Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 2 0 1 6
Yüklə 84,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------207------------------------------------ BİLİKLƏRİN TƏQDİMATI VƏ MODELLƏŞDİRİLMƏSİ Süni intellekt nəzəriyyəsində biliklərin təqdimatı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Biliklər nəyi ifadə edir və onların verilənlərdən fərqi nədir? Biliklər, mühit (konkret predmet oblastı, obyekt və ya obyektlər qrupu) haqqında, obyektlərin xüsusiyyətləri barədə informasiyaları, hadisə və proseslərin qanuna- uyğunluqlarını, qərar qəbulu üçün informasiyadan istifadə qaydalarını özündə birləşdirən məlumatlar çoxluğunu ifadə edir. İlk hesablayıcı maşınlar verilənlərin emalına yönləndirilmişdi. Bu, texniki və proqram təminatlarının inkişaf səviyyəsi və həm də həll edilən məsələlərin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar idi. Sonrakı inkişaf mərhələlərində həll edilən məsələlərin mürəkkəbləşməsi, onların intellektuallaşdırılması, hesablayıcı texnikanın inkişafı bilikləri emal edən maşının yaradılması zəruriliyini doğurdu. Biliklərin verilənlərdən ən böyük fərqi, şübhəsiz ki, biliklərin interpretasiyalı (izahlı) olmasıdır. Verilənlərin izahı (interpretasiyası) üçün proqramın olması vacibdir və verilənlərin özləri dolğun informasiya daşımırlar, lakin biliklər həmişə dolğun informasiya daşıyırlar. Biliklərin digər fərqləndirici xüsusiyyəti . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------208------------------------------------ münasibətlərin mövcudluğu, məsələn, “tip-yarımtip”, “element-çoxluq” və s. formada olmasıdır. Biliklər, ayrı-ayrı hadisə və faktların birgə vəziyyətə uyğun əlaqələrinin mövcudluğu ilə xarakterizə olunur. Süni intellekt sistemlərində təqdim edilən biliklərin aşağıdakı tipləri fərqləndirilir: • Obyektin quruluşunu, formasını, xüsusiyyətlərini, funksiyalarını, imkanlarını, vəziyyətini təsvir edən biliklər; • Obyektlər arasındakı əlaqələri və bu obyektlərin iştirakı mümkün olan əlaqələri və hadisələri təsvir edən biliklər; • Fiziki qanunları təsvir edən biliklər; • İş və fəaliyyətin mümkün effektlərini, hadisə və vəziyyətlərin yaranmasının səbəb və şərtlərini təsvir edən biliklər; • Məqsəd, plan, razılaşma, mümkün niyyət və s. təsvir edən biliklər. Feygenbaum isə aşağıdakı biliklər tipini ayırır: • Ətraf mühitin obyekt və kateqoriyaları haqqında olan biliklər; • Müvəqqəti ardıcıllıq və səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edən hadisələr haqqında olan biliklər; • Fəaliyyəti, yəni hər hansı bir işi yerinə yetirmək qabiliyyəti haqqında olan biliklər; • Metabiliklər. Bütün sistemlər üçün ümumiliyi olan biliklərin təqdim edilməsi dili (BTD) vardır. Növbəti aspektlər bütün biliklərin təqdim edilməsi dilinə xasdır: bütün biliklərin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------209------------------------------------ təqdim edilməsi dili iki mühitlə, təqdim edilən və təqdim edənlə bağlıdır. Əgər aşağıdakı məsələlər həll edilərsə, birlikdə biliklərin təqdim edilməsi dili təqdimatın əsasını təşkil edər: -təqdim edilən mühit nədir? -təqdim edən mühit nədir? -təqdim edilən mühitin hansı aspektləri modelləşdirilib? -bu mühitlər arasında hansı uyğunluq var? Biliklərin təqdim edilməsi dili üçün ümumi olan bir sıra problemlər vardır. Bu problemlərə aşağıdakıları aid etmək olar: • Yeni biliklərin əldə olunması və onların əvvəlki biliklərlə qarşılıqlı münasibəti; • Assosiativ əlaqələrin təşkili; • Təqdim olunan elementlərin həcminə görə diapazonun seçilməsi “Obyekt və hadisələr nə dərəcədə ətraflı təsvir edilə və daxili mühitin hansı hissəsi konkret süni intellekt sistemində təqdim oluna bilər?”