Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Tətbiqi kulturologiya"

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
133
rayonunun Torpaqqala kəndlərində və habelə qədim Azərbaycanın başqa yerlərində tapılmışdır. 
İkinci dövrdə şüşədən ən çox bədii effektə malik material (şəxsi möhürlər, bəzək əşyaları və s.) kimi, 
habelə maye qablarının hazırlanması üçün istifadə edilirdi. 
Mingəçevir şüşə möhürlərində dekorativ elementlərlə yanaşı, insan başı və yarımfiquru da cızılırdı. 
Mingəçevir ustaları şüşədən qadın bəzəyi üçün müxtəlif formalı muncuq, hamar və  eşmə bilərziklər 
hazırlamışlar. Bilərziklər abı, yaşıl, qəhvəyi, qara, sarı  və başqa rənglərdə istehsal olunurdu. Bilərziklərin 
belə rəngarəng alınması üçün müxtəlif metal oksidlərindən istifadə edilmişdir. Bəzən şüşə bilərziklərin ucları 
gümüş bilərziklərdə olduğu kimi ilan başı formasında düzəldilirdi. Bu, ilan kultunun incəsənətə göstərdiyi 
təsirlə izah edilir. Uzun əsrlər boyu ilan axirət dünyasının simvolu kimi ibtidai insanların şüurunda yaşamış 
və bu anlayış  nəsildən-nəslə keçmişdir. Lakin eramızın ilk əsrlərindən etibarən qədim Azərbaycanda ilan 
kultu və digər totemistik təsəvvürlər ay kultu tərəfindən sıxışdırılır. Bunun nəticəsində ilan və başqa 
totemistik motivlər dulusçuluqda olduğu kimi getdikcə ideya əhəmiyyətini və təsvir tamlığını itirir, şəkilcə 
təhrif olunaraq ornamental formaya çevrilir. Belə ideoloji dəyişiklik kənd təsərrüfatının, xüsusilə suvarma 
kanalları  şəbəkəsinin genişləndirilməsi ilə  əlaqədardır. Belə ki, əvvəllər dinə görə axirət dünyasının allahı 
sayılan Ay, sonralar suvarma sisteminin hamisi hesab edilirdi. 
Qədim Azərbaycanda şüşə istehsalının mövcud olduğunu sübut edən arxeoloji abidələrə misal olaraq 
Torpaqqalada (IV-VI əsrlər) və Qəbələdə (VII-VIII əsrlər) tapılmış şüşə bişirən emalatxanaların qalıqlarını 
göstərmək lazımdır. 
Şüşə məmulatı içərisində kiçik qablar öz bədii keyfiyyəti ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Azərbaycan 
Dövlət Tarix muzeyində saxlanan şüşə qabları zahiri görkəminə görə altı qrupa bölmək olar. 
Birinci qrupun qabları küpə  şəklindədir. Onlar əksər hallarda bəzəksiz olur. Lakin bəzi qabların 
üzərində  şüşə saplarının gəzdirilməsindən alınan naxışlara  da  rast  gəlirik. Buna misal olaraq I-III əsrlərdə 
yaradılmış Mingəçevir qabını göstərə bilərik. Onun gövdəsi ilanyolu-sınıq xətlərlə  bəzədilmişdir. Həmin 
dövrdə türk tayfaları belə ziqzaq xətlərin fövqəladə sehrkar qüvvəsinə inanırdılar. Belə  xətlər gecənin 
zülmətini dağıdan şimşəyin, göyləri lərzəyə salan ildırımın timsalı kimi qəbul edilmişdi. Xalq belə xətlərdən 
bədxah qüvvələrə, bədnəzərə qarşı mühafizəedici bir nişan kimi istifadə edir, onların sehrkar qüvvəsinə 
inanırdı. Buna görə də o dövrün gil qablarında, metal əşyalarında, taxta və sümük daraqlarda ziqzaq xətlərə 
tez-tez təsadüf edirik. 
Mingəçevirdən tapılmış bu qrupun nümunələri içərisində gövdəsi kannelyurlarla bəzədilmiş bənövşəyi 
rəngli qablara da təsadüf edirik. Onların bəziləri I-II, bəziləri isə IV-VIII əsrlərdə yaradılmışdır. Ədəbiyyatda 
bu tip qabların qədim Finikiyadan gətirildiyi qeyd edilir. Lakin bunların Azərbaycanda geniş miqyasda 
işlədildiyini və buna görə də yerli ustalar tərəfindən təqlid edildiyini də inkar etmək olmaz. 
İkinci qrupa aid olan şüşə qablar armudu formada olduğu halda, üçüncü qrupun nümunələri özünün 
şaquli kompozisiyaları ilə fərqlənir. 
Üçüncü qrupa daxil olan qablar, əsasən, Mingəçevirdə tapılmışdır. Onları gövdələrinin zahiri 
formalarına görə üç tipə bölmək olar. Birinci tip qabların gövdəsi küpə  şəklində olduğu halda, ikinci tip 
qablarda gövdə uzunsovlaşmış  şəkil almışdır. Üçüncü tip qablar isə konik formaları ilə  fərqlənirlər. I-III 
əsrlərə aid olan bu üç tipdən başqa Mingəçevirdə IV-VIII əsrlərin dördkünc prizma şəkilli şüşə qabları da 
tapılmışdır. 
Dördüncü qrup qablar müxtəlif formalı dekorativ-ornamental bəzəkləri ilə fərqlənir. Onlardan III-IV 
əsrlərdə hazırlanmış uzunsov naxışlı qabları göstərmək olar. Belə naxışlar Mingəçevirin I əsrə aid keramik 
qablarında da vardır. Bu növ şüşə qablar Mingəçevirdə IX-XIII əsrlərdə də istehsal edilmişdir. Şüşə qabların 
badamı çıxıntılarla bəzədilməsi onlara metal məmulatının görkəmini verir. 
Beşinci qrupa zərif, dairəvi oturacağı olan şüşə piyalələr daxil edilir. Bu tipli qablar İsmayıllı 
rayonunun Qalagah və  Şamaxı rayonunun Xınıslı  kəndlərindən tapılmışdır. Onlar I-II əsrlərə aiddir. Bu 
qabların zahiri bəzəyində qabartma ünsürlərə tez-tez rast gəlirik. 
Sonuncu, altıncı qrupa şaquli formalı piyalələr aiddir. Bir qayda olaraq, onların dairə  şəkilli alçaq 
dayaqları olur. 
Şüşə  sənəti Qafqaz Albaniyasının digər dekorativ sənətləri ilə (məsələn, keramika və torevtika 
sənətləri ilə) sıx əlaqədə yaranmış və inkişaf etmişdir. Bu sənət ölkədə maddi mədəniyyətin formalaşmasında 
görkəmli rol oynamış  və orta əsrlərdə Azərbaycanda orijinal şüşə  sənətinin yaranması üçün zəngin mənbə 
olmuşdur. 
Qədim incəsənətimizin ikinci inkişaf dövründə (I-VII əsrlər) bədii şüşə sənəti bir çox səbəblərə görə 
tənəzzülə uğramış dulusçuluğun zəifləməsini daha da sürətləndirmişdir. Bu yeni sənət ikinci dövrün ictimai 
amillərinə daha çox uyğun idi; bu vaxt dini təsəvvürlər getdikcə  zəifləyir, feodal saraylarında eyş-işrət, 
əyləncə  məclisləri adi hal alır və  şəhər həyatı korlanmağa başlayır. Odur ki, şüşə istehsalına olan ehtiyac 
dövrün ictimai zərurəti kimi ortaya çıxır. 
