıqlı əlaqə formasından asılı olaraq müəyyən edilir. Məsələn, izahetmə funksiyalarının . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------199------------------------------------ nizamlama intellektual sistemlərinin bazası əsasında texnoloji proseslərin idarə edilməsi sistemində reallaşdırılması əlverişli deyil. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------200------------------------------------ . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------201------------------------------------ BİLİKLƏR BAZASININ LAYİHƏLƏŞDİRİLMƏSİ İstənilən intellektual sistemin özəyini biliklər bazası və sistemə qoyulmuş həllin çıxış mexanizmi təşkil edir. Ümumiyyətlə, bu komponentlər sistemin iki əsas intellektual xarakteristikasını təyin edir: istənilən bir şey haqqında biliklərin saxlanması bacarığı və bu biliklər üzrə əməliyyatların aparılması. Biliklərə əsaslanan qismən inkişaf etmiş sistemlərə öyrənəbilən, yeni bilikləri qavrayan, biliklər bazasını genişləndirən, tədqiqat sahəsində dəyişən şərtlər və hadisələrdə biliklərin korrektə edilməsini təmin edən sistemlər aiddir. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi zamanı daha çox vaxt və əmək sərfi biliklər bazasının yaradılmasına gedir. Belə ki, biliklərin yığılması, biliklərin təqdim olunma modelinin təşkili, onun quruluşunun verilməsi, biliklər bazasının tam dolğunluğu ilə tamamlanması və onun daha sonra da aktual vəziyyətdə saxlanılmasını təmin etmək çox mürəkkəb məsələdir. Biliklər bazasının layihələşdirilməsi və reallaşdırılmasına keçməzdən əvvəl sistemi işləyib hazırlayanlar biliklər bazasının və intellektual sistemlərin ümumilikdə hazırlanması prosesi ilə bilavasitə bağlı olan bir neçə məsələni həll etməlidirlər. İntellektual sistemlərin hazırlanmasının ilkin mərhələsində həll ediləcək tapşırıqların əhatə dairəsinə aşağıdakılar daxildir: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------202------------------------------------ • Problem oblastının (obyektin, tapşırığın, məqsədin) tədqiqi, yəni “Biliklər bazası nəyi ifadə edir” və “nəyə görə ifadə edir”; • Tədqiq olunan problem oblastı kontekstində “bilik” anlayışının təyini; • Biliklərin mənbəyini aydınlaşdırmaq, onlarla fəal və ciddi cəhdlə işləmək; • Tapşırıqların həlli üçün biliklərin tipinin müəyyən edilməsi; • Biliklərin quruluşunun müəyyən edilməsi üsulu, yəni “bilikləri necə təqdim etməli”; • Biliklərin təqdimatı üsulunun seçilməsi; • Biliklər bazası quruluşunun müəyyən edilməsi; • Biliklər bazasının quruluş bölmələri arasındakı qarşılıqlı xarakterin müəyyən edilməsi; • Biliklər bazasının doldurulması prosesinə hazırlıq. Aydındır ki, intellektual sistemlərin yaradılmasının ilkin mərhələsində bu məsələlərin sayı, tərkibi və ardıcıllığı dəyişə bilər. Bu, bir çox amildən asılıdır. Belə ki: obyektin və problem oblastının xarakteri və çətinliyindən; sistemi işləyib hazırlayanın layihələşdirilmiş sistemə və özünə qarşı qoyduğu məqsəddən; biliklərin müəyyənlik və quruluş pillələrindən; biliklərin uğurlu toplanması üçün şərtlərdən, həmçinin ekspertlərlə qarşılıqlı əlaqədən və s. Əsas məsələ biliklər bazasının hazırlanmasından, onun quruluşunun seçilməsindən, biliklərin təqdim olunma üsulundan, intellektual sistemlərin layihələşdirilməsində ekspertlərlə görülən işin çətinliyindən və vacibliyindən ibarətdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------203------------------------------------ B İLİKLƏR BAZASININ QURULUŞU V Ə ONUN İNTELLEKTUAL S İSTEMLƏRİN DİGƏR KOMPONENTL ƏRİ İLƏ QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ Biliklər bazasının təşkili zamanı, ilk növbədə, onun saxlamalı olduğu informasiyanın xarakteri ön plana çəkilir. Biliklər bazasının məzmunu, əsasən, tezdəyişən və azdəyişən fakt və biliklərdən və həmin biliklərin və qaydaların modellərindən ibarətdir. Qaydalar obyektlər haqqında vacib məlumat saxlayıcıları olan fəal elementlərdir ki, bunlar da biliklər bazasında olan məlumatlar əsasında yeni fakt və fərziyyələr yarada bilirlər. Biliklər bazasınin quruluşu qarşılıqlı əlaqəli iki hissədən formalaşdırılır: • Qaydalar bazası (QB); • Verilənlər bazası (VB). Verilənlər bazasında qeyd olunan predmet oblastına aid həll olunacaq məsələ və verilənlər haqqında faktoqrafik informasiya saxlanılır. Qaydalar bazası predmet oblastı haqqında biliklərin təqdim olunması modeli və həmçinin bu biliklərin aktivləşdirilməsi əsasında verilənlər bazasında saxlanılan verilənlərin elementləri arasında münasibətləri müəyyən edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------204------------------------------------ Biliklərdən əlavə, biliklər bazasında predmet oblastı haqqında digər tip biliklər də saxlanılır: saxlama mühitinin modeli, istifadəçi haqqında biliklər, məqsədlər və s. Bu biliklər əsasən təqdim olunmaların ikinci səviyyəsində bloklar və qaydalar bazasının quruluş hissəsi şəklində saxlanılır. Adı çəkilən bir neçə bilik tipinin həm də birinci səviyyədə (Verilənlər bazasında) saxlanması mümkündür. Bilik və qaydaların həcmi böyük olduqda informasiyanın emalına sərf olunan vaxt artır. Bu zaman həll seçimi oblastının kiçildilməsi zərurəti meydana çıxır. İntellektual sistemlər, onların qarşısına qoyulan məsələlərin həllində hərəkətlərin məqsədyönlülüyünə, biliklərlə iş zamanı müəyyən mərhələdə (pillədə) “dərk edilmiş” və konstruktiv mövqeyə malik olmalıdırlar. Buna görə də real vaxt rejimində işləyən bir çox intellektual sistemlərdə yeni, biliklərin təqdim olunmasının üçüncü səviyyəsi – biliklər bazasında əməliyyat proseslərinin səmərələşdirilməsini təmin etmək üçün vacib olan metabiliklər səviyyəsi reallaşdırılır. Metabiliklər – sistemin özü haqqında, yəni öz bilikləri, onların quruluşu və öz fəaliyyəti barədə biliklər məcmusudur. Beləliklə, biliklər bazasında biliklərin strukturlaşdırılması lazımi informasiya axtarışı problemi ilə sıx əlaqədardır. Ən yaxşı axtarış strategiyası məsələnin həllinin bütün mərhələlərində biliklər bazasında olan bütün informasiyanın deyil, ona uyğun olan hissəsinin istifadə olunmasıdır. Biliklər bazasının düzgün strukturlaşdırılması zamanı verilən məsələnin həlli üçün axtarış və lazımi biliklərin seçilməsi problemi asanlaşır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------205------------------------------------ Rasional obrazda həllərin çıxış mexanizmini reallaşdıran qaydalar interpretatoru funksiyalarını biliklər bazasının yüksək pilləsi olan metabiliklər bloku yerinə yetirir. Biliklər bazasının təşkili və onun intellektual sistemlərin digər komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin müxtəlif variantlar vardır. Məsələnin həlli, qayda və verilənlərlə iş, xüsusi blok olan işçi sahəsində həyata keçirilir. İşçi sahəsində sorğunun təsviri və ya həll olunan məsələnin, biliklər bazasının qayda və verilənləri, çıxış mexanizminin prosedur və ya strategiyası təqdim olunur. Predmet oblastı haqqında faktlar və evristikalar məhsuldar qaydalar şəklində saxlanılan zaman, biliklər bazası bir çox hallarda “qaydalar bazası”, çıxış mexanizmi isə “qaydalar interpretatoru” kimi təqdim olunur. Biliklər bazasında predmet oblastının fakt və təsvirləri, həmçinin problemlə bağlı olan evristikalar saxlanılır. Qaydaların çıxış və interpretasiyası mexanizmini reallaşdıran idarəedici quruluş problemin həllində biliklər bazasından istifadə edir. İşçi yaddaşında (və ya qlobal verilənlər bazasında) konkret məsələyə daxil olan verilənlər, problem və ya məsələnin vəziyyəti haqqında informasiya saxlanılır. Layihələşdirilən intellektual sistemin biliklər bazasının hazırlanması zamanı, qeyd edildiyi kimi, sərəncamda olan bilikləri, yəni məlum olan fakt və informasiyaları təyin və tədqiq etmək vacibdir. Bunlar, ölçülər haqqında istehsal informasiyaları, dəyişənlər arasında əlaqələr, tənzimləmənin avadanlıq və əməliyyatları, prosesin idarə edilməsi zamanı müxtəlif vəziyyətlər ola bilər. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------206------------------------------------ İstehsal informasiyalarının əsasını biliklərin iki tipi – əsas (dərin) və ekspert bilikləri təşkil edir. Əsas biliklər fundamental prinsiplərə əsaslanan iqtisadi proseslər və onun funksiyalarının hissəvi anlayışını əks etdirir. Mühəndislər riyazi əməllər vasitəsi ilə istiliyin ötürülməsi, maye axını, kimyəvi reaksiyalar, qarışıqların parçalanması və s. prosesləri təsvir edə bilirlər. Riyazi həllərin bərabərlik və qaydaları biliklər üçün ardıcıllıq və ya təşkilat quruluşunu müəyyən edir. Dolğun və hərtərəfli istismar prosesləri prosedur məsələləri üçün əsas biliklərlə eyni qiymətləndirilir. Ekspert bilikləri təcrübə və ya müşahidələrdən alınır. Prosesin ölçülmə şərtləri keyfiyyət terminlərində asan verilir və asan da təsvir olunur. Prosesin gedişi çoxlu müxtəlif vəziyyətlərdə özünü biruzə verir. O, keyfiyyət xarakteristikalarının istifadəsi ilə müşahidə və proqnoz oluna bilər. Lakin proses fundamental prinsiplər terminində heç də hər zaman başa düşülən olmur. Bir çox göstəricilərin keyfiyyət təbiəti, bərabərliklərin məntiqi formada ifadəsi riyazi əməllərin köməyi ilə birlikdə təsvir olunan mütəmadi olmayan münasibətlər və nəticələri şərtləndirir. İntellektual sistemlərin biliklər bazası təcrübədə adətən ekspert və əsas biliklərin kombinasiyasını birləşdirir. Biliklərin bir hissəsi tamamilə keyfiyyət, digər hissəsi isə kəmiyyət xarakteri daşıya bilir. Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|