- sualı ilə əlaqədardır; • Semantik primitivlərin birmənalı olmaması və seçimi; • Modulluq və başa düşülənlik; • Biliklərin aşkarlığı və əlverişliyi; • Təqdim olunanların deklarativ və prosedur əlaqələrinin seçilməsi, sistemin səmərəliliyinə, tamlığına, şifrələmənin asanlığına və başa düşülmə səviyyəsinə nə təsir edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------210------------------------------------ Biliklərin təqdim olunma modeli ümumi formada şərti olaraq konseptual və empirik hissələrə bölünür. Konseptual model problemin həlli üçün evristik metod təqdim edir. Konseptual təsvir metodu uyğun praktiki vəziyyətlərdə modelin tətbiqinə təminat vermirsə, həmin metod evristik sayılır. Konseptual model problemi müəyyən edir, onun qabaqcadan təhlili üçün sərf olunan vaxta qənaət edilmiəsinə imkan verir. Konseptual modelin praktiki istifadəsi onun empirik modelə dəyişdirilməsinin zəruriliyini yaradır. Biliklər, bir qayda olaraq, təsviredici xarakter daşıyan empirik modellər şəklində yığıla bilir. Bu modellər sadə qaydalar toplusundan tutmuş, qərar qəbul edən şəxsin məsələnin həll etməsinin tam təsvirinə qədər şəklini dəyişə bilir. Biliklərin təqdim olunmasını şərti olaraq deklarativ və prosedur modellərə bölmək mümkündür. Biliklərin təqdim olunmasının deklarativ modeli hər hansı predmet oblastının probleminin təsviri bu biliklərin necə istifadə olunmasından asılı olmayaraq təxminlərə əsaslanaraq həll olunur. Buna görə də model iki hissədən ibarətdir: • Biliklərin quruluşunun statik təsvirləri; • Bu quruluşlarla əməliyyat aparan və praktiki olaraq onların məzmunca dolmasından asılı olmayaraq çıxış mexanizmi. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------211------------------------------------ İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRİN LAYİHƏLƏŞDİRİLMƏSİ MƏRHƏLƏLƏRİ İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi dedikdə, predmet oblastında biliklərə sahibolmaya və sistemin yaradılmasına kömək etməyə hazır olan ekspertin, həmçinin süni intellekt sahəsində çalışan biliklər mühəndisinin, analitiklərin və proqramçıların iterativ və təkamül proseslərində iştirakı başa düşülür. Görüləcək işlərin həcmi və əməktutumundan asılı olaraq qrup 3-6 nəfərdən ibarət ola bilər. Predmet oblastının təhlilindən və bu sahəyə intellektual sistemlərin məqsədəuyğun tətbiqinin müəyyənləşdirilməsindən sonra bilavasitə sistemin layihələşdirilməsinə keçilir. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi mərhələlərinin sayına müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bu, bir çox amildən, əsasən də yaradılacaq intellektual sistemin funksiyalarından, onun istifadə olunacağı sahədən, inkişaf etmiş alət vasitələrinin mövcudluğundan və s. asılıdır. Süni intellekt sisteminin hazırlanması prosesi beş mərhələyə ayrılır: 1.Verilən məsələlərin və onların xarakteristikalarının müəyyənləşdirilməsinin identifikasiyası. Bu mərhələdə həll olunacaq məsələlərin xarakteristikaları və xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Layihələşdirilən sistemə texniki . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------212------------------------------------ tapşırıqlar hazırlanır. Daha sonra sistemin istifadəçilərinin əhatə dairəsi müəyyənləşdirilir. Bu məlumatlar gələcəkdə ekspertlərin bilik sahəsini, sistemin funksiyalarını və nəticə olaraq lazım olan biliklərin səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir. Nəticədə müəyyən tələblər yaranır. 2.Predmet oblastının ekspertlərinin biliklərinin dairəsini əks etdirən əsas konsepsiyalarının müəyyənləşdirilməsi. Bu, qərar qəbulu prosesində ekspertin işlədiyi biliklərin tipini təhlil etməyə imkan verir. Biliklər mühəndisi qərarın çıxarılışında ekspertin fikirlərinə uyğun olan biliklərin təqdim olunmasının və qərar qəbuletmə prosedurunun rəsmi vasitələrini müəyyənləşdirir. Beləliklə, bu mərhələnin yerinə yetiril- məsi nəticəsində predmet oblastı haqqında ekspert biliklərinin təqdimatı sxeminin xarakterinin seçimini müəyyən edən anlayış meydana gəlir və formalaşır. 3.Biliklərin təqdimatı və qərarların çıxarışı mexanizminin müəyyənləşdirilməsinin rəsmiləşdirilməsi üsulunun seçilməsi. Sistemin layihələşdirilməsində qoyulan məsələnin həllinə modelləşdirmə komponentləri əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Biliklərin təqdim olunması üçün hazırlanan quruluş növbəti mərhələnin – biliklər bazası sisteminin yaranması mərhələsinin reallaşdırılmasının bilavasitə əsasını təşkil edir. 4.Biliklərin təsviri dilinin (BTD-nin) seçilməsi və ya hazırlanması. Seçilmiş təqdimolunma dilində qaydaların hazırlanması və təqdim olunmasından sonra onlar, yəni qaydalar, biliklər mühəndisi tərəfindən biliklər bazasına yerləşdirilir. 5.Sistemin yoxlanması və ya testdən keçirilməsi. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------213------------------------------------ Sistemin iş qabiliyyəti konkret yoxlanmış məsələlərin həlli yolu ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif çatışmazlıqların meydana gəlməsi zamanı həmin çatışmazlıqların xarakterindən asılı olaraq sazlamanın bu və ya digər mərhələsinə müraciət baş verir. Süni intellekt sistemində hər hansı biliklərin olmaması və ya onların çatışmayan müəyyənlikləri təyin edildikdə IV mərhələyə qayıdılır və imkanları daxilində düzəlişlər edilir. Əgər ekspert tərəfindən seçilmiş biliklərin təqdim olunması modeli çərçivəsində hər hansı biliklər təqdim oluna bilmirsə, onda III mərhələyə qayıdılır və alternativ model və ya biliklərin təqdim olunma sxemi seçilir. Geri qayıtmanın səbəbi kimi məntiqi çıxarışın adekvat baza mexanizminin çatışmazlığı ola bilər. Qoyulan məsələnin çıxış vəziyyəti düzgün olmadığı zaman problemin yenidən formalaşdırılmasına tələbatda hansısa bir hadisə baş verə bilər. İşlərin ardıcıllıq sxemi bizim nöqteyi-nəzərimizdən, süni intellektin layihələşdirilməsi prosesini kifayət qədər dolu və ətraflı izah edir, lakin bir çox süni intellekt sisteminin bir sıra funksional modullarının yaradılması ilə əlaqəli olan vacib mərhələlərə baxılmır. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi zamanı işlərin daha ətraflı siyahısı aşağıda verilən ardıcıllıqladır: • Biliklərin ekspertdən sistemə ötürülməsi; • Biliklərin sistemə təqdim olunma üsulunun seçilməsi; • Çıxış (idarəetmə) strategiyasının seçilməsi; • İzahetmə altsisteminin seçilməsi; • İstifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqə altsisteminin seçilməsi; . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------214------------------------------------ • Sistemin reallaşdırılması üçün adekvat instrumentariyanın seçilməsi. Lakin burada yuxarıda qeyd edilən bir neçə vacib mərhələ yoxdur. Qeyd edildiyi kimi, işlərin quruluşu, intellektual sistemlərin layihələşdirilməsi mərhələlərinin sayı, onların icrasının ardıcıllığı bir çox obyektiv və subyektiv amillərdən asılıdır. Lakin işlərin bir çox mərhələ və quruluşu, demək olar ki, bütün tip intellektual sistemlər üçün ümumi və zəruridir. Aşağıda belə mərhələlərin və onların quruluşunun siyahısı sadalanır: 1.Predmet oblastının təsviri: bütün təşkiletmə prosesi üçün problemin vacibliyini göstərən predmet oblastının təyini; biliklər bazasına ekspertizaları (bilikləri) ötürməyi arzulayan problemli ekspertlərin təyini; inkişaf planının hazırlanması və elan edilməsi. 2.İşçi heyəti: layihələşdirmə qruplarının və uyğun tapşırıqların təyini; layihəyə təcrübəli rəhbərin təyini; idarəetmənin düzgün yolunun müəyyən edilməsi və həyata keçirilməsi. 3.Layihənin qəbulu: təşkilati iclasın keçirilməsi; problemə yanaşmanın müzakirəsi; xüsusi inkişaf planının hazırlanması; lazımi texniki alət və vasitələrin quraşdırıl- masına hazırlıq. 4.Sistemin prototipi (ilkin modeli): sistem prototipinin inkişafı və yoxlanılması (testləşdirilməsi); yoxlanışın nəticəsi olaraq predmet oblastı haqqında əlavə informasiyanın toplanması. 5.Bitkin sistemin inkişafı: prototipin biliklər bazasının genişlənməsi; istifadəçi interfeysinin quruluşunun . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------215------------------------------------ qiymətləndirilməsi; istifadəçilərin öyrədilməsi və sənədləşmə vasitələrinin birləşdirilməsi. 6.Sistemin verifikasiyası (yoxlanışı): ekspert və potensial istifadəçilərin yoxlanış prosesinə cəlb edilməsi; layihə ilə uyğun sistemin işləməsinin təminatı. 7.Sistemin inteqrasiyası: bitkin sistemin planlaşdırıldığı kimi yerinə yetirilməsi; fəaliyyətdə olan sistemlə uyğunluq və qarşılıqlı əlaqənin təminatı. 8.Sistemin dəstəklənməsi: sistemə dəstək verilməsinin fasiləsizliyinin təminatı; yeni informasiyanın qəbulu zamanı biliklər bazasının modernləşdirilməsi; sistemə görə cavabdehliyin saxlanılması. 9.Sənədləşdirmə: sistemin tam sənədləşdirilməsinə hazırlıq; istifadəçi üçün idarə etmənin hazırlanması; istifadəçilərə məsləhətlərin hazırlanması. İntellektual sistemlərin yaradılması mərhələləri dəqiq və nizamlanmış deyildir. İntellektual sistemlərin (və ya sistemin həyati dövrü) mövcudluq mərhələləri instrumentari (bir ixtisasda işlənən alətlər komplekti) ilə reallaşan sistemin hazırlıq səviyyəsinə, onun funksional bacarıqlarının tamamlanmasına uyğundur. İntellektual sistemlərin mövcudluğunu müəyyən edən növbəti mərhələlər isə bunlardır: nümayiş etdirilən prototip; tədqiqat prototipi; fəaliyyət göstərən prototip; sənaye sistemi; kommersiya sistemi. Nümayiş etdirilən prototip – bu, sistemin problemli tapşırıqlarının bir hissəsini həll edən zaman hazırlanmış vəziyyətidir. Nümayiş etdirilən prototipin hazırlanması zamanı ziddiyətli məqamları həll etməyə səy göstərirlər: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------216------------------------------------ bir tərəfdən nümayiş etdirilən prototip mərhələsində sistem onun qabiliyyətlərini dolğun xarakterizə edən tapşırıqları yerinə yetirməyə məcburdur, digər tərəfdən isə sistem bu mərhələni mümkün qədər tez keçməyə çalışır. Nümayiş etdirilən prototipin işi, əgər bir neçə tapşırığın həlli üçün kifayət olan minimal qaydalar toplusu ilə əməliyyat aparırsa, qənaətbəxş hesab edilə bilər. Hazırlanma vaxtı iki aydan bir ilə qədər çox ola bilər. Tədqiqat prototipi 1,5 - 2 il ərzində layihələşdirilir. Sistemin inkişafının bu mərhələsində, sistemin biliklər bazası predmet oblastına kifayət qədər adekvat təsvir edən yüzlərlə qaydanı özündə saxlayır. Fəaliyyətdə olan intellektual sistemlərin prototipi genişlənmiş qaydalar (təxminən 1000-ə yaxın) mühitində nəticələrin keyfiyyətli çıxarılışını yerinə yetirir. Buna görə də çətin tapşırıqların çıxarılışı daha çox vaxt və yaddaş resursu tələb edir. Sənaye sistemləri həll müddətinin və tələb olunan yaddaşın əhəmiyyətli dərəcədə azalması şəraitində də predmet oblastının probleminin həllinin yüksək səviyyəsini təmin edir. Qaydaların miqdarı fəaliyyətdə olan prototiplərlə müqayisədə elə də nəzərəçarpan dərəcədə artmır. Bu mərhələdə qaydaların sayının genişləndirilməsi və intellektual sistemlərin daha effektiv alət vasitələri ilə təkmilləşdirilməsi hesabına fəaliyyətdə olan prototipin şəklinin dəyişməsi baş verir. Bu təxminən 3-4 il tələb edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------217------------------------------------ PREDMET OBLASTI VƏ BİLİKLƏRİN ƏLDƏ OLUNMASI METODLARININ TƏHLİLİ Predmet oblastı dedikdə, seçilmiş meyarlarla təyin edilmiş insan fəaliyyətinin təsvir sferası başa düşülür. Təsvir olunan anlamlara onun fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini əks etdirən elementlər, hadisələr, münasibət və proseslər daxildir. Predmet oblastının təsvirində onun element və hadisələrinə ətraf mühitin mümkün təsiri, həmçinin də bu element və hadisələrin ətraf mühitə əks təsiri də olmalıdır. Predmet oblastının təhlili və tədqiqi üzrə işi: intellektual sistemlərin layihələşdirilməsi onun işinin səmərəliliyinə həlledici təsir göstərir. Predmet oblastının xüsusiyyəti layihələşdirilən intellektual sistemlərin fəaliyyət xarakterinə, biliklərin təqdim olunma metodunun seçilməsinə, biliklər haqqında müzakirə üsullarına və s. mühüm dərəcədə təsir göstərə bilər. Eyni zamanda belə bir misal gətirmək olar ki, müəyyən predmet oblastında istifadə olunmağa yönəldilmiş süni intellekt sistemi tamamilə başqa sahənin problematikasına uyğun gəlmişdir. Problem oblastı haqqında danışarkən predmet oblastı, həll olunacaq tapşırıqlar, məqsədlər, mümkün strategiya və evristikalar nəzərdə tutulur. Predmet oblastını onun fəaliyyətinin bütün bilik və anlam . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------218------------------------------------ kompleksləri ilə obyekt və ya istehsalat sistemi kimi müəyyən etmək olar. Predmet oblastının araşdırılması zamanı istehsalat sistemində həll olunan və onun qarşısında məqsəd kimi duran tapşırıqlar haqqında biliklər lazımdır. Həmçinin istehsalat sisteminin istismarı prosesində istifadə olunan idarəetmənin mümkün strategiyası və evristik bilikləri müəyyən edilir. İqtisadi və istehalat sistemlərinin tədqiqi zamanı intellektual sistemlərin biliklər bazasında biliklərin formalaşması və onlarla iş görmək məqsədilə istehsalat obyektləri və onlar tərəfindən həll edilən məsələlərin xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır. İqtisadi və istehsalat sistemləri üçün obyektin vəziyyətini xarakterizə edən, ölçülə bilən və digər verilənlərin fəaliyyətinin dinamikliyi, hadisələrin tez-tez dəyişməsi, böyük informasiya massivlərinin yenilənməsi xasdır. Onlar tez- tez təsadüfi amillər səbəbindən tam olmayan müəyyən şərtlərdə fəaliyyət göstərirlər. Bununla yanaşı, isteh- salların bir çoxu zərərli və ya insanlar üçün təhlükəli olan mühitə düşür ki, bu da onların idarəetmə sisteminin etibarlılığına olan tələbatın yüksəlməsini irəli sürür. Beləliklə, biliklər bazasının layihələşdirilməsində böyük həcmli bilik və verilənlərin tez-tez dəyişdiyi və yenilənə bildiyi halda onun real zamanda işləməsi üçün müəyyən formada onu təşkil etmək lazımdır. İstifadəçilərə təqdim olunan ekspertiza və məsləhətlərin dəqiq və vaxtında təmin etmək, həmçinin intellektual sistemlərin işinin etibarlılığını təmin etmək lazımdır. Bundan əlavə, iqtisadi və istehsalat sistemlərində həll olunan tapşırığın . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------219------------------------------------ xarakteri müəyyən dərəcədə intellektual sistemlərin təşkili və layihələşdirilməsi prosesinə təsir edir. Biliklərin xarakteri, onların quruluş mümkünlüyü, həcmi, onlarla iş rejimləri intellektual sistemlərin istifadəsi sahəsinə və yuxarıda adıçəkilən intellektual sistemlər tərəfindən həll edilən tapşırıqların yerinə-yetirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. İqtisadi və istehsalat proseslərinin idarəetmə sistemlərində biliklər toplusu kimi konkret prosesin təsviri, maliyyə və analitik informasiya komponentlərinin xarakte- ristikaları, faktoqrafik bilik və ya verilənlər çıxış edə bilər. Bu biliklərlə yanaşı idarəetmə məsələlərinin həlli üçün verilənlərə əsaslanan evristika və ya qaydalar var. Adətən bu qayda və ya evristikalar keçmiş təcrübəyə əsaslanır. İstehsalın planlaşdırılması və layihələşdirilməsi zamanı tapşırıqlarda biliklərin keyfiyyəti rolunda verilənlərin məcmusu və hərəkət qaydaları çıxış edə bilər. Biliklərin əldə olunması iki funksiyanın köməyi ilə realizə olunur: informasiyanın kənardan alınması və onun sistemləşdirilməsi. Bununla yanaşı, məntiqi çıxarışlara sistemin öyrənmə qabiliyyətindən asılı olaraq biliklərin əldə olunması, həmçinin alınan informasiyanın müxtəlif formaları daxildir. Biliklərin təqdimolunma forması onların istifadəsi üçün sistemin daxilində müəyyən olunur. Buna görə də onun qəbul edə bildiyi informasiyanın forması biliklər səviyyəsinə qədər informasiyanın formalaşması üçün onun qabiliyyət və bacarığından asılıdır. Nə qədər kompüterin məntiqi çıxarışlara qabiliyyəti yüksəkdir, bir o qədər insana az yük düşür. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------220------------------------------------ Beləliklə, öyrənmə funksiyalarından o tələb olunur ki, kənardan alınan informasiya biliklər və onlardan ibarət olan biliklər bazasına dəyişdirilsin. Biliklərin mənbəyinin aşkarlanması və onlarla iş biliklər mühəndisinin əsas vəzifəsidir. Biliklər bazasının yaradılmasında biliklər mühəndisi çox mühüm funksiyaları yerinə yetirir. O, predmet oblastından yaxşı baş çıxara bilən olmalı və biliklərin əldə olunması prosesində ekspertlə ünsiyyət qurmaq üçün müəyyən mənada psixoloq olmalıdır. Bununla yanaşı, o həmçinin kompüterlərin proqram təminatı imkanlarını yaxşı bilməli- dir. Predmet oblastı haqqında əsas bilik mənbəyi insan- ekspertdir. Biliklər mühəndisi onunla dialoq və ya müsahibə (intervyu) rejimində işləyir və obyektlə işləmək üçün lazımi həcmdə bilik və məlumat formalaşdırır. Sonradan uyğun şəkildə emal edilən sorğuların istifadə edilməsi mümkündür. Bir neçə taqşırıq üçün kitablar, texniki təsvirlər, təlimatlar və sənədlər əlavə informasiya mənbəyi rolunu oynayır. Obyektin predmet oblastına dair biliklər haqqında intellektual sistemlərin tətbiqinin bir neçə sahəsini informasiyanın emalının statik və informasiyanın imitasiya olunmuş nəticələr haqqında istifadəsi yolu ilə formalaşdırmaq olar. Son zamanlar daha çox biliklər bazasının avtomatlaşdırılmış doldurulması üsulundan istifadə olunmaqdadır. Biliklərin digər vacib mənbəyi İnternetdir. Lazımi informasiya və biliklərin İnternetdə ənənəvi axtarışından əlavə hal-hazırda biliklərin axtarılması prosesinə . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------221------------------------------------ intellektual agentlər cəlb olunur. İntellektual agentlər (proqram robotları) biliklərin tapılması üçün sənədlərin daxilində işləyə və ya Veb-də axtara bilir, sonra isə biliklərlə lazımi formatda geri qayıda bilirlər. İntellektual sistemlər proses və obyektlər haqqında öz biliklərini sistemə ötürən mütəxəssislərlə birgə hazırlanır. Ekspert və ya mütəxəssislə iş prosesi biliklərin çıxarılması və ya biliklərin daha düzgün və korrekt əldə olunmasından ibarətdir. Bu texniki, psixoloji, istehsal və sosial xarakterli amilləri özündə saxlayan çətin və çox zəhmət tələb edən bir prosesdir. Sözügedən prosesdə biliklər mühəndisi əsas rol oynayır. Biliklər mühəndisi tapşırıqları müəyyənləşdirmək, mühüm anlayışları aydın- laşdırmaq və bu anlayışlar arasında qaydaların müəyyənləşdirilməsi və formalaşdırılması üçün uzun zaman kəsiyində ekspertlə birgə işləyir. Biliklər mühəndisi predmet oblastını yaxşı bilməli, biliklərin formalaşması və təqdim olunması metodlarına malik olmalı və müxtəlif vəziyyətlərə tez oreintasiya olunan psixoloq olmalıdır. Ekspert intellektual sistemə predmet oblastının öyrənilməsinə kömək edə biləcək vəziyyətdə və arzuda olmalıdır. O dərk etməlidir ki, intellektual sistemlər iş yerində gələcəkdə onu “əvəz” etmək üçün deyil, əksinə, ona kömək etmək üçün nəzərdə tutulub. Biliklər mühəndisi adətən determinləşdirilmiş daxili quruluşu olmayan, nisbətən pis müəyyən olunmuş tapşırıqlarla işləməli olur. Ekspertlər öz təcrübi fəaliyyətində bu tapşırıqları məsələnin bütün parametrlərinin təhlilini qeyri-mümkün edən məsələnin həll operativliyi şərtləri və ya problemin mənasının başa . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------222------------------------------------ düşülməsində olan çatışmazlıqları empirik qaydalar olan evristikalardan istifadə etməklə həll edirlər. Buna görə də tapşırıqların həllində intellektual sistemlər evristik prosedurların yerləşdirilməsinə çalışırlar. Biliklər mühəndisinin işində çətin məqam ekspertə predmet konsepsiyalarını müəyyənləşdirən və formalaşdıran tədqiqat biliklərinin strukturlaşdırılmasına cəhd zamanı kömək edilməsidir. Konkret şəxsə aid olan biliklərin əldə olunması ilə əlaqəli iş, yəni biliklərin çıxarılması biliklərin mühəndisliyində elə də aşağı səviyyəli rol oynamır. İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklərin çıxarılmasının xüsusiyyətləri nədədir? Bu sualın cavabı digər bir sualın – “Haradan, nə və necə çıxarmalı?” sualının cavabındadır. Bilikləri haradan çıxarmalı? İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklər mənbəyi rolunda dərsliklər, sorğu kitabçaları, konkret predmet oblastına aid araşdırılmış materiallar, iqtisadi informasiya və s. çıxış edə bilir. Buna baxmayaraq biliklərin klassik mənbəyi həmin sahənin ekspertidir ki, onun da biliklərini sistem hazırlayıcısı rolunda çıxış edən biliklər mühəndisi mənimsəyir. Bəs ekspert kimdir? Bu, ya adi icraçıdan fərqlənən yüksək ixtisaslı mütəxəssisdir, ya da xam və ya təzə işçidən fərqli olan təcrübəli insandır. Aydındır ki, predmet oblastında ekspertin bacarığı nə qədər yüksəkdirsə, tapşırığın həlli üçün onun istifadə etdiyi biliklərin təsvirinə ehtiyacı da bir o qədər aşağıdır. Votermen bunu bilik mühəndisliyinin paradoksu adlandırmışdır. Əgər biz . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------223------------------------------------ ekspertdən soruşsaq ki, hər hansı bir tapşırığı yerinə yetirərkən konkret nə iş görür, o buna cavab olaraq özünün ağlı kəsdiyi formada, lakin mühakimələrin real prosesindən tamam ayrı olan bir prosesi izah edəcək ki, burada da ehtiyatlı olmaq lazımdır. Belə bir fikir də var ki, ekspertin bilikləri məsələlərin daxili modelləri ilə sistemli hala düşür və eyni zamanda ekspertin konkret vəziyyətdə ilk dəfə qarşılaşdığı prob- lemin həlli onun yaddaşından seçilir və seçim ümumi qanunauyğunluqlar şəklində süurlu olaraq müəyyən olunur. Hansı bilikləri seçmək (nəyi çıxarmaq?). Əgər sistemin funksiyaları müəyyənləşibsə, onda təbii olarq ən vacib olanı bu funsiyaların reallaşması üçün lazım olan çıxarış qaydalarını əldə etməkdir. Hər şeydən əvvəl, bu, baza quruluşudur. Problem oblastının baza quruluşunu formalaşdıran obyekt, anlayış və atributları saymaq və sahənin xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Obyekt, bilik və anlayışlar arasında əlaqə qaydalar çıxarışı vasitəsilə təşkil edilir. Daha sonra şüurluluq meyarları (kriteriləri) ortaya çıxır, yəni nəyə görə ekspert problemi məhz bu üsulla həll edir? Ola bilər, bu üsul yüksək evristik qiymətə malikdir və ya uğursuzluq hallarına hazırlıqlıdır? Bu üsula hansı formada kömək etmək olar? Ekspert tərəfindən istifadə olunan vasitələrə, məsələn, həllin qəbulunda istifadə edilən modellər aiddir. Bilikləri necə seçmək lazımdır? Aşağıdakı cədvəldə sahənin eksperti və sahənin təsviri üzrə biliklərin çıxarış metodları verilmişdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------224------------------------------------ Biliklərin seçmə texnikasını 6 əsas sinfə bölmək olar: • Köməkçi suallarla sorğu, • Quruluş verilmiş sorğu, • Özünü müşahidə, • Öz işi haqqında hesabat, • Dialoq, • Tənqidi icmal. Öz növbəsində, hər bir sinif bir-neçə texniki metodlardan ibarətdir. Əhatəli informasiyanı biz nəzərdən keçirməyəcəyik, bircə bu biliklərin təhlilindən asılı olan biliklərin seçilməsi məqsədinin müxtəlif üsullarla əldə olunmasını nəzərdən keçirəcəyik. Hesablayıcı texnika ilə işləmək bacarığı olan ekspert bilavasitə redaktə olunan proqram vasitəsi ilə intellektual sistemlə qarşılıqlı əlaqə yarada bilir. Bu proqram biliklər bazası haqqında inkişaf etmiş dialoq interfeysi və biliklərə malik olmalıdır. Lakin, ekspertin proqramla əlaqəsinin effektivliyi problemi ortaya çıxır. Biliklərin əldə olunmasının daha bir üsulu biliklərin avtomatlaşdırılmış çıxarılışı və onların biliklər bazasına yazılmasıdır. Mütəxəssislərin biliklərinin avtomatlaşdırılmamış yığımı çox zəhmət tələb edən prosesdir. Bununla əlaqədar olaraq inkişaf etmiş intellektual sistemlərdə biliklərin əldə olunması üçün köməkçi alətlər qabaqcadan nəzərə alınır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------225------------------------------------ Cədvəl 2. Predmet ekspertindən biliklərin çıxarılması metodları Yüklə 84,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|