Şüşə sənətinin inkişafı VIII əsrdən etibarən Azərbaycanda şirəli dulusçuluq məmulatının istehsalı üçün 
texnoloji baza yaratmışdı. Belə ki, şüşə  və keramika üçün şirələrin istehsalı, təxminən, eyni texnoloji 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
134
proseslər və eyni xammal tələb edirdi. 
Qədim Azərbaycanın şüşə məmulatı qəlibə salmaq və üfürmək kimi iki üsulla hazırlanırdı. Bu dövrdə 
ustalar  şüşənin hələ tamamilə  ağ  rəngdə alınmasına nail ola bilməmişlər. Xammalın (qum, soda, əhəng) 
tərkibində olan dəmir qatışıqları şüşənin yaşılımtıl rəng almasına səbəb olurdu. 
Şüşə məmulatı içərisində göy, yaşılaçalan göy və abı rəngli qablara da rast gəlirik. 
O vaxt ustalar hələ  dəmiri və misi lazımlı  əsas materialdan ayıra bilmirdilər. Təmiz ağ  rəngli  şüşə 
alınması üçün qumu tərkibində müxtəlif metal oksidləri olan duzlardan ayırmaq lazım idi. 
Şüşə kürələrində xammalın bişməsi üçün 1500°-yə qədər istilik tələb olunurdu. İstənilən istiliyi əldə 
etmək üçün isə meşələrdə olan bol və yararlı  ağaclardan istifadə edilirdi. Lakin ibtidai şəkildə qurulmuş 
kürələrdə istiliyin çox hissəsi  ətrafa dağılır və itib gedirdi. Əldə edilən istiliyin kifayət etməsi üçün şüşə 
xəmiri ibtidai və kiçik qazanlarda bişirilirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, qazandan götürülən şüşə xəmiri tez 
soyuyur, soyuq halda isə ona forma vermək olmurdu. Bütün bu çətinliklərin nəticəsidir ki, o dövrdə ancaq 
kiçik həcmli qablar istehsal etmək mümkün olmuşdur. 
Alban dövründə  bədii  şüşə istehsalının inkişafı iki mərhələdə (I-IV və IV-VII əsrlər) baş vermişdir. 
İkinci dövrdə qabların həcminin nisbətən böyük olması, yəqin ki, şüşə bişirən kürələrin təkmilləşməsindən 
irəli gəlmişdir. Bu texniki tərəqqi isə  həmin dövrdə  dəmirçiliyin inkişafı  və  dəmirçi kürələrinin daha 
məqsədəuyğun şəkildə qurulması ilə əlaqədardır. Dəmirçiliyin tərəqqisi isə, şübhəsiz ki, istehsal alətlərinin 
istehsalı və müharibələrlə sıx surətdə bağlı idi. 
Bədii metal. Zərgərlik. 
Qədim Azərbaycanda bədii metal sənətinin inkişafı alban dövründə yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bu 
sənət artıq,  əvvəlki dövrlərin dini təsəvvürlərin-dən azad olaraq, əsasən, məişət ehtiyac-larına və  həyati 
ideyalara xidmət etməyə başlayır. Bədii metal ustaları tunc və gümüşdən məişətdə lazım olan qablar 
hazırlayırlar. Bədii metal sənətinin bu növünə torevtika deyilir. Qafqaz Albaniyasında torevtika sənəti 
xüsusilə I-VII əsrlərdə geniş surətdə yayılır. 
Bu dövrdə Mingəçevirdə, Torpaqqalada və Qafqaz Albaniyasının  ərazisinə daxil olmuş  Cənubi 
Dağıstanda torevtika nümunələri istehsal edən emalatxanalar fəaliyyət göstərmişdir. Bu emalatxanaların 
məhsulu sırf praktik əhəmiyyət daşısa da, qabların bəzəyində əvvəlki dövrlərin dini təsəvvürlərindən doğan 
motivlər yenə  də qalmaqda idi. Lakin bu ünsürlər getdikcə dini əqidələrdən uzaqlaşır və dekorativ-
ornamental motivlərə çevrilirdi. Bu baxımdan Mingəçevir və Torpaqqaladan tapılmış gümüş camlar çox 
maraqlıdır. I-II əsrlərə aid Mingəçevir camı ritmik olaraq dörd dəfə  təkrar edilən dörd barmaq naxışla 
bəzədilmiş, bu qruplaşmış naxışların arasındakı boşluqlar isə cüt üzüm salxımı qabartmaları ilə 
doldurulmuşdur. 
Üzüm salxımları birinci dövrdə məhsuldarlıq, bərəkət kultunun əlamətlərindən biri sayıldığı halda, bu 
mərhələdə qabın dekorativ bəzək ünsürünə çevrilmiş ornament motivi kimi qəbul edilir. 
Torpaqqaladan tapılmış III əsrlərə aid gümüş camın içində maralı yıxıb parçalayan qanadlı şirin təsviri 
cızılmışdır. Heyvanların təsviri realist səpkidə yaradılmışdır. Burada qanadlı şirin rəsmi atəşpərəstlik kultu 
ilə  əlaqədardır.  Şir od və günəşin ilahiləşmiş qüdrətini təmsil etdiyi halda, maral təslim olmuş, ölümə 
məhkum, köməksiz bir varlığın obrazıdır. Həmin təsvirlər simvolik səciyyə daşıyır. 
Cənubi Dağıstanda yaradılmış VI-VII əsrlərə aid tunc su qablarının təsvirləri də ənənəvi olaraq davam 
edən qədim motivlərdəndir. Həmin motivlər  əvvəlki dövrlərdə  sırf dini səciyyə daşıdığı halda, bu dövrdə 
artıq dekorativ bəzəklərə çevrilmişdir. Rusiya Federasiyası Dövlət Ermitajında belə metal qab 
nümunələrindən ikisi saxlanılır. 
Armudu şəkilli, təkqulplu birinci qabın üstündə müqəddəs ağacın rəsmi, onun iki tərəfində isə tovuz 
quşunun təsvirləri döyülmüşdür. 
Tovuz quşunun müqəddəs sayılan təsviri zaman keçdikcə atəşpərəstliyin ortadan çıxması ilə əlaqədar 
olaraq öz formasını  dəyişib sadələşmiş  və  nəhayət, «buta» şəklinə düşmüşdür. Buta isə türk xalqlarında 
başlıca ornament motivi kimi qəbul edilmiş  və sonralar başqa qonşu xalqların da incəsənətinə daxil 
olmuşdur. 
Qulpsuz, armudu şəkilli tunc su qabının döymə üsulu ilə  bəzədilmiş gövdəsi nəbati naxışlarla 
örtülmüşdür. Naxışların üstündə yerləşdirilmiş qoşa butalar naxışlarla üzvi surətdə  əlaqələndirilmişdir. 
Təsvirdə butaların tovuz quşundan  əmələ  gəldiyini göstərən bir ünsür özünün arxaik xüsusiyyətini yaxşı 
saxlamışdır: bu, butaların aşağısında görünən və tovuz quşunun quyruğunu xatırladan rəsmdir. 
Bu dövrün tunc qablarında xalis bəzək elementi kimi işlənmiş naxış motivlərinə  də rast gəlirik. 
Onlardan ən təsirlisi kannelyur ornament motividir. Kannelyurlar qabın gövdəsinin döymə üsulu ilə ritmik 
şəkildə yan-yana düzülmüş  şaquli batıqlara bölünməsindən alınır. Bu motiv Azərbaycan torevtikasına 
Qafqaz Albaniyasının bədii keramikasından keçmişdir. 
Torevtikanın inkişafı ölkənin Sasani dövləti tərəfində Bizans dövlətinə qarşı vuruşması faktı ilə  də 
əlaqədardır. Çünki müharibə edən ölkəyə çoxlu silah və zirehli geyimlər lazım idi. Bu isə  qədim 
Azərbaycanda dəmirçiliyin geniş yayılmasına kömək etmiş, bundan əlavə, hərbi qənimət ki-mi əldə edilən 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
135
antik torevtika nümunələri də bu sahədə  mədəni  əlaqələrin genişlənməsinə, qabaqcıl texnikanın və yunan 
bədii formalarının mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Antik dövr sənət xüsusiyyətlərinin Qafqaz Albaniyası 
ustaları tərəfindən qəbul edildiyini göstərən nümunələrə tez-tez rast gəlirik. V-VII əsrlərə aid olan iki tunc 
Dağıstan məcməyisini buna misal göstərə bilərik. Hər iki məcməyidə antik təsvir formalarının təsiri görünür. 
Torevtika sənətinin inkişafı göstərir ki, qədim Azərbaycan incəsənəti bu dövrdə dönüş  mərhələsi 
keçirib dini əqidələrdən uzaqlaşır və dünyəvi ideyalarla sıx surətdə bağlanır. 
Alban dövründə zərgərlik sənəti iki inkişaf mərhələsi keçmişdir. Birinci mərhələ e. ə. IV-I əsrlərini, 
ikinci mərhələ isə I-VII əsrləri əhatə edir. 
Birinci mərhələdə Mingəçevirin və Yaloylutəpənin qədim zərgərləri tərəfindən üzüklər, sırğalar, baş 
bəzəkləri (cütqabağı), qol bilərzikləri, arpa şəkilli qızıl muncuqlar və s. hazırlanmışdır. Bu bəzək 
məmulatının əksəriyyəti alban dövründən də əvvəl qədim azərbaycanlıların məişətində işlənmiş və ənənəvi 
olaraq sonrakı dövrlərdə davam etdirilmişdir. 
Birinci mərhələdə  bəzəklərin  əksəriyyəti dini səciyyə daşıyırdı. Bu baxımdan qızıl sırğalar və 
bilərziklər birinci mərhələ üçün səciyyəvi sayılan əşyalardır. 
Sırğaların asma hissəsi hansı formada olursa-olsun halqalarının ucları, bir qayda olaraq, ilan başını 
təmsil etməli idi. Bu, birinci mərhələdə ilan kultunun çox qüvvətli olmasından, hətta bəzəklərə də öz təsirini 
göstərməsindən irəli gəlirdi. 
Bir sıra qızıl və gümüş sırğalar da vardır ki, onların asma hissəsi dənlərdən tərtib edilmiş bərabərtərəfli 
üçbucaqlar şəklindədir. Belə sırğalardakı dənlər taxılı, digər dənli bitkiləri və üzümü təmsil edir. Demək, bu 
tip bəzək  şeyləri bərəkət, məhsuldarlıq kultuna həsr edilmişdir. Yaloylutəpənin aypara şəkilli qızıl 
sırğalarının aşağı hissəsində  də üç dən yerləşdirilir. Görünür ki, bunlar da bərəkət kultu ilə  əlaqədar 
olmuşdur. 
Qol bilərzikləri tuncdan və gümüşdən düzəldilirdi. Onların ucları ilan və qoyun başları formasında 
tökmə üsulu ilə hazırlanırdı. Güman etmək olar ki, ölüləri axirət dünyasına göndərmək ayinində ilan başlı qol 
bilərziklərindən də istifadə edilmişdir.  İbtidai insanların etiqadına görə, qolunda belə bilərzik olan ölülər 
axirət dünyasında bədxah ruhların əzabından xilas olurlar. 
Qol bilərziyində qoyun başının olması totemizmin əlamətidir. O vaxtlar hər qəbilənin bir totemi-
himayəkar heyvanı vardı. Belə totemlərin surətlərini özləri ilə boyunlarında, qollarında gəzdirən qədim 
insanlar elə zənn edirdilər ki, artıq hər cür bədbəxt hadisələrdən qorunacaqlar, onlara bədxah ruhlar heç vaxt 
toxuna bilməyəcək. Belə bilərziklərdə ilan və qoyun başlarının ünsürləri-gözləri, ağzı və burnu kəsmə üsulu 
ilə dəqiqləşdirilmiş, başların yan tərəfləri isə narın kəsilmiş xətlərlə bəzədilmişdir. 
Birinci dövrün texnoloji və bədii nailiyyətlərindən görünür ki, qədim ustalar tökmə, döymə (çekan) və 
basma (ştamp) kimi üsullardan müvəffəqiyyətlə istifadə etmişlər. Onlar lövhə şəkilli Mingəçevir sırğalarında 
qırmızı rəngli daşlar tətbiq etməklə qədim Azərbaycan zərgərliyinə yeni texnoloji xüsusiyyət və əvəzedilməz 
bədii estetik keyfiyyət gətirmişlər. 
İkinci mərhələnin zərgərlik məmulatı dini təsəvvürlərdən uzaqlaşaraq, dünyəvi ideyalara, dekorativ 
məqsədlərə xidmət etmişdir. 
Bu dövrdə Qafqaz Albaniyasının Mingəçevir, Xınıslı, Qalagah (İsmayıllı rayonu) və Torpaqqala (Qax 
rayonu) kimi zərgərlik mərkəzləri olmuşdur. Belə  qədim  şəhərlərdən tapılmış  bəzək  şeyləri formalarının 
orijinallığı ilə fərqlənir. İkinci dövrdə hazırlanan qızıl məmulatı sayca çox və bədii keyfiyyətcə daha yaxşı 
olduğu üçün, bu dövr zərgərlik sənətinin yüksəliş dövrü hesab edilir. 
I-VII  əsrlərdə  zərgərlər sırğa, belbağı toqqası, qızıl muncuqlar, bilərziklər, sancaqlar və üzüklər 
hazırlamaqla bərabər silahları da bəzəyirdilər. 
Birinci mərhələdə qeyd etdiyimiz üç dənli qızıl sırğalar bu dövrdə daha da təkmilləşmişdir.  İndi 
dənlərin sayı daha da çoxalmış, onlar birbaşa halqaya yox, halqaya bənd edilmiş qızıl kürəciyə yapışdırılırdı. 
Mingəçevirdə belə  sırğalardan çox tapılmışdır. Onların içərisində elələri də var ki, qızıl kürəcik  əvəzinə 
qırmızı əqiq-dən muncuq qoyulmuşdur. 
Bu dövrün zərgərlik işlərində təbii daşlardan, xüsusilə qırmızı rəngli daşlardan geniş surətdə istifadə 
olunurdu. Belə daşlar həm üzüklərdə, həm də  sırğalarda tətbiq edilirdi. Məsələn, Torpaqqaladan tapılmış 
sırğada dörd üçbucaq çərçivə içərisinə  qırmızı daşlar yerləşdirilmişdir. Eyni tipli, lakin daha mürəkkəb 
quruluşlu sırğa Qalagahdan tapılmışdır. 
İkinci mərhələdə  zərgərlər daha sadə  və daha zərif məmulat yaratmağa çalışırdılar. Onlar sadə 
konstruktiv formalardan, ornamental dekor elementlərindən istifadə edirdilər. Bundan əlavə, aydın görünür 
ki, zərgərlik sənətinin inkişafı bir tərəfdən texnoloji proseslərin təkmilləşməsindən, digər tərəfdən isə estetik 
zövqün yüksəlməsindən asılı olmuşdur. Nəticədə, zərgərlik işlərində yüngül ornamental formalara daha çox 
yer verilmiş və beləliklə də, sonralar inkişaf edən şəbəkə üsullarının əsası qoyulmuşdur: 
Həkkaklıq və heykəltəraşlıq. Gil, daş, metal, qiymətli daş,  şüşə kimi cisimlər üzərində müxtəlif 
rəsmlərin iti uclu alətlər vasitəsi ilə oyulması heykəltəraşlıq və  həkkaklıq sənətini yaratmışdır. Cəmiyyət 
tarixinin və eləcə də incəsənətin inkişaf mərhələlərinin öyrənilməsində bu sənət etibarlı mənbələrdən hesab 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
136
edilir. 
