Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

 

 

---

TƏRBİYYƏNİN  ÜSULLARI 

 

Mütərəqqi  fikirli  pedaqoqlara  görə  insan  mürəkkəb  məxluq  olub,  onun  tərbiyəsi  müxtəlif  psixoloji 

amillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır və formalaşır. Tərbiyəvi anlayışlar iradə, adət və hiislər əxlaqın 

təşəkkülündə  eyni  dərəcədə  əhəmiyyətli  yer  tutur.  İnsanın  müəyyən  tərbiyə  tələblərinə  uyğun  surətdə 

hərəkət etməsi üçün onun həmin tələblər haqqında düzgün təsəvvürü və anlaјışları olmalıdır. 

Çox  zaman  insanların  düzgün  olmaјan  hərəkət  və  davranışlarına  səbəb  onların  tərbiyə  norma  və 

qaydaları haqqında düzgün məlumata malik olmamasıdır. Əxlaq normaları və davranış qaydaları aid səhv

 

və 

dolaşıq fikirlər düzgün olmayan hərəkətin baş verməsinə səbəb olur. Hələ kiçik yaşlarında uşaqdan düzgün 

davranış tələb etməzdən əvvəl, düzgün və səhv hərəkətin nədən ibarət olduğunu başa salmaq lazımdır. 

Əxlaq  normaları  haqqında  biliklər,  xüsusən,  həјat  təcrübəsi  az  olan  uşaq  və  yeniyetmələr  üçün 

zəruridir. Həmin biliklərə yiyələndikcə tədricən uşaqda inam yaranır o, inanır ki, həqiqətən bu cür hərəkət 

etmək  düzgündür  və  lazımdır.  Nəticədə necə  hərəkət etmək  haqqında  onda  müəyyən  anlayışlar  yaranır  bu 

anlayışlara  uyğun  hərəkət  etməyə    inam  formalaşır.  Bu  isə  insanlarda  formalaşacaq  əşidənin,  inamın 

başlanğıcı olur. Formalaşmış əqidə isə hərəkətlərə rəhbərlik edir, ona istiqamət verir. Tərbiyəçinin rolu nə 

qədər əhəmiyyətli yer tutsa da əqidənin təşəkkülü anlayışlardan başlanır. 

Əqidənin gücü ondadır ki, insanda müəyyən əxlaqi tələb haqqında inam yaranmışsa, artıq ona həmin 

tələbə uyğun hərəkət etməyi xatırlatmaq və ya ona nəzarət etmək tələb olunmur. Uşaq, yeniyetmə və böyük 

həmin  əxlaqi  tələbə  əməl  etməyi  özünə  borc  bilir  və  heç  bir  nəzarət,  təşəkkür  gözləmədən  onu  icra  edir. 

Məsələn, tramvayda və başqa minik vasitələrində yer vermək, tələb olunan yerdə başqalarına kömək etmək, 

zibili zibil yeşiyinə atmaq, küçədə ağacları sındırmamaq, yaşıllığı tapdalamamaq, ictimai yerlərdə bərkdən 

danışmamaq,  rəftarlarında  nəzakətli  olmaq  və  s.  Görgəmli  tarixi  şəxslərin  fəaliyyətində  onların  möhkəm, 

yenilməz  əqidələrinin  əsas  hərəkətverici  qüvvə  olduğuna  aid  çoxlu  misal  kətirmək  olar.  Əqidə  yuxarı 

yaşlarda  təşəkkül  tapsa  da  onun  əsası  kiçik  yaşlarından  başlanır.  Yuxarıda  yazılanlar  tərbiyənin  bir 

cəhətvdir,  əvvələn  hər  bir  tərbiyə  anlayışı  əqidə  şəklinə  düşmür,  xüsusən  uşaq  və  yeniyetməlik  dövrüvdə 

dərk  etdirilən  hər  bir  əxlaqi  anlayışın  tezliklə  tərbiyə  olunanın  hərəkətlərinə  rəhbərlik  edən  əqidəyə 

çevriləcəyini yəqin etmək olmaz. İkincisi bir çox hallarda insan iradəsinin zəifliyi üzündən yaxşı niyyətini 

icra edə, yerinə yetirə bilmir; yaxşı arzular arzu olaraq qalır. Beləliklə əxlaqi biliklə əxlaqi davranış arasında 

ayrılıq əmələ kəlir. Belə nöqsan həm uşaqlarda, həm də yaşlı adamlarda olur. 

Uşağın  tərbiyəsinin  formalaşması,  anlayışların  rəftar  və  adətlərə  çevrilməsi  üçün  möhkəm  iradəyə 

malik olması  mühüm şərtlərdən biridir. Davranış qaydaları, normaları naqqında biliklə yanaşı tərbiyəçi bu 

biliklərin, anlayışların onların hərəkət və adətlərinə keçməsinə, çevrilməsinə nail olmalıdır. Bu işdə isə iradə 

əhəmiјјətli yer tutur. Deməli tərbiyələndirmədə düzgün anlayışla möhkəm iradə eјni dərəcəli əhəmiјјət kəsb 

edir. 

Tərbiyənin formalaşmasında iradi gərginliklə ifadə olunan şüurlu hərəkətlərlə yanaşı, adətlər də böyük 

yer  tutur.  Bir  çox  mədəni  davranışlar  -  qadına,  uşağa  qocaya,  əlilə  hörmət  etmək,  biri-birilə  salamlamaq, 

mədəni  ifadələr  işlətmək,  rejimlə  yaşamaq,  qoyulmuş  qaydalara  əməl  etmək,  işləyəndən  sonra  iş  yerini 

səliqəyə salmaq, səliqəli və təmiz  qeyinmək, məişətdə təmizkarlıq və s. məhz adətlər əsasında ifadə olunur. 

Ümumiyyətlə  insanların  həyat  və  fəaliyyətində  adətlər  çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Adətlər  insanın 

diqqət və iradəsini gərginlikdən müəyyən dərəcədə azad edir, hərəkətlər avtomatiq icra olunur. 

Adətlər  insanın  diqqət  və  iradəsini  gərginlikdən  müəyyən  dərəcədə  azad  edir.  Çünki  adət  olunan 

hərəkətin  ifası  hər  insanda    gərginlik  tələb  etmir.  O,  avtomatik  icra  olunur.  Adət  edilmiş  hərəkəti  icra 

etməmək özü çətin olur (məsələn yeməkdən əvvəl əlin yuyulması və s.), insanda narahatlıq yaradır.  

Müasir pedaqogikada tərbiyənin aşağıdakı üsulları mövcuddur: 

1. İnandırma. 

2. Alışdırma. 

3. Rəğbətləndirmə və cəzalandırma. 

4. Müəllimin - tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi.