Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Tətbiqi kulturologiya"

 
QƏDİM HİNDİSTAN MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Qədim Hindistan 
eyni  adlı yarımadada yerləşirdi. 
Himalay sıra dağları Hindistanı başqa ölkələrdən ayırır. 
Hindistan yarımadası yayladan 
ibarətdir. Yayla ilə 
Himalay sıra dağları arasında ovalıq yerləşir. Hindistan 
ovalığının qərbində Hind, 
şərqində Qanq çayı axır. Bu 
çaylar başlanğıcını Himalay 
dağlarından götürür.  
Arxeoloji tapıntılar Hindistanda hələ daş 
dövründə 
qədim məskənlərin mövcud olduğuna 
dəlalət edir. Hindistanın qərbində eneolit və tunc dövrlərində 
özünəməxsus protohind 
mədəniyyəti yaranır. Onun 
çiçəklənmə dövrü e.ə. III-II 
minilliklərə  təsadüf edir. 
Pəncabda müasir 
Harappa 
yaxınlığında və Sinddə 
Mohenco-Daro yaxınlığında aşkar edilmiş  şəhər qalıqları bu qədim sivilizasiyanın başlıca mərkəzləri 
olmuşdur. Bu mədəniyyətin daşıyıcıları dravid və ya 
dravidlərə 
qədər yaşayan qəbilələr olmuşlar. 
Arxeoloqlar e.ə. III minillikdə salınmış  şəhər aşkar 
etmişlər. Qazıntı zamanı qala, onun içərisində saray, 
üçmərtəbəli evlər, tunc, qızıl əşyalar, hələ də oxunması 
mümkün olmayan yazılar tapılmışdır. E.ə. II minillikdə 
naməlum səbəbdən əhali şəhəri tərk etmişdir. 
E.ə. II minilliyin sonunda Hindistana şimal-
qərbdən racələrin başçılıq etdiyi köçəri ari tayfaları 
gəldilər. Onlar oturaq həyata keçib yerli əhali ilə 
qaynayıb qarışdılar. Ari dili əsasında Hindistanda 
sanskrit  ədəbi dili yarandı. Hindlilər eramızdan min il 
əvvəl dəmirdən istifadə etməyə başladılar. Onlar 
çəngəllikləri qırıb dənli bitkilər becərir, hələ bir çox 
xalqlara məlum olmayan pambıq, şəkər qamışı, çəltik əkirdilər. Fili ilk dəfə hindlilər əhliləşdirmişdilər. 
E.ə. I minillikdə Hindistanda dövlət yarandı. Dövlət başçısı racə adlanırdı. E.ə. III əsrdə bütün 
Hindistan racə  Aşokanın (e.ə. 268-231) hakimiyyəti altında birləşdi. Onun ölümündən sonra bu dövlət 
dağıldı. Hindistanda bərabərsizlik dində də öz əksini tapmışdı. Tanrı Brahma dünyanın və insanın yaradıcısı 
hesab olunurdu. Hind kahinlərinə brahman deyirdilər. Hind kahinləri Brahma tərəfindən müəyyən olunmuş 
qaydaları tərtib etmişdilər. Guya Brahma insanları kastalara bölmüşdür. Ən yüksək kastaya brahmanlar daxil 
idi. Guya allah onları  ağzından yaratmışdı. Onların allah adından danışmağa ixtiyarı vardı.  İkinci kastaya 
brahmanın əlindən yaradılmış əsilzadələr və döyüşçülər daxil idi. Üçüncü kastaya brahmanların budlarından 
yaradılmış  kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər daxil idi. Dördüncü kastaya daxil olan Şudralar (nökərlər) 
Brahmanın palçıqlı ayaqlarından yaradılmışdı. İnsan ömrü boyu mənsub olduğu kastada qalırdı. Kastalardan 
heç birinə daxil olmayanlara “toxunulmaz adamlar” deyirdilər. Onlar və onların övladları doğulduğu gündən 
murdar sayılırdılar. Onlar natəmiz yerləri təmizləyirdilər. 
Qədim hindlilərin dini etiqadları və qanunları Veda adlı məcmuədə toplanmışdır. İnsanların kastalara 
bölünməsini ədalətsiz sayan adamlar da var idi. Buna görə də yeni din olan budda dini yarandı. Onun banisi 
şahzadə Siddharta Qautama (e.ə. 566-486) olmuşdur. Budda deyirdi: “Mənim etiqadım sevgi, yardım və 
şəfqət yoludur”.  
E.ə. I minilliyin ortalarından etibarən Hindistan şəhərləri yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Bir 
çox kəndlər böyüyüb şəhərə çevrildi. Bəziləri dövlət tərəfindən inşa edilirdi. Antik müəlliflər Hindistanda 
şəhərlərin çoxluğuna məəttəl qalırdılar. Onların məlumatına əsaslanıb demək olar ki, Maqadhanın paytaxtı 
Pataliputranın (indiki Patnaj) əhalisi bir milyona çatırdı. Şəhər sahəsi 25-30 km
2
 olan ərazidə yerləşirdi.  
Təsərrüfatın müxtəlif sahələrində qul əməyindən istifadə olunurdu. Qulu bildirən "Dasa" sözü məfhum 
kimi hələ də işlədilirdi. Qul əməyi və onun bəhrəsi ağanın ixtiyarında idi. Ağa istəsə qulu alar, satar, girov 
qoyar, hədiyyə verər, lap öldürə də bilərdi. İqtisadi və sosial münasibətlər inkişaf etdikcə qulun da vəziyyəti 
dəyişilirdi. Bəzən qul məhkəmədə şahid sifəti ilə çıxış edirdi. O, özü üçün əmlak toplaya bilərdi. Bu dövrdə 
evdə anadan olmuş qulların sayı artırdı.  Əsirlərin kölə halına salınması  və borc köləliyi davam edirdi. 
Müflisləşmiş adamlar özlərini, yaxud övladlarını köləliyə satırdılar. Azad adamları oğurlayıb qul vəziyyətinə 
salma hallarına da rast gəlinirdi. Hər bir ailə qurumunun bir neçə qulu ola bilərdi. Varlı ailələrdə onların sayı 
daha çox idi. Dövlətin çöl təsərrüfat işlərində qul əməyindən geniş istifadə olunurdu. 
Müflisləşmiş təbəə iqtisadi müstəqilliyini və vətəndaşlıq hüququnu itirdiyindən qullar sinfinə daha çox 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
152
yaxın idi. Quldar təsərrüfatına ucuz işçi qüvvəsi cəlb olunurdu. Onları karmakara adlandırırdılar. 
Karmarkaralar qullar ilə yanaşı hökmdar və fərdi təsərrüfatlarda işləyirdilər. Onlar əvvəlcədən qoyulmuş şərt 
əsasında əmək haqqı alırdılar. Əslində karmarkaralar muzdlu əmək ilə məşğul olurdular. Qədim Hindistanda 
azad icma təbəqələrinin olması mövcud ictimai quruluşun xüsusiyyətlərindən birini təşkil edirdi. Onlar 
istehsal vasitələrinə malik olmaqla təsərrüfatla müstəqil məşğul olurdular. İcmalar dövlətin siyasi həyatı ilə 
bağlı deyildilər. Mübahisəli məsələlərin əksəriyyəti icma yığıncağında həll olunurdu. İcmaların varlığı xüsusi 
torpaq mülkiyyətinin, ictimai və əmlak bərabərsizliyinin inkişafına maneçilik törədirdi. Eyni zamanda varlı 
şudra təbəqələri yaranmışdı. Onlar xidmətçi və qul saxlayırdılar. Hətta kşatri və brahman silki nümayəndələri 
onların təsərrüfatına xidmətə daxil olurdular. Şudralardan hökmdar sülalələri də meydana gəlmişdi. 
Qədim Hindistanda mədəniyyətin müxtəlif sahələri inkişaf tapmışdı.  Ədəbiyyat, incəsənət, xüsusilə 
memarlıq, təbiət elmləri, fəlsəfə sahəsində müəyyən nailiyyətlər  əldə edilmişdi. Burada müxtəlif dini 
ehkamlar və təsəvvürlər mövcud idi. Erkən dövrdə dini əsatirlər meydana gəlmişdi. 
Lap qədim dövrlərdə hind əhalisi arasında günəşə, aya, çaylara, bitkilərə inam və sitayiş mövcud idi. 
Hələ hind-İran birliyi dövründə hindlilərin iranlılar ilə oxşar dini anlayışı vardı. Oda, suya, əcdadlara, eyni 
adlı ilahi qüvvələrə inam həm hind, həm də irandilli etnik birləşmələr üçün səciyyəvi idi. Hindlilərin erkən 
dini təsəvvürləri Riqvedada əks olunmuşdur. Riqvedaya görə qədim hind panteonun başında İndra dururdu. 
O, baş allah olmaqla ildırım saçan və fateh hesab edilirdi. 
Əfsanəyə görə ilk əvvəldən yer üzündə asura adlanan vücudlar, iblislər yaşayırmış. Hind əsatirlərində 
asura  şər qüvvələri təmsil edirdi. İrandilli  ənənədə isə onun müqabili olan ahura xeyirxah allahı  təcəssüm 
edirdi. İran div ehkamının əksinə olaraq hindlərdəki div xeyirxah əməllərin sahibi idi. Vritra adlı iblis (asura) 
şər qüvvələrin başçısı kimi təsvir olunmuşdur. Aditi xeyir və  şər qüvvələri təmsil edirdi. Vritranın 
silahdaşları Danava adlanırdı. Aditilər Danava ilə mübarizə aparırlarmış, lakin həmişə  məğlubiyyətə 
uğrayırmışlar. Belə halda Aditilər İndranı başçı seçirlər. İndra göyün və yerin oğlu kimi qələmə verilmişdir. 
Guya o, anasının böyründən "doğulmuşdu". Anadan olandan sonra İndra bir müddət gizli yaşamış, sonra 
soma içkisini dadmış, nəticədə  bədheybət bir nəhəng görkəminə düşmüşdü. Bundan vahiməyə  gələn qoşa 
göy və yer əks tərəflərə ayrılmış, arada yaranmış  fəza  İndranın məskəni olmuşdu.  İndra allahların başçısı 
kimi Vritra ilə döyüşə girir. İndra iblisi öldürür. Kosmik sular və ilahi analar guya Vritranın qarnından 
azadlığa çıxırlar. Hamilə sular günəşi dünyaya gətirilər. Sonra Sat, yəni varlıq aləmi yaradılır. Bura allahların 
və insanların məskəninə çevrilir. Asat, yəni qeyri-varlıq Satdan təcrid edilir. Asat yerin dərinliyini, o dünyanı 
təmsil edirdi. Kosmik sular göydə yerləşdirilir ki, oradan yerə vaxtaşırı rütubət göndərsinlər. Varuna 
qanunlara nəzarət edirdi. İndra dünyanı bu cür yaratdıqdan sonra rəqsə başlayır. Eyni zamanda, erkən dini 
təsəvvürlərdə od və ev himayədarı Aqni, günəş allahı Surya müəyyən yer tuturdu. E.ə. I minilliyin sonunda 
Brahma, Vişna və  Şiva allahlarına ibadət genişləndi. Müxtəlif allahlar Vişnanın  əksi kimi qələmə verildi. 
Bunlar Krişna, Rama və  hətta Budda hesab olunurdu. Hindistanın bir çox allahlarının məbədləri Vişnanın 
müxtəlif təcəssümü kimi qəbul edilir. 
Avestada bu içki haoma adlanır və onun güclü təsiri qatlarda pislənir, sonrakı hissələrdə isə 
təriflənirdi. 
Rama bitki aləmi allahı kimi məlum idi. Onun arvadı Sita (mənası  "şum yeri") məhsuldar torpağı 
təmsil edirdi. Onların haqqında müxtəlif məzmunlu  əsatirlər yaradılmışdı. Rama və Sitanın taleyinə iblis 
Ravana mənfi təsir göstərmişdi.  Əsatirin birində deyilir ki, Ravana Lankada (Seylon) hökmranlıq edirdi. 
Brahman onu allah və iblislər tərəfdən məğlubedilməz etmişdi. Ravana isə müqəddəs kahinlərin qurban 
ayinlərini yerinə yetirmələrinə maneçilik törədirdi. Allahlar Brahmaya şikayət edirlər. Brahma Ravananı 
məğlub etmək üçün çıxış yolu tapır. O, Vişnaya məsləhət görür ki, o, Aydoxa hökmdarının oğlu Ramanın 
cildinə girsin. Rama gənc ikən gözəl Sitaya evlənmişdi. Atası Daşaratha onu özünə varis təyin etdi. Lakin 
hökmdar qadın hakimiyyətə Brahatanı məsləhət bildi. Rama 14 il müddətinə sürgünə göndərildi. Sürgündə o, 
koma tikib Sita ilə dolanırdı. Bir gün Ravananın iblis bacısı Ramanı gördü və ona məhəbbətini bildirdi. 
Rama onu rədd etdi. Bunu eşidən Ravana Ramaya qarşı çoxlu iblis göndərdi, lakin onlar məğlub oldular. 
Ravana hiylə işlədib Sitanı qaçırdı. Rama çox macəralardan sonra Lankaya gəldi, Ravananı öldürdü və Sitanı 
azad etdi, lakin onu yaxına buraxmadı. Sita pak olduğuna and içdi, Rama ona inanmadı. Sitanın göstərişi ilə 
tonqal qaladılar. O, paklığını sübut etmək üçün yanan tonqala girdi, lakin allah Brahma alovu Sitanadan 
uzaqlaşdırdı. Sita tonqaldan salamat çıxdı. Od allahı Aqni onu Ramaya qaytardı. Rama Sita ilə birlikdə 
Aydoxaya qayıdır, atasının taxt-tacına sahib olur və on min il hökmranlıq edir. Bundan sonra Rama Vişna 
görkəminə qayıdır. Hindistanda bir çox məbədlər Ramaya həsr olunmuşdur. 
Qədim hind allahı Krişna həmçinin Vişnanın təcəssümü kimi təzahür etmişdi. Onun haqqında xeyli 
əfsanə yaradılmışdı. Krişnanın uşaqlıq və gənclik illəri əfsanələrdə öz əksini tapmışdı. Uşaq ikən o, meşəyə 
gedib çobanlıq edirmiş. Onun tütəyinin səsi naxır otaran oğlan və qızları valeh edirmiş, hətta inəklər bundan 
zövq alırmışlar. Bir gün Krişna çayda çimən naxırçı  qızların pal-paltarlarını  oğurlayıb ağacın başında 
gizlənir. Qızlar ona çox yalvarırlar. Krişna paltarı bir şərtlə qaytarır ki, qızlar onunla rəqs etsinlər. Krişna 
qızlar ilə rəqs edir, sonra yoxa çıxır. Bir xeyli keçmiş o, qayıdır, nigaran qalmış qızları sevindirir. Krişna öz 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
153
simasını, yaxud görkəmini çoxaldır. Qızların hər birinə elə  gəlir ki, Krişna onunla oynayır. Krişnanın 
hamıdan çox xoşuna Radha gəlirdi. Guya Radha Vişnanın arvadı Lakşminin ifadəsi imiş. Krişna isə ancaq 
Radha ilə öz görkəmində oynayırdı. Krişna ilə Radhanın məhəbbətinə dair xeyli incəsənət əsəri yaradılmış, 
ona mahnılar qoşulmuşdur. Krişna əfsanələrdə məhəbbət vurğunu və özünə qarşı sevgi, məhəbbət yaradan 
allah təcəssümü kimi təsvir edilmişdir. Krişnanın eyni zamanda, çoxlu düşməni varmış. O, hamını valeh 
edən cazibədarlıq ilə yanaşı qeyri-təbii qüvvəyə malik imiş. 
Əfsanələrin birində deyilir ki, Uqarsen adlı hökmdarın arvadını iblis yoldan çıxarıbmış.  İblis 
Uqarsenin görkəminə giribmiş və bunu da arvadı bilmirmiş. O, Kansanı doğmuş, Kansa isə hakimiyyəti zəbt 
edibmiş. O, camaata böyük əzab-əziyyət verirmiş, yer üzünü onun zülmü bürüyürmüş. Buna dözməyən Yer 
kürəsi inək görkəmində kömək üçün İndraya müraciət edir. İndra əlac tapmaq üçün allahların yanına gedir və 
nəhayət, Vişna Krişnanın görkəminə düşür. Krişna Kansanı öldürməli idi. Lakin Kansanın taleyini yozub 
deyirlər ki, onu ancaq bacısı  oğlu öldürə bilər. Belə halda Kansa göstəriş verir ki, bacısı Devakanı 
öldürsünlər. Lakin bacısı əri Kansanı bu qərarından çəkindirir və anadan olan körpələri ona verəcəyini vəd 
edir. Beləliklə, Kansa altı körpəni öldürür, lakin yeddi və səkkizincidən xəbəri olmur. Bunlardan biri Krişna, 
digəri onun qardaşı Balarama imiş. Qardaşlar möcüzə ilə Devakanın bədəninə yeridilirlər və bununla 
Kansanın caynağından xilas olurlar. Kansa Krişnanın üstünə cürbəcür vücudlar göndərir.  İblisə Puntana 
bədəninə zəhər sürtüb, təmtəraqlı geyimdə körpə Krişna olan evə gəlir. O, südünü körpəyə əmizdirir ki, uşaq 
zəhərlənib ölsün. Lakin körpə Krişna iblisənin bütün həyatını  əmir və o qədər böyüyür ki, ilanın qarnı 
partlayır. Bir çox macəralardan sonra Krişna Kansaya qalib gəlir və onu öldürür. Uqarsen yenidən öz taxt-
tacına sahib olur. 
Krişna obrazı Mahabharata dastanında da verilmişdi. Burada o, cəsur döyüşçü kimi təsvir olunur. 
Döyüş zamanı o həm hiyləyə  əl atır, həm də  hərbi bacarıq və qabiliyyət nümayiş etdirir. O, Pandavlar 
tərəfindən Kaurav qardaşlarına qarşı  çıxış edirdi. Krişna deyirmiş ki, xeyir naminə  ədalətli döyüşdə  əl 
titrəməməlidir. O, həyatın mənasını allahı  dərk etməkdə görür və özünü allah kimi qələmə verirdi. Allahı 
dərketmə üsullarından biri ona sadiq məhəbbət bəsləməkdən ibarət imiş. İnsanın sevən ürəyi olmalıdır. 
O, öz ürəyi vasitəsilə biliyə sahib olmağa, çətinlikləri keçib allahı  dərk etməyə qabildir. Allaha 
məhəbbət göstərən və onu dərk edənlərə həyatda xüsusi imtiyazlar bəxş edilir. Krişna deyirdi: "Mən bütün 
canlılara eyni cür baxıram. Mənim üçün nə  qərəzkar var, nə  də istəkli. Lakin kim ki, mənə  sədaqət və 
məhəbbətlə sitayiş edir, o mənim daxilimdədir, mən də onların". 
Qədim hind əsatirlərində allah Şiva və onun arvadı Parvati müəyyən yer tuturdu. Şiva Himalay 
dağlarında məskən salıbmış. O, Brahma allahını cəzalandırıbmış, çünki o, qan-qarışıq nikahına yol veribmiş. 
Şiva rəqs hökmdarı kimi də  qələmə verilirdi. O rəqs "edəndə dördəlli təsvir olunur. Onun rəqsi dünyanın 
yaradılmasını, inkişafını  və  məhv olmasını  əks edirmiş. Dünyanın sonunda Şiva hər  şeyi udan bədheybət 
Alov yaradıbmış. Alov varlığı məhv etmiş və Şivanın iradəsi ilə dünyanı yenidən yaradıbmış. Şivaya öküz 
Nanda xidmət edirmiş.  Şiva və arvadı Parvati köçəri həyat sürürmüşlər, bədbəxt adamlara və yoxsullara 
köməyə gəlirmişlər. Şiva üçün çətənədən məstedici içki hazırlayarmışlar. Bəlkə də bu "saoma" içkisi imiş. 
Şivanın arvadı Parvati əfsanələrdə ilahə ana kimi təsvir edilmişdir. Böyük ilahə ana qeyri-ari tayfalarına 
mənsub olmuş, sonralar hind dini tərəfindən mənimsənilmişdi. 
Qədim hind panteonunda yüzlərlə allah cəmləşdirilmişdi. Onlara da insan əməlləri və güzəranı xas idi. 
Qədim allahların ailəsi vardı, onlar yeyib içərdilər, saraylarda yaşayardılar, döyüşlərdə iştirak edərdilər. Həm 
qəzəblənər, həm sevib-sevilər, həm də ölüm-itimlə rastlaşardılar. İnsanlar allahları və onların yaşayışını öz 
həyat tərzinə oxşar yaradırmışlar. Qədim hindlilərə görə, kainat yer kürəsindən, fəzadan və səmadan ibarət 
idi. Allahlar müvafiq surətdə kainatın bu və ya digər sahəsində yaşayırdılar. Mitra, Varuna, Aditya, Surya, 
Vişna və b. səma allahları hesab olunurdular. Fəzada İndra, Maruta, yerdə Aqni, Soma və b. ağalıq edirdilər. 
Qədim hindlilər axirət dünyasına inanırdılar. Ölülər allahı Yama mərhumları o dünyada qəbul edər, 
sağlıqlarındakı  əməllərinə görə onların canını (ruhunu) cənnətə, ya da cəhənnəmə göndərərdi. Tədricən 
axirət dünyası anlayışı da dəyişikliyə  uğramışdı. Belə  təsəvvür yaranmışdı ki, guya insan öləndən sonra 
məhv olmur, başqa bir görkəmdə yenidən yaranır. Bu təlimə görə, insanlar öz əməllərinə uyğun yenidən varlı 
ya yoxsul, quldur ya üçün daxili müvazinəti itirməməli, düz danışmalı, yalan və böhtandan imtina etməli, 
düzgün əməl sahibi olmalıdır. 
Budda təliminə görə, hər bir dindar bu yüksək məqsədə, yəni  əzab-əziyyətdən xilas olma yoluna 
qədəm qoymalı idi. O, ancaq şəxsi səyi nəticəsində xilas olmaya çata bilərdi. Buna görə o, nirvanaya nail 
olmalı idi. Nirvana həyatın eyş-işrətindən azad olmuş insan ruhunun vəziyyətini bildirirdi. Nirvanaya çatmış 
adam bir daha törəmirdi, ancaq onun ruhu başqa şəxsiyyətə keçə bilərdi. Nirvana heç də insanı bu dünyada 
xoşbəxt etmirdi, əksinə o bu dünyada insanı hər bir arzu, istək, həvəs və ehtirasdan "xilas" edirdi. Nirvanaya 
çatmaq üçün hər bir kəs ailədən, mülkiyyətdən, varnalara mənsubiyyətdən əl çəkməli və dindarlar icmasına 
daxil olmalı idi. 
Buddizm silki fərqləri rədd edirdi. İctimai və silki mövqeyindən asılı olmayaraq hər bir kəs nirvanaya 
can ata, Budda dininin ardıcılı ola bilərdi. Eyni zamanda, buddizm mərasim keçirmə, qurban kəsmə, dua 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
154
oxuma dini ayinlərindən imtina etmişdi. Buddizm allahların varlığını  qəbul edirdi, lakin onların da 
dəyişməyə  məruz qaldıqlarını bildirirdi. Onlar da nirvanaya nail olmalı idilər. Budda nirvanaya birinci 
çatdığı üçün allahlardan üstün sayılırdı. Buna baxmayaraq Budda ardıcılları belə arzuların yerinə yetirilməsi 
üçün qədim allahlara müraciət edirdilər. Qədim allahların özləri də, guya Buddaya sitayiş edirlərmiş. 
Buddizm brahmanizmdən fərqli olaraq adamları eyni hüquqlu sanır, lakin ictimai münasibətlərin 
dəyişdirilməsinə çağırmırdı. Buddizmə görə, bütün insanlar əzab-əziyyət içində yaşayırlar, buna uyğun 
olaraq onlar bərabər hesab edilirdilər. Əslində insanların bərabər olması və azadlığa çıxması (xilas olmağa 
can atması) dini ehkamlara tabe edilmişdi. Bu, adamların mənəvi aləminə  təsir göstərir və buddizmi 
cazibədar edirdi. Əslində buddizm mövcud olan vəziyyətlə barışmağı, mövcud sosial münasibətlərlə qane 
olmağı  təbliğ edirdi. Buddizm Hindistanın özündə  əsas dinə çevrilmədi, Hindistandan kənarda daha geniş 
yayıldı. 
Mədəniyyətin digər sahələri. Erkən dövr Hindistan ədəbiyyatı barədə məlumat qalmamışdır. O zaman 
şifahi xalq yaradıcılığı üstünlük təşkil edirdi. Bu dövrdə yaranmış dastanlar sonralar yazıya köçürülmüşdü. 
Bunlardan biri Mahabharata dastanıdır. Dastanda Brahtanın nəslinə mənsub olan yaxın qohumlar hakimiyyət 
uğrunda mübarizə aparırlar. Bu qohumlar əmiuşağı imişlər. Mübarizə vuruşan qohumların hamısının həlak 
olması ilə  nəticələnir. Digər dastan "Ramayana" adlanır. Burada şahzadə Ramanın macəraları  və  nəhayət, 
hakimiyyətə sahib olması barədə danışılır. Hadisələr ilə yanaşı bu dastanlarda qədim əsatirlər, ibrətamiz və 
fəlsəfi mühakimələr, dini rəvayətlər əks olunmuşdur. Bunlar eramızın əvvəlinə kimi şifahi icra olunurdu. Hər 
iki dastan yazıya elə həmin vaxtlar köçürülmüşdür. İlk zamanlar vedlər də yazıya köçürülməmişdi. Onlar da 
şifahi ifa olunurdu. 
Piktoqrafiyadan başqa digər qədim hind yazı növləri aşkar edilməmişdir. Lakin e.ə. IV əsrə kimi 
Hindistanda yazının olması ehtimal edilir. Qədim hind alimləri Panini (e.ə. V-IV əsrlər), Katyayana və 
Patancali (e.ə. II əsr) sanskrit dilinin qrammatikasını yazmışdılar. Vedlər də sanskrit dilində  tərtib 
olunmuşdu. E.ə. III əsrdə Aşokanın göstəriş və qanunları artıq yazıda əks olunmuşdu. Brahmi yazı növündən 
istifadə edirdilər. Hindistanda arami və yunan yazı sistemi də tətbiq olunurdu. 
Qədim Hindistanda səhnə tamaşası qoyulurdu. Daimi tamaşa göstərən dəstələrdə ixtisaslı xanəndələr, 
musiqiçilər, aktyor və rəqqaslar iştirak edirdilər. Qədim hind memarlıq abidələri cərgəsinə qülləli tikintilər, 
mağara məbədləri daxildir. Qədim hind incəsənətinə Haxamaniş  və yunan mədəniyyətin təsir göstərmişdi. 
Riyaziyyat və astronomiya sahəsində nailiyyətlər barədə erkən məlumat qalmamışdır. Nisbətən son vaxtların 
məlumatları göstərir ki, qədim hindlilər Pifaqorun adını daşıyan teoremi bilirdilər. "Sıfır" rəqəmi ilk dəfə 
Hindistanda işlədilmişdi. Onluq say sistemi mövcud idi. "Ərəb rəqəmləri" qədim Hindistanda məlum idi. Bu 
rəqəmləri  ərəblər hindlilərdən mənimsəmiş,  Şərqdə  və Avropada yaymışdılar. Riyaziyyat sahəsində 
dördbucaq və kub kökləri çıxara bilirdilər, dördbucaq müstəvini hesablayırdılar. Yer kürəsini  şar  şəklində 
təsəvvür edirdilər. Qədim hindlilər  şəmsi təqvimi yaratmışdılar, lakin aylar qəməri təqviminə 
uyğunlaşdırılmışdı. 12 qəməri ayı belə halda 354 günə bərabər olurdu. Qəməri ili şəmsi ilə uyğunlaşdırmaq 
üçün əlavə aydan istifadə edirdilər. Fəlsəfə sahəsində materialist müddəalar irəli sürülürdü. Biliyin yeganə 
mənbəyi təcrübə hesab olunurdu. Ruhun yerdəyişməsi, yenidən törəməsi inkar edilirdi. Ruh bədənin bir 
hissəsi kimi qəbul edilirdi. Hind mədəniyyətinin özünəməxsus inkişaf yolu ölkəni qədim dünyanın 
mədəniyyət mərkəzlərindən biri səviyyəsinə qaldırmışdı. Hindistan mədəniyyəti  Şərqi Asiya və dünya 
ölkələrinə böyük təsir göstərmişdi. 
Qədim hindlilər “Mahabharata” və “Ramayana” dastanlarını yaratmışlar. Onlar Finikiya əlifbası ilə 
tanış idilər. Onlar özləri üçün əlifba tərtib etmişdilər. Rəqəmləri ilk dəfə hindlilər yaratmışlar.  Ərəblər bu 
rəqəmləri qəbul etmiş, avropalılar da həmin rəqəmləri  ərəblərdən götürmüşlər. Onlar bu rəqəmləri  ərəb 
rəqəmləri adlandırmışlar. Hindistan şahmat oyununun vətənidir. Padşah Aşoka dövründə Hindistanda 
abidələr  əsasən möhtəşəm sütunlardan ibarət idi. Daş sütunların yuxarısında möhtəşəm heyvan, insan 
heykəlləri qoyulurdu. Aşoka dövründə möhtəşəm sütun üzərində 4 şir heykəli qoyulmuşdu. Onların hər biri 
müxtəlif tərəfə baxır. Bu təsvir indi Hindistan Respublikasının gerbidir. 
Hindistanda isə vəziyyət başqadır. Bu ölkəyə gələn ilk avropalılar yerli sakinlərin öz keçmişlərini əla 
bildiklərinin  şahidi olmuşlar. Sakinlər onlara izah edirdilər ki, mövcud ənənələr min illərlə heç bir ciddi 
dəyişikliyə  məruz qalmamışdır. Hər bir sıravi hindliyə bu gün də  məlum olan əfsanə  və miflərdə adları 
çəkilən rəhbər və  qəhrəmanlar min il bundan qabaqkı hindliyə necə  məlum idisə, eləcə  də öz varlığını 
saxlamışdır. Hazırda gündəlik ibadətlə  məşğul olan Brəhmən 3 min il əvvəl yaradılmış himnləri yenidən 
təkrar etməkdə davam edir. Faktiki olaraq Hindistan dünyada ən qədim mədəni ənənələrlə  zəngin olan bir 
ölkə kimi məlumdur. XVIII əsrin ikinci yarısına kimi avropalılar Hindistanın keçmişini o qədər də ciddi 
şəkildə öyrənməyə çalışmırdılar. Onun qədim tarixi isə yunan və Roma müəlliflərinin  əsərlərində adda-
budda qalmış fraqmentlərdən məlum idi. Ölkəyə gəlib çıxmış bir sıra fərasətli missionerlər isə Hindistanın 
həmin dövrdəki həyatı ilə dərindən tanış olmuş, xalq dillərini dərindən öyrənmişdilər. Lakin bütün bunlara 
baxmayaraq, içərisində yaşadıqları xalqın  əsil tarixi keçmişini və  mədəniyyətini başa düşmək istəmirdilər. 
Onlar bu mədəniyyəti qədim hesab etsələr də, onları dərindən öyrənməyə cəhd etmirdilər. Hindistanın qədim 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
155
tarixinə dair həmin missionerlərin tədqiqatları  əsaslandırılmamış uydurmalarla zəngindir. Çünki onlar 
hindliləri Nuhun nəsli ilə  və qeyb olmuş Bibliya çarlıqları ilə  əlaqələndirirdilər. Bu isə, sözün həqiqi 
mənasında, uydurmadan başqa bir şey deyildir. Bunu müəyyən mənada Hind mədəniyyətinə  də aid etmək 
olar. Lakin sonralar haqq öz yerini tutmağa başladı. Dünyanın görkəmli tədqiqatçıları Hindistanın tarixi, 
mədəniyyəti və mifologiyası haqqında obyektiv fikirlər söyləmişlər. Bəzi müəlliflər Hindistanda yaranmış 
mədəni sistemi üç əsas tipə bölmüşdür. Həmin müəlliflərdən Braunun fikrincə, birinci tip mədəni sistem 
induist mədəniyyətin təsirinə  məruz qalmayan, hələ indiyə  qədər öz yazısı olmayan qəbilə, tayfa 
mədəniyyətidir. Bu, induist mədəniyyəti ilə mifologiyanın ünsiyyətin ilkin mərhələsində durur. Onlar 
özlərinin xüsusi yerli allahlarına etiqad edirlər, hinduizmin böyük allahlarının mövcudluğu haqqında heç bir 
təsəvvürə malik deyillər. Elə buna görə də onların həmin allahlarla bağlı miflərlə də tanışlığı yoxdur. Həmin 
qəbilə  və tayfaların mədəniyyəti və dini konsepsiyaları haqqında məlumatlar yeni dövrdə etnoqraflar, 
folklorçular, missionerlər, məmurlar, məktəb müəllimləri və başqalarının topladıqları faktlara əsaslanır. 
«Qəbilə-tayfa» mədəniyyətini çox çətinliklə sistemləşdirmək mümkündür. Onlar fraqmentar xarakter 
daşıdığından tədqiqatçılara onları qruplaşdırmaq olduqca çətindir.  Əgər bu mədəniyyət klassik Hind 
mifologiyası ilə bəzi əlaqəsini göstərsə də, əksər hallarda müstəqilliyini nümayiş etdirir. 
Hind mədəniyyət sisteminin ikinci tipi konkret şəxsiyyətlərin  əsasını qoyduğu etiqad təlimləri ilə 
qırılmaz  əlaqəsi olan mifləri  əhatə edir. O kateqoriyalara buddizm və çaynizm daxildir. Buddizm 
mifologiyasında mərkəzi yeri Buddanın tarixi şəxsiyyəti tutur.  Budda (sanskritdə  hərfən-həqiqətlə 
nurlanmış, ağıllı) buddizmdə mütləq kamilliyə çatmış  və başqalarına nicat yolunu göstərməyə qadir olan 
şəxsdir. Bu qədim dinin banisi əfsanəyə görə, e.ə. VII-VI və ya VI-V əsrlərdə Qanq vadisinin mərkəzi 
hissəsində yaşamış Sidihartha Qautama Şəkya Munidir. Buddanın həyatı və moizəçilik fəaliyyəti haqqında 
natamam məlumatlar buddizmin kanonik ədəbiyyatında verilmişdir. Qautama Şəkya-Muninin həyatının daha 
müfəssəl təsvirləri bizim eranın II-III əsrlərində  tərtib edilmişdir. Mövcud təsvirlərdə ehtimal ki, buddist 
vaizlərinin həyatından götürülmüş  əfsanələr, dini miflər və hadisələr sıx surətdə çulğalanmışdır. Buddanı-
Qautamanı bəzən “Asiyanın işığı” hesab edirlər. 
Çaynizm e.ə. VI əsrdə Hindistanda buddizmlə bir vaxtda Kasta, Silk quruluşunu təsvir etmiş 
Brəhmənizmə müxalif olaraq meydana gəlmiş dindir. Çaynizm qədim Hind cəmiyyətinin mütərəqqi 
təbəqələrinin mənafeyini ifadə edirdi. Çaynizmin davamçıları 24 peyğəmbərə sitayiş edirlər. Bunlardan da 
sonuncusu guya çaynizmin əfsanəvi banisi, Cina (sanskritcə qalib) təxəllüsü olan Mahavira Vardharana 
olmuşdur. Cina və onun ardıcılları haqqında əhvalatlar kanonik çaynist dini ədəbiyyatını (Sitddhanta) təşkil 
etmişdir. Çaynizmə görə, Cina 5 həqiqəti təbliğ etmişdir: adam öldürmə, yalan danışma, oğurluq etmə, 
dünyəvi  şeylərə bağlanma, bakirəliyini saxla (rahiblər üçün). Çaynizm Brəhmənizmin bir sıra ünsürlərini-
ruhların  şəkildən  şəklə düşməsinə etiqadı, karma haqqında, peyğəmbərlərin vaxtaşırı zühur etmələri 
haqqında təlimi saxlamışdır. Çaynizm, habelə buddizm Brəhmənizmin kasta quruluşunu və ayinlərini, 
iztirablardan fərdi  şəkildə xilas olunması haqqında təlimi, Vedin müqəddəsliyini inkar edirdilər. Çaynizm 
ayinlərində allah kimi Cinaya, həmçinin onun şagirdlərinə sitayiş edilməsi, müqəddəs mətnlərin oxunması, 
camaat qarşısında tövbə etmək daxildir. Bütövlükdə Çaynizm mifologiyası o qədər dəqiq formalaşmışdır ki, 
orta  əsrdə yaşayan rahib Hema Çandra (1089-1173) onu böyük bir kitabda ümumiləşdirə bilmişdir. Onun 
əsəri «Trişaş-tişalakapuruşaçarita» və yaxud «altmış üç görkəmli insanın həyatının təsviri» adlanır. 
Nisbətən vahid şəklə salınmış, dəqiq formalaşdırılmış buddist və çaynist mifologiyalarının əksi olaraq 
Hind mədəniyyət sisteminin üçüncü tipi hinduizm mədəniyyəti hesab olunur. Hinduizm dinə nisbətən daha 
geniş anlayışdır. O, özünün tam məzmunu ilə  həyat tərzi olub, adət və  ənənələri, etiqadı,  əxlaq, davranış 
normalarını, müxtəlif xalqlarda tarixən ən qədim dövrlərdən formalaşmış ictimai institutları özünə daxil edir. 
Hinduizm e.ə. VI-IV əsrlərdə buddizmin və çaynizmin yayılmasına cavab olaraq meydana gəlmişdir. 
Hinduizm Hindistanda quldarlıq münasibətlərinin cəmiyyətin kastalar üzrə bölgüsünü təsdiq etmiş feodal 
münasibətləri ilə  əvəz olunması dövründə (IV-VI əsrlərdə) möhkəmlənmişdir. Hinduizm yekcins din 
deyildir, onda vahid ehkamçılıq və ayinçilik, mütəşəkkil məbəd sistemi yoxdur. 
Brəhmənizm ünsürlərindən başqa hinduizmə ved və yerli dinlərin ünsürləri, ibtidai dini etiqadlar: suya 
(məsələn, Qanq çayına), heyvanlara (ilanlara, meymunlara, fillərə, inəyə) sitayiş,  əcdadlar ayini daxildir. 
Eyni zamanda hinduizm bütlərə sitayiş ünsürlərinə malik olan dindir. Bütün hinduizm cərəyanları üçün 
ümumi cəhət Vedin müqəddəs kitablar kimi qəbul edilməsi, sansara haqqında, öləndən sonra Karma 
qanunlarına uyğun olaraq müxtəlif varlıqlarda yenidən canlanmış ruhun sərgüzəştləri haqqında təlimdir. Bu 
qanun kasta qaydalarına və ya dharmaya əməl edilməsi və ya edilməməyi ilə müəyyən edilir. Hinduizmdə 
insanların allah qarşısında bərabərsizliyi, kasta bölgüsünün ilahiliyi haqqında təlim mühüm yer tutur. 
Hinduizmin dini-fəlsəfi təsəvvürləri üçün təbiətə qarşı duran atman haqqında, allahın zühur etdiyi insan ruhu 
haqqında və brəhmən (dünya ruhu) haqqında, mənəvi mahiyyətlər haqqında təlim olduqca səciyyəvidir. 
Hinduizmə görə, insan həyatının məqsədini (buddist nirvanasından fərqli olaraq) atmanın təbiətdən azad 
olması  və brəhmənlə birləşməsi təşkil edir. Buna da dharmanın yerinə yetirilməsi vasitəsilə nail olunur. 