Ədəbiyyatda üstü təsvirli daşlara gemma deyilir. Gemma iki cür olur: üzərindəki təsvir cızılmış olanda 
i n t a l i y a, qabarıq olanda k a m ey a adlanır. 
Azərbaycan  ərazisində tapılmış  həkkaklıq (qliptika) nümunələri e. ə. I minilliyin başlanğıcından 
eramızın XX əsrinə qədər olan uzun bir dövrün müxtəlif mərhələlərində yaradılmışdır. Onların əksəriyyəti 
alban dövrünə aid olub, Mingəçevir, Xınıslı, Torpaqqala, Qəbələ, Örənqala, qədim Gəncə kimi yerlərdən 
tapılmışdır. 
Həkkaklıq nümunələrinin köməyi ilə ayrı-ayrı dövrlərdə oyma sənəti ilə  məşğul olmuş  rəssamların 
ustalıq səviyyəsini öyrənmək olur. 
Azərbaycan  ərazisində tapılmış  həkkaklıq nümunələrini üç qrupa bölmək olar. Birinci qrupa yunan-
Roma sənətkarlarının yaratdığı nümunələr, ikinci qrupa Sasani sənətkarlarının  əsərləri və üçüncü qrupa 
qədim Azərbaycanın oyma ustalarının kiçik cisimlər üzərindəki rəsmləri daxildir. 
Antik həkkaklıq nümunələri Azərbaycana hələ e. ə. IV-III əsrlərdə İrandan gətirilmişdir. Lakin antik 
oyma əşyalarının ardıcıl olaraq Azərbaycana gətirilməsi, e. ə. I əsrin ortalarında (66-65-ci illərdə) Lukull və 
Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma qoşunlarının Qafqaza hücumu ilə  əlaqədardır. Bu tipli antik nümunələrin 
Romadan asılı vəziyyətdə olan Qafqaz Albaniyasına gətirilməsi IV əsrə qədər davam etmişdir. 
Roma gemmalarında allahların, dini kult əşyalarının rəsmləri və simvolik səciyyəli təsvirlər 
verilmişdir. Onların içində  əlində nizə  və qalxan tutmuş müharibə allahı Marsın, məhəbbət allahı Erotun, 
günəş allahı Heliosun, məhəbbət və gözəllik ilahəsi Beneranın rəsmlərinə rast gəlirik. Simvolik səciyyəli 
təsvirlər də diqqəti cəlb edir. Misal üçün, məhsuldarlıq və  əmin-amanlıq simvolu olan lalənin sünbül ilə 
birlikdə rəsmi, yaxud məhəbbət, dostluq və razılıq ifadə edən iki əlin bir-birini sıxması da Roma həkkaklığı 
üçün xarakterikdir. 
III  əsrdən başlayaraq Qafqaz Albaniyası ilə Roma arasındakı ticarət və  mədəni  əlaqələr getdikcə 
zəifləyir. Azərbaycanın Sasani dövləti ilə siyasi və mədəni münasibətləri isə getdikcə qüvvətlənir. Bununla 
əlaqədar olaraq, III əsrdən sonra Sasani həkkaklıq nümunələri Azərbaycana daha çox gətirilirdi. Onlar 
şəxsiyyəti bildirən möhürlər kimi işlədilirdi. Bu möhürlərin çərçivəsi tunc, gümüş və qızıldan, qaşı isə əqiq, 
xalsedon, lazurit, dağ bülluru kimi daşlardan, bəzən də metaldan düzəldilirdi. Möhürlərin rəsmlərində 
insanlar, dini ayinlərin icrası, fantastik varlıqlar, heyvanlar, quşlar, nəbatat, astral işarələr və yazılar təsvir 
edilirdi. Bu təsvirlərin əksəriyyəti atəşpərəstliklə əlaqədardır. 
 Qədim azərbaycanlılar e. ə. I minilliyin ilk əsrlərindən etibarən həkkaklıq texnikasına yaxşı  bələd 
idilər. 
Yerli ustaların yaratdıqları ilk həkkaklıq nümunələri e. ə. IV-III əsrlərə aiddir. Bunlar çaxmaqdaşı kimi 
adi daşlar üzərində cızılmış sxematik rəsmlərdən ibarətdir. 
Parfiya-Sasani dövründə isə yerli möhürlərdə heyvan, nəbatat, səma cisimlərinə (Günəş, Ay) və 
müxtəlif işarələrdən ibarət rəsmlərə rast gəlirik. Onlarda Zərdüşt dininin təsiri də özünü göstərir. 
Ustalar daş möhür qaşlarını müxtəlif metalların çərçivəsinə salırdılar ki, onların təsvirlərini hər hansı 
bir materialın üzərinə köçürmək asan olsun. Çox zaman işin texnoloji prosesini sadələşdirmək üçün daş 
əvəzinə, tunc və gümüş üzüklərin dairəvi və düzbucaqlı möhürlüyündən istifadə edirdilər. Metal rəsmlərdə 
ay motivinin müxtəlif variantları cızılmışdır. 
Uçar rayonunda III əsrə aid olan maraqlı bir gemma parçası tapılmışdır. Onun üzərində ağacda oturub 
fleyta çalan heyvanabənzər bir varlıq təsvir edilmişdir. 
Qədim Azərbaycanda həkkaklıqdan mal sahibini göstərən möhür, insanları bədxah ruhlardan qoruyan 
tilsim və  bəzək kimi də istifadə edilirdi. Tilsim olan gemmalarda ilahi qüvvələrin, qədim totemlərin, 
allahların, xeyirxah ruhların təsvirləri verilirdi. 
Həkkaklıq sənəti qədim Azərbaycanda təsviri sənətin inkişafını  və  səciyyəvi xüsusiyyətlərini  əyani 
surətdə göstərən mötəbər mənbələrdəndir. 
Heykəltəraşlıq Qafqaz Albaniyası incəsənətinin ikinci dövründə (I-VII əsrlər) tərəqqi tapmışdır. 
Qədim plastik sənətin müxtəlif nümunələrini üç qrupda ümumiləşdirmək olar. Birinci qrupa qabartma tipli 
təsvirlər, ikinci qrupa dairəvi heykəllər, üçüncü qrupa isə qəbirüstü abidələr daxil edilir. 
Birinci qrupu Mingəçevirdən tapılan ucları qoyun, ilan başı  şəklində oyulmuş gümüş bilərziklər, 
daşdan, kəcdən hazırlanmış əsərlər və gildən yoğurulmuş keramik nümunələr təşkil edir. 
Zərgərlik sənəti bəhsində deyildiyi kimi, bilərziklər  ən qədim dini əqidələrdən olan totemizmlə 
əlaqədar olaraq heyvan başları ilə bəzədilmişdir. Belə bilərziklər e. ə. IV-I əsrlərə və e. I əsrinə aiddir. Lakin 
daha əvvəlki dövrlərdə tunc bilərziklər metal kultu ilə əlaqədar olaraq insanları qorumaq «qüdrətinə» malik 
idi. Odur ki, qədim azərbaycanlılar belə bilərzikləri həm qollarına həm də qıçlarına salırdılar. Bu ayin qədim 
insanların metala, tunca oddan törəmiş, od qüvvəsinə malik ilahi bir varlıq kimi pərəstiş etmələrinin nəticəsi 
idi. Lakin zaman keçdikcə əcdadlarımız metalların sirrinə daha çox bələd olur və dərk etməyə başlayırdılar 
ki, tunc, gümüş adi şəkildə insanı qoruya bilməz, onlarda ilahi qüvvə yoxdur, çünki onları insan özü yaradır 
və şəkildən-şəklə salır. Ulu babalarımızın bu «kəşfindən» sonra ustalar tunc və gümüş bilərziklərə və eləcə 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
137
də başqa metal əşyalara totem allahların surətini əlavə etməklə, onların ilahi «qüvvəsini» bərpa etmiş oldular. 
V-VI əsrlərə aid Mingəçevir daş qabartmasında müqəddəs ağacın sol və sağında üzbəüz dayanmış iki 
tovuz quşu  əks edilmişdir. Daşın xarici səthinin çopurlaşmasına baxmayaraq, qabartmanın təsvirlərində 
plastik ifadə  və dürüst rəsm özünü göstərməkdədir. Quşların boğazlarındakı lentlər (qüdrət və hökm 
nişanəsi) kompozisiyanın dinamikliyini və plastikliyini artırır. 
Maraqlı burasıdır ki, qabartmada tovuz quşları dirilik ağacının, həyat ağacının keşiyində durmuş 
vəziyyətdə təsvir edilir. Xanlar rayonundan tapılmış tunc dövrünün qara gil qablarında da buna bənzər cızma 
rəsmlər vardır. Orada dirilik ağacı svastika şəkilli iki günəş təsvirinin əhatəsində verilmişdir. Belə müqayisə 
göstərir ki, günəş, od əcdadlarımızın təsəvvürünə görə  həmişə  həyatın xidmətində olmuş, onu himayə 
etmişdir. Daşın yuxarı hissəsində onun bütün perimetri boyu yazılar vardır. Bu yazıların qrafik quruluşunu 
və dövrün tarixi şəraitini nəzərə alaraq onların alban və ya qədim türk yazıları olduğu ehtimal edilir. Nəticə 
etibarı ilə qeyd etmək lazımdır ki, qabartmalı daşın yaradılması sasani-atəşpərəstlik ideyalarının 
Azərbaycanın türk qəbilələri arasında təbliğ edildiyi bir vaxta təsadüf etmişdir. 
Kəc üzərində hazırlanmış süvari təsviri isə VIII əsrə aiddir. Bu qabartmada süvarinin başı  və atın 
qıçları qalmamışdır. Heykəltəraş ən kiçik əşyaları belə təfərrüatı ilə verməyə çalışmışdır. Bunun nəticəsində 
süvarinin geyimi və qoşqu alətlərinin ornament bəzəkləri yaxşı  nəzərə çarpır.  Əsər bədii təsirə malik 
olmaqla, kəc üzərində ən qədim Azərbaycan qabartması kimi çox qiymətlidir. 
İkinci qrupa daxil olan dairəvi heykəllər plastika sənətinin bu dövrdə daha çox inkişaf etdiyini sübut 
edir. Bu qrupa gil, tunc və daş heykəllər daxildir. Əksər hallarda qadın fiqurlarından ibarət olan sxematik və 
kobud gil heykəlciklər Mingəçevir və  Xınıslı kimi qədim mədəniyyət mərkəzlərində,  İsmayıllı,  Şəmkir, 
Qutqaşen və s. rayonlarda tapılmışdır. Onları dörd qrupa bölmək olar. Birinci qrupa daxil olan heykəlciklər 
ölü ilə birlikdə  qəbirə basdırılırdı ki, axirət dünyasında mərhumun bütün əziyyətlərini çəksin ona xidmət 
etsin (tunc dövründə bu məqsədlə qulları öldürüb qəbirlərə basdırırdılar, alban dövründə isə onlar gil 
heykəlcikləri ilə  əvəz edilirdi). İkinci qrupa daxil olan fiqurlar da dini animistik təsəvvürlər nəticəsində 
yaranmışdır. Ölü ilə yanaşı qəbirə qoyulmuş bu heykəlciklərdə guya dəfn edilmiş adamın ruhu əbədi olaraq 
yaşayacaqmış. Axirət dünyasında ölüləri  əyləndirmək məqsədi ilə yaradılmış heykəlciklər üçüncü qrupu 
təşkil edir. Dördüncü qrupda isə müxtəlif allahları təmsil edən, xəstəlik «köçürülmüş» və s. fiqurlar cəmlənir. 
Tunc və daş heykəllərdə daha mürəkkəb kompozisiya, müxtəlif plastik forma və bədii xüsusiyyətlərə 
rast gəlirik. Mum qəliblərdə tökülmüş tunc heykəllər içərisində Mingəçevirdə tapılmış maral (I əsr), Cənubi 
Dağıstandan tapılmış tovuz, keçi və qaz fiqurları (V-VII əsrlər) xüsusi yer tutur. Bu heykəllər məişətdə 
müxtəlif vəzifələr daşımışdır: maral öz zəngi ilə  bədxah ruhları qovub dağıdan və  qəbiləyə himayəkarlıq 
göstərən ilahi qüdrətli totemin fiqurudur, tovuz fiquru isə  ətirli tüstü verən qab kimi işlədilmişdir. Belə 
qablarda yandırılan bitkilərin tüstüsü guya evi bədxah ruhlardan, bəd nəzərlərdən qoruyurmuş (bu cür 
bitkilərdən biri də üzərlikdir). Keçi və qaz heykəllərindən su qabı kimi istifadə edilmişdir. 
Naxçıvanda tapılmış tunc süvari heykəli (VII əsr) Azərbaycan hökmdarı Cavanşirin yeganə plastik 
obrazıdır. Bu əsərdə Cavanşir zərif bir gəncin surətində təsvir edildiyi halda, Azərbaycan dövlətinin rəmzi 
olan at fiquru daha əzəmətli və daha qüdrətlidir. 
Daş heykəllərdə monumentallıq kimi yeni plastik keyfiyyət ortaya çıxmışdır. Bunu, Xınıslıdan 
tapılmış heykəllərdə aydın görürük. Belə heykəllər e. d. I minilliyin sonunda və eramızın ilk əsrlərində 
yaradılmışdır. Şamaxı rayonunun Dağkolanı kəndindən tapılmış heykəl də bu qrupa daxildir. Bu vaxta qədər 
Xınıslı heykəlləri qədim bütlərin, allahların heykəli hesab edilirdi. Yeni fərziyyəyə görə isə bu əsərlər qədim 
türk ayinlərindən birinə - ölünün ruhunun onun qəbri üstündə qoyulmuş heykəlində yaşaması əqidəsinə həsr 
edilmişdir. 
Tovuz rayonunun Qəribli kəndindən tapılmış qadın heykəli (I-VII əsrlər) məhsuldarlıq, bərəkət 
ilahəsinin obrazıdır. Belə heykəlləri o vaxt hər evdə qoyurmuşlar ki, evdən ruzi əskik olmasın. 
VI əsrdə tikilmiş Dərbənd qala divarlarının yanında tikintinin tilsimi hesab edilən şir qorelyefi, ovdan 
üstündə isə insan və şir heykəlləri qoyulmuşdu ki, bunlar şəhəri və suyu düşmənlərdən və bədxah ruhlardan 
qorusunlar.  Ərəb tarixçilərinin dediyinə görə, bu qədim sənət  əsərləri X əsrə  qədər yaşamışdır. Heykəlləri 
memarlıqda belə tətbiq etmək ənənəsi orta əsrlərdə də özünü göstərir. 
Üçüncü qrupa daxil olan qəbirüstü abidələr at və qoyun heykəllərindən ibarətdir. Bu abidələrin 
üzərində çox zaman ov təsvirlərinə rast gəlirik. Belə  qəbirüstü heykəllər türk qəbilələrinin maldarlıq 
təsərrüfatı ilə bağlı olaraq yaranan dini əqidə və təsəvvürlər əsasında doğmuş, XV-XVI əsrlərdən başlayaraq 
oğuzlar bu fiqurlardan «ölülərin ruhunu cənnətə aparan» vasitə kimi istifadə etmişlər. 