Bundan başqa başlıca allah yaratma (Brəhmə), hifz etmə (Vişna), məhv etmə  (Şiva) xassələrini özündə 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
156
təcəssüm etdirən, üç sifətə malik vahid allah mövcuddur. Brəhməyə faktiki olaraq sitayiş etmirlər. Vişnuya 
və Şivaya (bunlarla bir sırada digər allahlara) sitayiş edirlər. Pərəstiş obyektindən asılı olaraq bu dində iki 
əsas və olduqca mühüm hesab olunan cərəyan: vişnuizm və buddizm bir-birindən fərqlənir. Məlum olduğu 
kimi, hinduizmin bir cərəyanı olan Vişnuizmdə avatarlar haqqında Vişnanın allahlarda, insanda və ya 
heyvanlarda vaxtaşırı  təcəssüm etməsi haqqında təsəvvür ön sırada durur. Məsələn, Budda Vişnanın 
avatarası hesab olunur. Bütün bunlar isə hinduizmin universallığını, yəni digər dini etiqadlara, xüsusilə 
buddizmə uyğunlaşa bilməsi imkanını sübut edir. Hinduizm bir din kimi bütün etiqad növlərinin, o cümlədən 
primitiv animizm etiqadlarından tutmuş, incə  fəlsəfi buddizmə  qədər hamısının mövcudluğunu qəbul edir. 
Teoloji baxımdan hinduizm vahid din olmayıb müxtəlif dinlərdən təşkil olunmuş kimi özünü göstərir. 
Şərt olaraq üç tipə ayrılan Hind mədəniyyət sistemində Hind mifologiyası olduqca zəngin və 
mürəkkəbdir. Hind mədəniyyəti qədim Hindistanda mövcud olan bir sıra mifoloji sistemlərin (o cümlədən, 
miflərin və orada iştirak edən personajların məcmusudur. Dini-mifoloji təsəvvürlərin mənşəyi  ən qədim, 
ibtidai dövrlərə gedib çıxır. Qəbilə-tayfa mifologiyası həmin sıradandır. Bunlar çox vaxt yerli əhalinin adı ilə 
dravid mifologiyası da adlanır. Bəzən «protodravid» sivilizasiyasını da oraya daxil edirlər. Mohenco-Daro və 
Harappa arxeoloji qazıntıları ən qədim dövr mədəniyyəti haqqında ətraflı məlumat verir. Keçən əsrin 20-ci 
illərində aparılan arxeoloji qazıntılar yüksək mədəniyyət mərkəzlərini aşkar etmişdir. Harappa mədəniyyəti 
dövrünün adamlarının dini-mifoloji təsəvvürləri protohind mifologiyasını  təşkil edir. Qeyri-hind, qeyri-ari 
xalqları, tayfa və qəbilələrinin yaratdığı bu mifologiya sistemi ilə yanaşı, Hind mifologiyasının ünsürlərini 
vedlərin mifologiyası, hinduizm mifologiyası, buddizm mifologiyası, çaynizm mifologiyası və s. təşkil edir. 
Məlum olduğu kimi, brəhmənizm qədim hindlilərin quldarlıq cəmiyyətinin təşəkkülü dövründə vedizm 
dininin daha da inkişaf etdirilməsindən ibarət olan dindir. Vedlər və bunların e.ə. VIII-VI əsrlərdə  tərtib 
olunmuş geniş  şərhləri («brəhmənlər», «aranyakilər» və «upanişadlar») daxildir. Brəhmənizm ciddi kasta 
bölgüsü üzrə dini cəhətdən  əsaslandırılmış brəhmənlərin varnasını (silkini) təşkil edən peşəkar kahinlərin 
imtiyazlı vəziyyətlərini təqdis etmişdir. 4 varnadan onların (brəhmənlər, kşatrilər, vayşilər, şudralar) hər biri 
üçün xüsusi davranış qaydaları, hüquqlar, vətəndaşlıq və dini vəzifələr (dharma) müəyyən edilmişdi. 
Dörd kastaya (varnaya) bölünmə  Qədim Hindistan cəmiyyətinin səciyyəvi cəhətidir. Bu kastalar 1) 
brəhmənlər (ağlar) - yəni əqli əməklə məşğul olan kahinlər; 2) kşatrilər (qırmızılar) - hərbçilər; 3) vayşilər 
(sarılar) - əkinçi, sənətkar və ticarətlə məşğul olanlar; 4) şudralar (qaralar) - ən aşağı, ağır işləri icra edənlər, 
nökərlər. Ari irqinə  mənsub olan birinci üç kastada mənəviyyat brəhmənlərə,  əməli (faktiki) hakimiyyət 
kşatrilərə  məxsus idi, vayşilər  əməkçi xalq kütlələri, maddi nemətləri yaradanlar, şudralar isə qullar, 
nökərlər, ən ağır əməklə məşğul olanlar idi. 
Qədim Hindistanda yaranan primitiv fəlsəfi baxışlarda, sonralar isə  fəlsəfi sistem və  məktəblərdə 
göstərilən ictimai bölgülərdəki mühüm və kastaların ictimai-siyasi mövqelərində müqayisəli nöqteyi-nəzər 
öz fəlsəfi təcəssümünü tapa bilmişdir. Həmin kasta sistemi eyni zamanda bütün dinlərdə də bu və ya digər 
dərəcədə əksini tapsa da, brəhmənizmdə daha geniş şəkildə əks olunmuşdur. 