Beləliklə,  ərəb istilasına qədər uzun bir inkişaf dövrü keçmiş  qədim heykəltəraşlıq sənətimiz 
xalqımızın mənəvi zənginliyi, qəbilələrin  ənənəvi ayinləri və  əqidələri  əsasında yaranaraq böyük bir 
mədəniyyətə çevrilmişdir. 
 
 
F. Ağasıoğlu,  

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
138
filologiya elmləri doktoru, professor 
2500 il öncə Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısı 
Keçən  əsrin ortalarında Altayda yerli türklərin Pazırıq (Basırıq) dediyi yerdə qazıntı aparan rus 
arxeoloqları qədim kurqandan hamını heyrətə salan əşyalar aşkar etdilər. Saqa (iskit) boylarına məxsus bu 
sənət əsərləri içərisində salamat qalmış və rəngini itirməmiş bir xalı da vardı. “Pazırıq xalısı” adı ilə bu gün 
Ermitajda saxlanan bu xalının yaşı m.ö. V əsrə aid edilir, çünki mütəxəssislərin rəyinə görə, bu xalının tapıl-
dığı kurqanda aşkar olunan digər  əşyalar və onların kimyəvi analizi onların 2500 il əvvəl bu məzara 
(basırığa) qoyulduğunu  əks etdirir. Bu qədim xalının kurqanın altında salamat qalmasının səbəbi vaxtilə 
basırıqda açılmış bir oyuqdan məzarın dibinə sızan suyun buz bağlaması və xalının buzun içində qalması idi. 
180 x 200 sm ölçüdə olan dünya şöhrətli bu xalının üzərindəki naxışların, at və maralların, ortadakı 
çərçivədə 24 xananın anlamı bir çox alimin tədqiqat mövzusuna çevrilmişdir.  Əksər tədqiqatçılar burada 
verilən simvolların saqa (skit) sənət əsərlərindəki “heyvan üslubu” ilə üst-üstə düşən və ayrılan cəhətlərinə 
də toxunmuşlar. 1960-cı illərdən  şüşə arxasında saxlanan bu xalının toxunma üsulu haqqında da müxtəlif 
fikirlər vardır: bəziləri onu ilməkli, bəziləri də bukle (dolama, sarma, lülə) üsulu ilə toxunduğunu qeyd 
etmişlər. 
Başqa-başqa ölkələrdə yaşayan bir neçə alim Pazırıqda ortaya çıxan xalının Türkmənistan, 
Azərbaycan və Anadoluda geniş yayılmış  oğuz (türkmən) xalıları ilə eyni tipdə olması haqqında bir bir-
birindən xəbərsiz olaraq, eyni qənaətə  gəlmişlər. Bu xalı ilə türkmən xalıları arasındakı tipoloji yaxınlıqla 
bərabər, istifadə olunmuş toxuma üsulları, eyni naxışlar, eyni boya (rəng) çalarları vardır. 
Xalçanın tapıldığı kurqanda saqa elbəyi (hökmdarı) basdırıldığı fikri irəli sürülmüş və bu bunu əksər 
tədqiqatçılar qəbul etmişlər, belə ki, kurqanın möhtəşəmliyi, oradakı  əşyaların zənginliyi və xalçanın 
üzərindəki simvollar da həmin fikri təsdiqləyir. Kurqanın aid olduğu tarixdə (m.ö. V əsr) heyvandar, 
yarımköçəri saqa boyları Azov dənizindən Altaya qədər olan ərazilərdə müxtəlif dövlətlər qurmuşdular. Bu 
durum şərq və qərb qollara ayrılan hunlar və sonralar Göy-Türk xaqanlığı çağlarında da davam etmişdir. 
Quzey Qafqazdan m.ö. VII əsrin əvvəllərində Azərbaycana qayıdan saqa boyları indiki Ermənistanı da 
içinə alan və  Dərbənddən Urmu gölünə  qədər uzanan bir ərazidə, qədim Azərbaycanda çox qüdrətli bir 
dövlət 
qurmuşlar. 
Antik çağ yazarları burada 
oturan Saqa 
elbəylərinin 
qonşu 
ölkələrdən bac-
xərac, vergi 
aldığını 
və 
bəzən uzaq 
ellərə yürüş 
etdiklərini, 
hətta Misirə 
qədər 
getdiklərini 
yazmışlar. 
Buradakı saqa 
elbəylərindən biri 
də haqqında 
əfsanələr 
yaranmış 
məşhur 
Əfrasiyab 
(Tunqa Alp Ər) 
idi. Urmu gölü 
yaxınlığında 
öldürülən bu 
türk 
başbuğunun yas 
törənində 
yazılmış 
“Tunqa Alp Ər 
öldümü?” 
misrası ilə başlanan ağıtı 
XI  əsrdə M. 
Kaşğari yazdığı 
“Türk dillərinin 
lüğəti” 
kitabında yad 
etmişdir. 
Sonralar qonşu Urartu və 
Mana dövləti 
İlə birlikdə 
Saqa dövləti də süqut 
etmiş, 
əraziləri Mada 
(Midiya) 
dövlətinin 
tərkibinə 
qatılmışdır. Son 
dəfə Saqa elinin 
adı m.ö. VI 
əsrin  əvvəlində 
(593-cü ildə) 
Tövratda 
çəkilir. Artıq bu 
çağlarda saqa 
boylarının bir 
hissəsi 
Azərbaycandan çıxıb Azov 
yaxasına 
qayıtmış, sonra 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
139
orada böyük Saqa dövləti qurmuşdular. Oradakı elbəylər Qonur, Savlı, Ata kimi türk adları daşıyırdı. 
Üzərində 90 yaşında Makedoniyalı İsgəndərin atası ilə döyüşdə ölmüş saqa elbəyi Atanın (m.ö. III əsr) adı 
və rəsmi olan bu sikkə də elmə bəllidir.  
Saqa (skit) adı altında müxtəlif xalqlar vardı, lakin Azərbaycanda dövlət quran saqa boyu oğuz türkləri 
idi, çünki antik çağ yazarlarının qələmə aldığı elbəyi saqaların (царские  скифы) soy şəcərəsində  və 
mifologiyasında keçən adlar oğuz türkcəsində olub, sonrakı Oğuznamələrdə təkrar olunur. 
İki əsrdən sonra Saqa elinin (dövlətinin) yerində alpan/aran adlı türk boylarının qurduğu Alban (Aran) 
dövlətinin tərkibində həmin saqa boylarından qalanlar da vardı. Alban çağında Sakasena bölgəsi onların adı 
ilə bağlı idi. Şəki, Şaqan, Pir-Saqat və çoxlu Sahatlı yer adları həmin atlı saqa boylarından qalmadır. 
Beləliklə, m.ö. VII əsrdə Quzey Azərbaycanda hakimiyyətdə olan saqa (oğuz) boyları buradakı 
xalçaçılıq sənətinin və xalçalar üzərində yabanı heyvanların stilizə olunmuş saqa boylarına məxsus “an 
üslubu” (звериный  стиль) gələnəyinin inkişafına təkan vermişdir. Bu baxımdan, Altayda ölən saqa 
elbəyinin dəfnində istifadə edilən Pazırıq xalısının m.ö. V əsrdə Qarabağda toxunduğunu irəli sürən 
xalçaşünaslar haqlıdır. Lakin bəzi alman alimlərinin bu xalını Qarabağ ermənilərinə aid olduğunu yazması 
isə acı gülüş doğurur. Elmdən və gerçək durumdan çox uzaq olan bu yanlış fikrə aşağıda qayıdacağıq, hələlik 
xalının əsas atributlarına baxaq: 
1. Toxunma üsulu. Xalının zahiri görünüşü ilməkli-xovlu xalçalara bənzədiyi üçün əvvəllər güman 
edilirdi ki, gördes ilməyi (güllabi ilmə) üsulunda toxunmuşdur. Doğrudur, bu üsuldan Quba, Qarabağ  və 
Şirvan xalçalarında geniş istifadə olunur, lakin Pazırıq xalısının sonrakı tədqiqi (K. Erdmann, F. Tekçe və b.) 
göstərdi ki, o, bukle (Noppen) üsulunda toxunmuş xovsuz xalıdır. Tanınmış xalçaşünas Lətif Kərimov 
Azərbaycanda xovlu xalçaların iki üsulla, xovsuz xalçaların isə yeddi növ texnologiya ilə toxunduğunu qeyd 
edir. Xalının bukle üsulu ilə toxunduğunu yazan məşhur xalçaşünas alim prof. Kurt Erdmann “İlməkli şərq 
xalısı” adlı  əsərində bunu Noppen türü adlandıraraq yazır: “Bu cür toxumada çözgü teli (arış) arasından 
keçirilən atqı ipliyi (arğac) həm də çözgü üzərinə yerləşdirilmiş incə çubuqlara da sarılır. Çubuqları çəkəndə 
Noppen türü alınır və artıq ortadan yarılanda ilməkli xalının xovuna bənzər görüntü yaranır”. 
2. Rənglər. Azərbaycanda ta qədim çağlardan bitki kökündən və yarpağından təbii boya alınması 
gələnəyi vardı. Haqqında danışdığımız xalının toxunduğu  əsrdə yaşayan Herodot Qafqazda yarpağını  əzib 
suda qarışdıranda boya alınan ağac növü olduğunu yazır və özəlliklə bu boyanın solmadığını, hopduğu parça 
yuyulanda itmədiyini vurğulayırdı. Qarabağ xalçaları mis rəngi, qırmızı, al, palıdı, qızılı sarı, mavi rəngləri 
və bu rənglərin çalarları ilə seçilir. Pazırıq xalısında da bu rənglərdən istifadə olunmuşdur. 
3. Naxışlar. Xalının orta bölümündə 24 ədəd hun gülü deyilən nilufər çiçəyinin simvolu vardır. Bu 
naxışın azacıq fərqli variantı ilə üçüncü zolağın içi də  bəzədilmişdir. Nilufər çiçəyi işıqda deyil, qaranlıq 
düşəndə açıldığı üçün onun qaranlıq dünyada yaşam simvolu vardır. Oğuz xalçalarında bu naxışdan geniş 
istifadə olunur. Soldakı şəkildən göründüyü kimi, həmin naxışı Qarabağ xalçaları da yaşadır. 
4. Süjet və simvolika. Xalıdakı digər naxışlar, onların simvolik anlamı və bunların oğuz xalçalarında 
yaşaması haqqında geniş bilgi verməyə lüzum yoxdur. Burada qısa da olsa, yalnız səkkiz guşəli damğa, at və 
marallara aid simvolika üzərində dayanmaq gərəkdir, çünki bunlar əsas atributlar olub, həmin xalının hansı 
məqsədlə toxunduğunu açıq sərgiləyir: 
a) Atlar olan ikinci bölmədə yuxarı sol tərəfdə iki təkər və ya səkkiz guşəli ( ) ulduz şəkli vardır. 
Bunlar  əgər təkərdirsə, onda elbəyin araba ilə basdırılmasına (bu kurqanda araba qalığı vardı) işarə  və bu 
araba ilə o biri dünyaya gedəcəyinin simvoludur. Lakin xalıda araba şəkli olmadığı üçün bu versiya 
inandırıcı deyil. 
Əgər bunlar təkər yox, səkkiz guşəli damğadırsa, onda bu damğanın hələ  şumer çağından tanrı 
simvolikası olub, elə dingir (tengri) kimi oxunan sözün işarəsidir. Ön Asiyada mixi yazıdan istifadə edən 
xalqların (şumer, akkad, het, urartu və s.) hamısı bu işarəni həmin mənada işlətmişlər. Bu baxımdan, xalıdakı 
damğanın məhz quyruğu düyünlü atlar olan bölmədə verilməsinin mənası aydınlaşır. Belə ki, burada 
sıralanmış atlar elbəyin yolunda tanrıya qurban veriləsidir. 
b) Şəhid olan türk döyüşçüsünü atı ilə birlikdə basdırmaq gələnəyi Azərbaycanda hələ m.ö. II minilin 
son  əsrlərinə aid Şahtaxtı  və Xaçbulaq kurqanlarında görünməkdədir. Orta əsrlərdə isə artıq atı yox, onun 
daşdan yonulmuş heykəlini qəbrin yanında qoyurdular. Belə  gələnək oğuzlarda geniş yayılmışdı. Bunun 
örnəyinə Azərbaycanın hər bölgəsində rast gəlmək olur. 
Saqa atlılarından başlayaraq türklərdə görünən atın quyruğunu düyünləyib savaşa girmək gələnəyi özü 
ilə birlikdə atının da “şəhid” olmağa hazırlanması idi. Atın quyruğunu düyünləməyə at çərmətmək, dullamaq 
və M. Kaşğarinin qeyd etdiyi kimi düymək deyilirdi. Çinlilər daş oymalarda təsvir etdikləri qonşuları atlı 
türklərin atının quyruğunu düyünlü şəkildə verirdilər. Mahmud Kaşğari də savaşa gedən döyüşçülərin atının 
quyruğunu düyünlədiyini  əks etdirən “Kudruk katığ tügdimiz” (Quyruğu qatı düyünlədik) misrası ilə 
başlanan bir şeir parçası vermişdir. Bu gələnək orta əsrlərdə də davam etmişdir, belə ki, Alp Arslan atının 
quyruğunu düyünləyib Malazgird savaşına girmişdi. 
Saqa və türk savaş atlarında olduğu kimi Pazırıq xalısındakı yalı kəsilən bu atlar maralların hərəkətinə 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
140
tərs yöndə düzülmüş və quyruqları da düyünlənmişdir: 
Solda verilən Təbriz və özəlliklə Şirvan xalçasında da atların quyruğu eyni formada düyünlənmişdir. 
Göründüyü kimi, aradan min illər keçsə  də, Azərbaycan xalça toxuyanları savaş atının quyruğuna eyni 
formada düyün vururlar. 
Qarabağda toxunub, Pazırıqda ortaya çıxarılan xalıdakı atların quyruğuna düyün vurulması bir daha 
göstərir ki, xalı yas törəni üçün hazırlanmışdır.  
Keçmişdə atın sahibi öləndə onun yəhərini bir neçə gün 
tərsinə qoyardılar ki, adamın ruhu qayıdıb evdəkilərə xətər toxundurmasın. Bu inancla bağlı “Yəhərin tərsə 
çevrilsin!” qarğışı da yaranmışdır. Bu baxımdan, xalıda maralların hərəkətinə  tərs istiqamətdə atların 
düzümü də yas törəninin simvolik göstəricisinə çevrilir. 
c)  Ən qədim çağlardan prototürklər yazın (yeni ilin) gəlməsini və payızın düşməsini qoç və maral 
timsalında simvollaşdırmış  və sonralar bir sıra türk boyları onların  şəkilini soy-boy damğası kimi istifadə 
etmişlər. Bu boyların təsviri sənətində yazın gəlməsi yeni qoç və ya maralın doğulması, payızda soyuqların 
düşməsi isə onların yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanması kimi verilmişdir. Saqa rəsmlərindəki an 
üslubunun əsasını təşkil edən də bu motivlərdir.  
d) Xalının  ən kənar  şöbəsi olan zolaqda və 24 iç xana ilə 24 maral arasındakı zolaqda yerləşən 
qrifonlar saqa an üslubunda gördüyümüz dördayaqlı heyvan bədənli, quş başlı və quş qanadlı yırtıcı heyvan 
şəklində verilmişdir. Lakin burada qrifon maralı  və ya qoçu parçalayan pozada deyil, yalqız durumda 
verilmişdir. Qanadlarını və quyruğunu yuxarı qaldırıb geriyə baxan bu qrifonların da hərəkətində gərginlik 
yox, bir durğunluq var. Olsun ki, bu kiçik ölçülü qrifonların  ən kənar zolaqda kiçik haşiyələr içində 
hərəkətsiz durumda verilməsi payıza hələ çox vaxt qaldığını əks etdirir. 
Beləliklə, Pazırıq xalısında eyni istiqamətdə düzülüb sakit otlayan marallar burada həyat (yaşam) 
simvoludur. Maralların sayının da simvolik anlamı vardır. Belə ki, burada verilən 24 maral Mete çağında 
hunların və Oğuznamələrdə oğuzların bəlli 24 boyunu əks etdirir. Xalının simvolik “dilində” yaşam simvolu 
olan maralın sayı ilə (24) xalının orta bölümündə nilufər gülü (hun gülü) naxışı ilə yer alan 24 saqa-oğuz 
boyuna və Dədə Qorqud eposunda “24 sancaq bəyi” deyimi ilə xatırlanan boy başçılarına sanki “baş sağlığı” 
verilib, onlara yeni yaşam arzulanır. 
Saqa an üslubunda adətən heyvanlar dinamik və  gərgin hərəkətli pozada verilir. Bu xalıdakı at və 
maralların hərəkətində isə gərginlik yox, bütöv kompozisiyaya uyğun bir həzin sakitlik və yas ovqatı vardır. 
Məhz bu fərqi duya bilməyən bəzi yazarlar yanlış olaraq, buradakı  təsvirin saqalara yad olduğunu 
söyləmişlər. 
5. Toxunma yeri. Qarabağ  qədimdən xalça sənətinin mərkəzlərindən idi və bu gələnək günümüzə 
qədər davam etmişdir. X əsrdə əl-Müqəddəsi yazırdı ki, “misli olmayan” xalçalar Qarabağda toxunub Bərdə 
bazarında satılır. Yuxarıda verilən müqayisələr göstərir ki, m.ö. V əsrdə Altayda saqa elbəyinin yas törəni 
üçün Azərbaycandan göndərilmiş “saqa-oğuz xalısı” sonrakı Qarabağın bir hissəsini (o cümlədən Bərdəni) 
içinə alan o çağın Sakasena bölgəsində yaşayan saqalar tərəfindən toxunmuşdur.  
Beləliklə, istifadə olunmuş rənglərdən tutmuş, toxunma üsuluna, naxış və simvollara qədər Qarabağ, o 
cümlədən türkmən xalçaları ilə genetik və tipoloji bənzərliyi ilə ortada olan bu əvəzsiz sənət əsəri saqa-oğuz 
xalısıdır. Bəs, bu xalının erməni (hay) xalqına mənsub olduğunu söyləyənlər hansı elmi-tarixi faktlara 
əsaslanır? 
Vaxtilə xalı ticarəti ilə məşğul olmuş məşhur xalçaşünas alman alimi Ulrix Şürman “Pazırıq, mənşəyi 
və yozumu” adlı kitabında Pazırıq kurqanının m.ö. V əsrdə qərbdən Çinə qədər uzanan ipək yoluna və ucsuz-
bucaqsız bozqırlara nəzarət edən önəmli bir saqa (skit) kralına aid olduğunu qeyd edir. O, yas törəni üçün 
toxunmuş Qafqaz mənşəli xalıdakı səkkiz guşəli naxışın araba təkəri olduğunu basırıqdakı arabanın qalıqları 
ilə bağlayır. Xalının türkmənlərə deyil, ermənilərə aid olduğunu yazan, lakin qədim tarixdən elementar 
bilgisi olmayan bu yazara görə, guya bu sənət  əsəri ona görə türkmən xalısı ola bilməz ki, o çağlarda 
Altaydan bu yana türklər yox imiş, ermənilər isə Qafqaz dağlarının güney ətəyindən tutmuş ta Assurun 
quzey sınırına qədər böyük bir ərazidə yaşayırmış. Yazar kitabını bu son cümlə ilə bitirir: “Dəfn mərasimi 
üçün toxunmuş Pazırıq xalısı bütün əlamətlərinə (?) görə erməni sənətinin bir şedevr əsəridir”. 
Tarixdən bəllidir ki, Van gölü yaxınlığında m.ö. V əsrdə Ermən (Armeniya) bölgəsi Urartu çağından 
qalan və öncə Mada, sonra Əhəməni dövlətinin kiçik bir əyaləti idi. Bu bölgəyə haylar xalının toxunduğu 
çağdan bir neçə  əsr sonra Suriyanın quzeyindən gəlib yerləşmiş  və obyektiv erməni alimlərinin yazdığına 
görə, daha sonralar bir xalq kimi burada formalaşmışlar. Buradan çox sadə bir sual ortaya çıxır, saqa 
xalısının toxunduğu çağdan bir neçə əsr sonra formalaşan bir xalq bu xalını necə toxuya bilərdi? 
Başqa bir başabəla “alim” Volkmar Gantshorn elmi dərəcə almaq üçün yazıb Kölndə çap etdirdiyi 
irihəcmli “Xristian Şərq xalısı” (1990) adlı kitabında bu xalını ermənilərə aid etməklə kifayətlənmir, 
Altaydakı Pazırıq kurqanının da ermənilərə  məxsus olduğunu yazır. Bu yazara görə, hətta türk xalçaçıları 
xalı-xalça toxumağı ermənilərdən öyrənmişlər. Bu sərsəm fikrin cavabını bir gürcü alimin sözləri ilə vermək 
yerinə düşər. 1886-cı ildə  Şuşaya gələn gürcü tədqiqatçısı Zedgenidze yazırdı ki, burada xalçalar 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
141
azərbaycanlı ailələrdə toxunur, “ermənilər xalça toxumağı onlardan öyrənməlidir”. 
Bəzi yazarlar xalının üzərində olan orta xanaların fərqli rənglərdə yox, eyni rəngdə olduğunu nəzərə 
almadan onun bir dama oyunu üçün və ya xalının toxunduğu vaxtdan bir əsr əvvəl yaşamış Əhəməni şahı 
Daraya hədiyyə kimi, yaxud şahların oturduğu taxtın üzərinə salmaq üçün toxunduğunu qeyd etsələr də, bu 
fikirləri təsdiq edəcək  əsaslı elmi dəlillər gətirə bilməmişlər. Saqa boylarının mifoloji dünyagörüşünə  və 
bunun saqa tətbiqi sənətində simvolik təsvirinə uyğun olan bu xalının Saqa elbəyinin yas törəni üçün 
Azərbaycanda toxunması fikrini isə əksər ciddi alimlər dəstəkləyir. Odur ki, Ermitajda “Pazırıq xalısı” adı ilə 
saxlanan Azərbaycan xalça sənətinin bu şah  əsərini Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin “Saqa-Oğuz xalısı” 
adlandırmaqla tarixi gerçəkliyi bərpa etmiş  və bununla 2500 il əvvəl bu xalını toxuyan azərbaycanlının 
ruhunu da şad etmiş olarıq. 
  
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
142
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
143
 
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
144
 
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
145
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
146
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
147
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
148
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
149
 
 
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
150
 
 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
151