Bu din öyrədirdi ki, vedizm dini allahları ilə yanaşı  ən ali mütləq olan yaradıcı Brəhmən allahı 
mövcuddur. Onun hissələrindən ibarət olan bütün canlı varlıqların ölməz ruhları onunla qovuşmağa can 
atmalıdır. Bu məqsədə çatmaq üçün ruhun köçürülməsinin sonsuz sırası durur. Bu ruh da bitkilərdən və 
heyvanlardan tutmuş brəhmənlərə, padşahlara və hətta səma sakinlərinə qədər müxtəlif formalarda zühur edə 
bilər. Ruhun hər bir yeni doğulmasının forması insanın özündən, onun sağlığındakı  əməllərindən (karma 
qanunu), onun möminliyinin dərəcəsindən asılıdır. Brəhmənlərə sözsüz tabeçilik, hakimiyyətin 
ilahiləşdirilməsi, öz varnasının drahmasını yerinə yetirmək, bu varna tərəfindən müəyyən edilmiş ayinlərə 
əməl edilməsi brəhmənizmə görə,  ən mühüm fəzilətlər, xeyirxahlıqlar hesab olunurdu. Bu göstərişlərin 
yerinə yetirilməsi guya ruhun yeni, daha yaxşı köçürülməsinə səbəb olur, dharmanın tələblərinin pozulması 
isə yeni bədbəxt hadisələrə, pozulmalara gətirib çıxarmışdır. Brəhmənlərin təlimi onların müqəddəs varlıqlar 
sifətində  qəbul edilərək hakim təbəqə mövqeyini qoruyub saxlamağa xidmət etmişdir. Bütövlükdə isə 
hinduizm mifologiyası brəhmənizm mifologiyasından bəhrələnmişdir. Brəhmənizm isə özlüyündə Vedlərdən 
qidalanmışdır. Vedlər dini, yaxud Vedizm Hindistan əhalisinin xeyli hissəsinin e.ə. II-I minilliyin 
əvvəllərində  təşəkkül tapmış  və müqəddəs mətnlər külliyyatları olan Vedlərdə (hərfi - bilik) yazılı  şəkildə 
tərtib olunmuş dini etiqad və ayinlərdir. Vedlər ən qədim himnlərdən, dualardan, qurbanlıq qaydalarından və 
cadularından ibarət olan 4 külliyyatdan (samhidlərdən) - Riqveda, Yacurveda, Samaveda və Atharvavedadan 
ibarətdir. Vedizm dininin allahları ilk vaxtlar təbiət qüvvələrinin və hadisələrinin antropomorf şəkildə 
canlandırılmasından ibarətdir. Aqni - od allahı, İndra - atmosfer, yağış və tufan allahı, Surya - Günəş allahı, 
Dyaus (Varuna) - göy allahı, Soma - Ay və  məstedici içki allahı, Vritra - quraqlıq allahı  və s. İbtidai 
cəmiyyətin dağılması, sinfi cəmiyyətə keçid, dövlətlərin meydana gəlməsi ilə adları  çəkilən allahların da 
funksiyaları mürəkkəbləşir. İndra müharibə allahına, allahların padşahına və Yer allahının hamisinə, Varuna 
allah hakiminə çevrilir və s. Ayinin əsası qurbanvermə  mərasimlərindən ibarət idi. Bununla da təsəvvür 
edilirdi ki, qurbanvermə yer üzərindəki həyatda insanlara allahın köməyini, ölənlərin ruhlarının isə  səma 
səltənətində (cənnətdə) dirilməsini təmin edir. Qurban verilməsinə  əvvəllər tayfaların, icmaların, ailələrin 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
157
başçıları, sonralar isə peşəkar kahinlər-brəhmənlər rəhbərlik edirdilər. 
Hind mifologiyasının üç əsas sistemində mifoloji personajların hər biri özünün müstəqilliyi və böyük 
fərqləri ilə bir-birindən seçilir. Vedizm mifologiyası  Şimal-Qərbi Hindistanda ari tayfaları arasında e. I-ı 
minilliklərdə formalaşmışdır. Vedizm mifologiyasının  əsas cəhəti çoxallahlılıq-politeizmdir. Hinduizm 
mifologiyası sonralar, ari tayfalarının kütləvi surətdə  Cənub və  Şərqə doğru hərəkət etməsi  şəraitində 
formalaşmışdır. Onlar yerli mədəniyyətlərə  əhəmiyyətli təsir göstərməklə yanaşı, həmin mədəniyyətlərdən 
çox  şeyi mənimsəmişdilər. Vedizm mifologiyasının davamçısı  və transformasiyası olan hinduizm 
mifologiyası kedlərin ali bilik mənbəyi nüfuzu qəbul etmişdilər. Lakin bununla yanaşı onlar monoteist 
təsəvvürlərə doğru böyük təkamülə  uğramışdılar. Bunlar isə bütün varlığın ilk yaradıcısı ideyasının 
aktuallaşdırılmasında, qaydaya salınmış ilahi üçlüyün yaradılmasında, universallıq iddiasında olan böyük 
dinlərə xas cizgilərin işlənib hazırlanmasında özünü göstərirdi. Vedizm mifologiyası sadəcə olaraq hinduizm 
mifologiyasına transformasiya edilməmişdir. O, müəyyən dərəcədə hinduizm mifologiyası ilə yanaşı mövcud 
olmuş, bir sıra mərasimlərdə öz mövqeyini saxlamışdır. Müqəddəs hesab edilən «Riqedada», «Yacurveda» 
və s. mətnlərindən isə özünü müdafiə kimi istifadə etmişdir. Qədim Vedizm və hinduizm mifologiyasının bir 
çox cəhətləri Şimalda deyil, dravid Cənubda daha yaxşı saxlanılmışdır. 
Ortodoksal, brəhməniləşdirilmiş vedizm və hinduizm miologiyasından fərqli olaraq e.ə. VI əsrdə 
Hindistanın Şimal-Şərq vilayətlərində yaranan buddist mifologiyası brəhmən mahiyyətindən uzaq olub, həm 
sanskrit, həm də yerli orta Hindistan dialektlərini birləşdirən dilə malik olub əhalinin daha geniş təbəqələrini 
əhatə edir. Cəmiyyətin bu təbəqələri sosial mülkiyyət və etnik münasibət cəhətdən bir-birindən köklü surətdə 
fərqlənən təbəqələr olmuşdur. Vedizm və hinduizm mifologiyaları bir sıra personajları və süjetləri götürən, 
mənimsəyən Buddizm öz dini-fəlsəfi prinsiplərinə müvafiq olaraq mifologiyaya məhdud, ikinci dərəcəli yer 
vermiş, öz tərkibinə mifoloji təbəqəni daxil etməyə isə yüksək nəzəriyyə və xalq etiqadları arasında bir növ 
kompromis kimi baxmışdır. 
Hind mifologiyasının səciyyəvi cəhətlərindən biri onun müxtəlif təcəssümlərinin (vedizm, hinduizm, 
brəhmənizm, buddizm və s.) olmasında deyil, onların məkan və zamanda yanaşı mövcudluğu və mifoloji 
sistemlərin üzvi şəkildə varisliyindədir. Çox zaman Hind mifologiyası vahid mifoloji sistem kimi təqdim 
olunur və onun komponentlərinin mövcudluğu ikinci dərəcəli bir hal kimi verilir. 
Ən qədim dövrlərdən Hindistanda zəngin və spesifik elm inkişaf etmişdir. Hələ e.ə. III minilliyin 
ortalarında yazı meydana çıxmışdır. Metalın işlənməsi, təbabət, həndəsə,  şahmatın kəşfi və s. Hindistanda 
mədəniyyətin tarixi qədimliyini bir daha sübut edir. Bu dövrdə Hind alimləri onluq hesab sistemini kəşf 
etmişdir. Triqonometriya, hesab, cəbrin nailiyyətləri, yerin şar şəklində olması, ayların 12, ayın 30 gün və s. 
kəşflər də hindlilərə məxsusdur. 
II-I minilliklərdə Ved ədəbiyyatı, «Mahabharata» ensiklopedik əsəri, qədim Hind dramaturgiyası 
«Kalidasa», dini ədəbiyyat, Buddanın həyatının «təsviri» geniş yayılmışdır. Musiqi Hindistanın 
mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir. Rəssamlıq, məbədlərin tikintisi, təsviri sənət, din fəlsəfəsi, fəlsəfi 
məktəblər də Qədim Hind mədəniyyətinin mühüm elementləridir. 
Qədim Hindistanın maddi və mənəvi mədəniyyəti dünya sivilizasiyası tarixində mühüm yer tutur. 
 
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
158